Στο άρθρο 52 παρ. 1 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ προβλέπεται ότι:
«Κάθε περιορισμός στην άσκηση των δικαιωμάτων και ελευθεριών που αναγνωρίζονται στον παρόντα Χάρτη πρέπει να προβλέπεται από το νόμο και να σέβεται το βασικό περιεχόμενο των εν λόγω δικαιωμάτων και ελευθεριών».
Ο Χάρτης είναι κείμενο υπερνομοθετικής ισχύος και εισάγει ρητά στο θετικό μας δίκαιο -για πρώτη φορά- την έννοια του «βασικού περιεχομένου» των θεμελιωδών δικαιωμάτων, την οποία δεν προβλέπει το ελληνικό Σύνταγμα.
Η έννοια αυτή είναι γνωστή από παλιά, πάντως, ως «πυρήνας» των δικαιωμάτων. Υιοθετήθηκε πλήρως από τη σύγχρονη ελληνική συνταγματική θεωρία, ως ένας «περιορισμός των περιορισμών» οποιουδήποτε συνταγματικού δικαιώματος, που πρέπει να συνυπολογίζεται με τους δύο άλλους (την υποχρεωτική πρόβλεψη στο νόμο και την αναλογικότητα των περιορισμών). Σημαίνει, συγκεκριμένα ότι, εφ’ όσον ένας περιορισμός συνταγματικού δικαιώματος έχει προβλεφθεί ρητά στο νόμο, ακόμη και αν αυτός είναι ανάλογος με το σκοπό που επιδιώκει, πάντως δεν μπορεί να φθάνει στο σημείο να αναιρεί πλήρως την άσκηση του δικαιώματος για όσο χρόνο και σε όποιο τόπο ισχύσει: ένα περιθώριο ελεύθερης απόλαυσης του δικαιώματος πρέπει να παραμένει απολύτως άθικτο, υπό οποιεσδήποτε συνθήκες, για οποιονδήποτε λόγο δημόσιου συμφέροντος. Αυτή είναι η έννοια του «πυρήνα» ή του «βασικού περιεχομένου», κατά τη διατύπωση του Χάρτη της ΕΕ.
Ο λόγος για τον οποίον η συνταγματική θεωρία υιοθέτησε απόλυτα την έννοια του «πυρήνα» είναι διότι θεωρούμε τα συνταγματικά δικαιώματα θεμελιώδη. Αποτελούν δηλαδή αυτά τις άμεσες εκφράσεις της ανθρώπινης αξίας, η έλλειψη οποιασδήποτε από τις οποίες προσβάλλει ευθέως την τελευταία: γι’ αυτό πρέπει να διαφυλάσσουμε πάντοτε ένα «ελάχιστο» από κάθε δικαίωμα, ακριβώς ως εγγύηση αυτής της αξίας.
Με διαφορετική διατύπωση: οι περιορισμοί δικαιωμάτων, κατ’ αρχήν από την κρατική εξουσία εν όψει σκοπών «δημόσιου συμφέροντος», διακινδυνεύουν πάντοτε την εργαλειοποίηση των περιοριζόμενων προσώπων, τη μετατροπή τους σε απλά μέσα, για την εξυπηρέτηση αυτών των σκοπών. Για το σύγχρονο δίκαιο, αλλά και την πολιτική ηθική στην οποία αυτό βασίζεται, κάτι τέτοιο είναι άτοπο. Όσο σοβαροί, λοιπόν, και αν αποδεικνύονται οι σκοποί του δημόσιου συμφέροντος, η προστασία του «ελάχιστου» όλων των δικαιωμάτων σημαίνει απλώς ότι εξακολουθούμε να θεωρούμαστε «πρόσωπα», «υποκείμενα του δικαίου» και όχι «πράγματα».
Η αρχή της αναλογικότητας δεν θα αρκούσε για να εξασφαλίσει αυτό το τελευταίο. Γιατί ο σκοπός των περιορισμών μπορεί να είναι τέτοιος που η επιστράτευση κατάλληλων και αναγκαίων μέσων για την εξυπηρέτησή του δεν αποκλείεται λογικά να σημαίνει την πλήρη αναίρεση των αντίστοιχων δικαιωμάτων (δηλαδή την εργαλειοποίηση των υποκειμένων τους), έστω προσωρινά. Φραγμός σε αυτό είναι ο «πυρήνας», κάτι που σημαίνει ότι το δίκαιο υποχρεώνει την εξουσία να βρει εναλλακτικούς τρόπους επιδίωξης οποιοδήποτε σκοπού -ανεξάρτητα από την ένταση και την κρισιμότητά του- συμβατούς με την ανθρώπινη αξία. Άλλη επιλογή δεν της δίνει, στις δημοκρατικές κοινωνίες τουλάχιστον.
Τα παραπάνω είναι ενδιαφέροντα για να αξιολογήσει κανείς την απόλυτη απαγόρευση κάθε συνάθροισης στο τριήμερο του Πολυτεχνείου. Η εξουσία θέσπισε αυτό το μέτρο με νόμο και μάλιστα ύστερα από γνώμη των υγειονομικών υπευθύνων, χωρίς αμφιβολία. Ο νόμος αυτός έχει, επίσης αναμφίβολα, έρεισμα στο Σύνταγμα και την ΕΣΔΑ: η γενική απαγόρευση σε όλη την επικράτεια για λόγους δημόσιας ασφάλειας, στους οποίους ανήκει προφανώς και η δημόσια υγεία προβλέπεται ρητά από το άρθρο 11 παρ. 2 Σ. Το ότι ο νόμος ήταν το αποτέλεσμα γνώμης των αρμόδιων υγειονομικών υπευθύνων μπορεί να θεωρηθεί επίσης τεκμήριο για την αναλογικότητα των μέτρων που επιβάλλει. Εκείνο που δεν ξέρουμε, είναι αν ο νόμος σεβάστηκε το όριο του «πυρήνα» του δικαιώματος του συνέρχεσθαι. Δεν μπορούμε να το ξέρουμε, παίζοντας με τους αριθμούς όσων επιτρέπει να συγκεντρώνονται «ήσυχα και χωρίς όπλα»: γιατί άραγε μόνο 3 και όχι 6, 8 ή 10 ή γιατί τόσο πολλοί και δεν πρέπει να σταματήσουμε στους 2; Γνωρίζουμε όμως δύο τουλάχιστον πράγματα.
Πρώτον, αν οι 3 είναι ο ανώτατος αριθμός της υγειονομικά δικαιολογημένης συγκέντρωσης, τότε ο περιορισμός πρέπει να επεκταθεί σε κάθε κοινωνική δραστηριότητα που ο αριθμός αυτός δεν τηρείται: από τους χώρους εργασίας, ως τις επαγγελματικές αθλητικές δραστηριότητες, ως τα μέσα μαζικής μεταφοράς, αφού «συγκέντρωση» -κυριολεκτικά- έχουμε σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, έστω και αν σε αυτές δεν ασκείται το δικαίωμα του συνέρχεσθαι. Αν ο περιορισμός δεν επεκταθεί -και μάλιστα άμεσα- ως υγειονομικά απολύτως αναγκαίος, τότε έχουμε μια ασφαλή απόδειξη ότι η εξουσία παραβίασε οπωσδήποτε τον πυρήνα του δικαιώματος του συνέρχεσθαι (που, κατά το τεκμήριο αυτό, περιλαμβάνει πολύ περισσότερα άτομα).
Δεύτερον, ακόμη και αν οι 3 είναι ο αριθμός που αντιστοιχεί νόμιμα στον πυρήνα του δικαιώματος, ισχύει πάντως για όλους τους πολίτες: ανά τριάδες, όσοι θέλουν, μπορούν να συγκεντρώνονται στον ίδιο δημόσιο χώρο, οπουδήποτε στην επικράτεια, αρκεί να τηρούν τις γνωστές υγειονομικές αποστάσεις ασφαλείας (1,5 – 2 μέτρα, προκειμένου να αποφευχθεί η μετάδοση του ιού), υπό την αυστηρή επίβλεψη μάλιστα της αστυνομίας.
Το συμπέρασμα: βιαστικές κρίσεις περί συνταγματικότητας των μέτρων για την πανδημία, γενικώς, θα ήταν καλύτερα να αποφεύγονται, ιδίως από ειδικούς με «βαριά υπογραφή» (Αλιβιζάτος, Βενιζέλος, Μανιτάκης). Είναι πραγματικά θλιβερό ύστερα από μισό αιώνα δημοκρατίας να υποστηρίζονται σοβαρά απόψεις περί της «προτεραιότητας» της δημόσιας υγείας έναντι των θεμελιωδών δικαιωμάτων και μάλιστα ως «ερμηνευτικές» του Συντάγματος. Θα ήταν απείρως προτιμότερο, η επιχειρηματολογία αυτή να αναφερόταν στο «δίκαιο της ανάγκης» (όπως συνέβη με την οικονομική κρίση), για να αλλάξουμε πεδίο αντιπαράθεσης και να μην κακοποιούμε τους θεσμούς…
Τάκης Βιδάλης
Συνταγματολόγος
