Το κείμενο που ακολουθεί είναι «σπονδυλωτό». Τα τρία θέματα του τίτλου έχουν σχετική αυτοτέλεια. Αλλά το πλεονέκτημα του Syntagma Watch είναι ότι επιτρέπει να αποτυπωθεί επίκαιρα ο πολυεπίπεδος χαρακτήρας της συνταγματικής πραγματικότητας, η οποία διαμορφώνεται συχνά με τρόπο άνισο, απρόβλεπτο ή και αντιφατικό. Είναι φανερό ότι μία βασική προτεραιότητα της κυβέρνησης και του Υπουργείου Προστασίας του Πολίτη (ΥΠτΠ) αφορά τη διαμόρφωση του νέου δικαίου των συναθροίσεων. Το σχέδιο αυτό απαιτεί λεπτούς χειρισμούς επειδή έχει να αντιμετωπίσει την παραδοσιακή δυσπιστία ή και αντιπαλότητα μεταξύ της κρατικής (αστυνομικής) και της πολιτικής κουλτούρας στη χώρα μας. Γίνεται όμως ακόμη πιο απαιτητικό, επειδή συνδυάζεται με ιδιαίτερες συνθήκες εξαιτίας της πανδημίας του κορωνοϊού. Πρόσφατα, τρία γεγονότα συνέπεσαν για να δείξουν πόσο δύσκολη υπόθεση είναι η σφυρηλάτηση σχέσεων εμπιστοσύνης μεταξύ του κράτους και της κοινωνίας στην Ελλάδα.
Αρχικά, δημοσιεύθηκε το Εθνικό Σχέδιο Διαχείρισης Δημοσίων Υπαίθριων Συναθροίσεων (ΕΣΔ) (21.1.21), με το οποίο «η αστυνομία δηλώνει, για πρώτη φορά, δημόσια το πώς θα εφαρμόσει τον νόμο περί συναθροίσεων», όπως δήλωσε ο ΥΠτΠ.[1] Αυθημερόν, υπήρξε επιστολή διαμαρτυρίας της ΕΣΗΕΑ για υπονόμευση της ελευθεροτυπίας από τις προβλέψεις του ΕΣΔ και διευκρινιστική δήλωση του ΥΠτΠ που ξεκαθάρισε το ζήτημα. Στη συνέχεια και ενώ είχε προγραμματιστεί πανεκπαιδευτικό συλλαλητήριο, στρεφόμενο ιδίως κατά της δημιουργίας της λεγόμενης Πανεπιστημιακής Αστυνομίας, ο Αρχηγός της Ελληνικής Αστυνομίας εξέδωσε την από 25.1.2021 απόφασή του, με την οποία απαγόρευσε τις δημόσιες συναθροίσεις άνω των 100 ατόμων προς αποτροπή διασποράς του κορωνοϊού, με σκεπτικό το οποίο φέρεται να είναι ανεξάρτητο προς το συλλαλητήριο.[2]
Όπως θα φανεί στη συνέχεια, το νέο δίκαιο των συναθροίσεων υπονομεύεται θεμελιωδώς από την ΠΝΠ με βάση την οποία εκδόθηκε η απαγόρευση των συναθροίσεων εξαιτίας του κορωνοϊού. Κατά τη γνώμη μας, τόσο η εξουσιοδότηση της ΠΝΠ στον Αρχηγό της ΕΛΑΣ με βάση την οποία του επιτρέπει να προβαίνει σε απαγορεύσεις συναθροίσεων, όσο και η ίδια η απόφαση που ελήφθη στις 25.1.21 αντιβαίνουν πολλαπλώς στο Σύνταγμα και δυστυχώς αποπροσανατολίζουν από τις θετικές προοπτικές που ανοίγει το ΕΣΔ και κινδυνεύουν να συμπαρασύρουν τη μεταρρυθμιστική προσπάθεια του Υπουργείου ΠτΠ σε αναξιοπιστία και αποτυχία.
1. Μία σημαντική ευκαιρία που δεν πρέπει να χαθεί
Το ΕΣΔ[3] πρέπει να γίνει δεκτό ως σημαντικό θετικό βήμα, στο μέτρο που η αστυνομική δράση προσφέρεται εκ φύσεως για τον περιορισμό της διακριτικής της ευχέρειας. Η δόμηση της διακριτικής ευχέρειας περιλαμβάνει στόχους, κανόνες, κριτήρια και διαδικασίες που έχουν γενικό και αφηρημένο χαρακτήρα (κανονιστικό), με σκοπό να συρρικνωθεί το περιθώριο αυθαιρεσίας της αστυνομικής δράσης.[4] Ως «αυθαιρεσία» δεν χρειάζεται εδώ να νοήσουμε κατ’ ανάγκη κάποια υπέρβαση ή κατάχρηση εξουσίας, αλλά και την έλλειψη κανόνων ή την εκ των ενόντων, ρευστή και βάσει ανεπεξέργαστων κριτηρίων αντίδραση της αστυνομίας από περίπτωση σε περίπτωση, χωρίς ενότητα και καθαρότητα στόχων και δράσης. Η νομική φύση του ΕΣΔ είναι οπωσδήποτε ενδιαφέρουσα (εγκύκλιος, κανονιστική πράξη λεπτομερειακή και τεχνικού χαρακτήρα ή έχουσα ανάγκη εξουσιοδότησης, κώδικας δεοντολογίας ή απλώς σχέδιο δράσης χωρίς κανονιστική φύση κλπ.) και βεβαίως δεν κρίνεται κατ’ ανάγκη συνολικά, αλλά μπορεί να διαφοροποιείται ανάλογα με τον χαρακτήρα των επιμέρους ρυθμίσεων. Ωστόσο, ο ορθός νομικός τύπος, αν και κρίσιμος ως θεσμική εγγύηση και υποχρεωτικός με βάση την αρχή της νομιμότητας, δεν είναι στο κέντρο του ενδιαφέροντος στο σημείωμα αυτό. Προέχει η ουσία του ΕΣΔ ως έκφραση της αντίληψης της δημοκρατικής πολιτείας για τον ρόλο ενός βασικού πυλώνα της κρατικής εξουσίας, που έχει ως αποστολή τη διατήρηση της δημόσιας τάξης.
Το θεμελιώδες ερώτημα είναι το εάν και σε ποιο βαθμό η Πολιτεία αντιλαμβάνεται τον ρόλο της αστυνομίας εναρμονισμένο ή όχι με τα δικαιώματα των πολιτών. Το ερώτημα αυτό, για να απαντηθεί με πληρότητα, απαιτεί τη διάγνωση της κουλτούρας που διέπει την αστυνομική δράση σήμερα, τον βαθμό εμπιστοσύνης ή δυσπιστίας της κοινωνίας απέναντί της και την παρέμβαση της Πολιτείας προκειμένου να αλλάξει η κουλτούρα αυτή όπου είναι αναγκαίο. Συνεπώς, το ΕΣΔ θα πρέπει να αξιολογηθεί με τρόπο όχι μηχανικό και απλουστευτικό, αλλά ως πρώτο βήμα μιας μακράς πορείας, καθότι άλλωστε υπόκειται σε επανεκτίμηση με βάση την εμπειρία εφαρμογής του.
Υπό την έννοια αυτή, η κριτική που επιχειρείται στο παρόν σημείωμα γίνεται με επίγνωση ότι το ΕΣΔ εκτελεί μία δύσκολη άσκηση ισορροπίας. Αλλά εντέλει η θεσμική πράξη και συμπεριφορά είναι εκείνη που κρίνει την αξιοπιστία κάθε μεταρρυθμιστικής τομής.
2. Χρειάζεται να γνωρίζουμε το όνομα του Αρχηγού της ΕΛ.ΑΣ.;
Ήδη όμως εκδόθηκε η από 25.1.2021 Απόφαση του Αρχηγού της Ελληνικής Αστυνομίας, η οποία επιβάλλει την απαγόρευση όλων των δημόσιων υπαίθριων συναθροίσεων στο σύνολο της επικράτειας στις οποίες συμμετέχουν άνω των 100 ατόμων από την Τρίτη 26 Ιανουαρίου έως τη Δευτέρα 1 Φεβρουαρίου.[5] Το μέτρο αυτό ελήφθη με επίκληση του δημοσίου συμφέροντος για την αποτροπή διασποράς του κορωνοϊού, αλλά συνδυάστηκε με άτυπη διευκρίνιση δημοσιογραφικώς ότι δεν αφορά τη λειτουργία των εμπορικών καταστημάτων.[6] Η Απόφαση εκδόθηκε με βάση το άρθρ. 68, παρ. 2 της από 20.3.2020 ΠΝΠ «Κατεπείγοντα μέτρα για την αντιμετώπιση των συνεπειών του κινδύνου διασποράς του κορωνοϊού COVID-19…», η οποία αρκείται σε απλή γνώμη της Εθνικής Επιτροπής Προστασίας της Δημόσιας Υγείας έναντι του κορωνοϊού COVID-19, χωρίς καμία πολιτική και δικαστική εγγύηση. Αντίθετα, το π.δ. 73/2020 (ΦΕΚ Α΄ 167) προβλέπει (άρθρ. 8 παρ. 1) τουλάχιστον για την απαγόρευση υπαίθριας δημόσιας συνάθροισης τη σύμφωνη γνώμη του οικείου Προέδρου Πρωτοδικών (και την απλή των δημοτικών αρχών).
Η εφαρμογή της νομοθετικής εξουσιοδότησης της ΠΝΠ ένα χρόνο μετά από την έκδοσή της, παραβιάζει τα άρθρα 44 παρ. 1 και 43 παρ. 2 του Συντάγματος και τούτο ανεξάρτητα από τη μεταγενέστερη κύρωση της ΠΝΠ με τον ν. 4683/2020 (άρθρ. 1). Η νομοθετική εξουσιοδότηση, η οποία παρέχει στην αστυνομία εξουσίες πλήρους απαγόρευσης και άρα προσβολής του πυρήνα ενός θεμελιώδους ατομικού δικαιώματος συλλογικής δράσης άρρηκτα συνδεδεμένου με τη δημοκρατική αρχή και τη λαϊκή κυριαρχία, όπως αυτό του συνέρχεσθαι, είναι ισχυρή στο στενό χρονικό πλαίσιο της ΠΝΠ υπό τις πολιτικές και δικαστικές εγγυήσεις του «δικαίου της ανάγκης», δηλαδή των έκτακτων και εξαιρετικά επειγουσών και απρόβλεπτων περιπτώσεων του άρθρου 44 παρ. 1 Σ. Τον Μάρτιο του 2020 οι συνθήκες αυτές συνέτρεχαν σε σχέση με τον κορωνοϊό. Δυστυχώς, όμως, όπως είναι φανερό αυτός ήρθε για να μείνει.
Πλέον, τόσους μήνες μετά, οι ουσιαστικές προϋποθέσεις του δικαίου της ανάγκης έχουν παρέλθει, ενώ και η νομοθετική εξουσιοδότηση που τελούσε σε άρρηκτη αιτιώδη σχέση με τις περιστάσεις εκείνες έχει κατ’ ουσίαν καταστεί ανεπίκαιρη, διότι είναι εκ φύσεως χρονικά περιορισμένη σε συνάρτηση με εκείνη την ΠΝΠ. Σήμερα, θα έπρεπε να εφαρμοσθεί το π.δ. 73/2020 με τις εγγυήσεις του άρθρ. 8. Εφόσον δε συντρέχουν οι προϋποθέσεις του άρθρ. 44 παρ. 1 Σ. θα έπρεπε να εκδοθεί νέα ΠΝΠ με την τήρηση των επιβαλλόμενων διαδικασιών, συστατικό στοιχείο των οποίων είναι η πολιτική ευθύνη και δημοσιότητα.[7]
Κατά τρόπο απολύτως αναμενόμενο και εύλογο, η Απόφαση του Αρχηγού της ΕΛΑΣ αμφισβητήθηκε από την άποψη της ουδετερότητας και της αμεροληψίας της, τη στιγμή μάλιστα που εκκρεμεί η δημιουργία του σώματος της Πανεπιστημιακής Αστυνομίας. Η Απόφαση αυτή μπορεί να αμφισβητηθεί για υπέρβαση εξουσίας, κακή χρήση της διακριτικής ευχέρειας, προσβολή της συνταγματικής επιταγής για κομματική ουδετερότητα της Αστυνομίας, ακόμη και για κατάχρηση εξουσίας.[8]
Αλλά και επί της ουσίας, ο επαναλαμβανόμενος[9] και προληπτικός χαρακτήρας της απαγόρευσης των συναθροίσεων για λόγους δημόσιας υγείας, οι οποίοι δεν συμπεριλαμβάνονται στη στενή ερμηνεία του όρου «κοινωνικο-οικονομική ζωή» (άρθρ. 11 Σ.), το πεδίο ισχύος της σε ολόκληρη την επικράτεια, με άτυπη εξαίρεση όμως των εμπορικών δραστηριοτήτων, σε συνδυασμό με το προγραμματισμένο συλλαλητήριο, η αμφίβολη τήρηση του ουσιώδους τύπου της γνώμης της Εθνικής Επιτροπής Προστασίας Δημόσιας Υγείας έναντι του κορωνοϊού COVID-19 και η έλλειψη αιτιολογίας[10] δημιουργούν ένα εξαιρετικά προβληματικό κανονιστικό πλαίσιο, ιδίως από την άποψη της αρχής της αναλογικότητας. Αν η Πολιτεία και ειδικότερα η ΕΛΑΣ το μετατρέψουν από κανόνα σε εξαίρεση, λόγω του κορωνοϊού, το νέο δίκαιο των συναθροίσεων κινδυνεύει να απαξιωθεί.
Η από 25.1.21 Απόφαση του Αρχηγού της ΕΛΑΣ. δημιουργεί την εντύπωση μεγάλης παρανόησης όσον αφορά το συνταγματικώς ανεκτό νομικό καθεστώς του δικαιώματος του συνέρχεσθαι. Μέχρι σήμερα δεν υπήρχε λόγος να γνωρίζουν οι Ελληνίδες και οι Έλληνες το όνομα του αρχηγού της Ελληνικής Αστυνομίας. Αυτό είναι σωστό και θα πρέπει να παραμείνει έτσι και να συνεχίσει να μας είναι αδιάφορο σε ό,τι αφορά τουλάχιστον τα θεμελιώδη δικαιώματά μας. Δεν μπορεί ο εκάστοτε αρχηγός της ΕΛΑΣ να αποφασίζει και να επιβάλλει με τέτοια συχνότητα (από μήνα σε μήνα), απαγορεύσεις του δικαιώματος του συνέρχεσθαι με εφαρμογή σε όλη την επικράτεια, χωρίς ειδική αιτιολογία και διαφοροποίηση αναλόγως των επικρατουσών τοπικών συνθηκών διασποράς του κορωνοϊού, αλλά με παράλληλη ανοχή άτυπων εξαιρέσεων για τα εμπορικά καταστήματα, τη στιγμή που η οδός Ερμού ήταν το προηγούμενο Σαββατοκύριακο πλημμυρισμένη από κόσμο.
Η απαγόρευση των συναθροίσεων σε όλη την επικράτεια ή και σε ορισμένες περιοχές της (που υπερβαίνουν τη στενή τοπική κλίμακα) απαιτεί νομικά την ανάληψη της πολιτικής ευθύνης με ευθεία συμμετοχή στη διαδικασία λήψης της απόφασης (π.χ. με έγκριση ή σύμφωνη γνώμη) του πολιτικώς υπεύθυνου προσώπου, δηλ. του ΥΠτΠ,υπό την εγγύηση της δικαστικής εξουσίας. Αυτό επιβάλλεται από την αρχή της λαϊκής κυριαρχίας, τον δημοκρατικό έλεγχο της διοικητικής δράσης και την πολιτική ευθύνη της κυβέρνησης.
Επειδή είναι πάντα βοηθητικό να έχουμε μέτρο σύγκρισης, εξετάσαμε τα όσα ισχύουν στην Αγγλία. Εκεί διακρίνεται η πορεία (procession) από τη συγκέντρωση (assembly) και υπάρχει δεσμευτική υποχρέωση προηγουμένης γνωστοποίησης μόνο για τις (κινούμενες) πορείες, τις οποίες δικαιούται η αστυνομία να απαγορεύσει, σε αντίθεση με τις (στατικές) συναθροίσεις[11] (Public Order Act 1986, part. II, sec. 11, 13). Είναι χαρακτηριστικό ότι μεταξύ των ετών 2005-2012, έχουν απαγορευτεί συνολικά δώδεκα πορείες, από τις οποίες οι δέκα ήταν ακροδεξιών ομάδων και δύο αντικαπιταλιστικών οργανώσεων ενάντια στην παγκοσμιοποίηση.[12] Ίσως πιο ενδιαφέρον είναι το ότι, από το 2011, το αρμόδιο υπουργείο (Home Office) δεν έχει δεχθεί στην Αγγλία αίτημα για την απαγόρευση πορείας.[13]
Η νοοτροπία είναι οπωσδήποτε και θέμα δηλώσεων – ο ωμός κυνισμός της εξουσίας είναι πολύ χειρότερος από την επίκληση και αναγνώριση ορθών αρχών, έστω και κατ’ επίφαση – είναι όμως πάνω από όλα θέμα πρακτικής που δηλώνει το ήθος και τον χαρακτήρα εφαρμογής των ρυθμίσεων. Η πρακτική εφαρμογή των διατάξεων είναι τελικώς η βάσανος στην οποία δοκιμάζεται η αξιοπιστία και κερδίζεται ή χάνεται η εμπιστοσύνη.
Στην Αγγλία, η αίτηση των αστυνομικών αρχών διαβιβάζεται στις δημοτικές αρχές και από εκεί στον αρμόδιο Υπουργό, ο οποίος αναλαμβάνει την ευθύνη για την απαγόρευση μιας πορείας.[14] Πράγματι, σε μία δημοκρατία η απόφαση που απαγορεύει την άσκηση ενός δικαιώματος σε ολόκληρη την επικράτεια δεν μπορεί να λαμβάνεται από την αστυνομία με απλή γνώμη ενός επιστημονικού οργάνου και με απούσα την πολιτική. Η διαφαινόμενη πρακτική της παρατεταμένης εφαρμογής των νομοθετικών εξουσιοδοτήσεων μιας ΠΝΠ καταστρατηγεί πλήρως τη ratio του δικαίου της ανάγκης, όπως καταστρώνεται στα άρθρα 44 παρ. 1 και 48 του Συντάγματος και μετατρέπει το δίκαιο της συνάθροισης στον καιρό του κορωνοϊού σε ένα σωρό αντισυνταγματικών ερειπίων. Αυτό δεν είναι υπερβολή αν σκεφτούμε ότι η σύντομη διάρκεια ισχύος των απαγορευτικών Αποφάσεων του Αρχηγού της ΕΛΑΣ. γεννά σοβαρότατα προβλήματα στην παραδεκτή προσβολή τους με αίτηση ακύρωσης στο ΣτΕ. Η σπουδαία από δικηγορική άποψη νομική κατασκευή, που θα επέτρεπε την υπέρβαση των εμποδίων αυτών ξεπερνά τα όρια του παρόντος.
Σε τελική ανάλυση, η στάθμιση μεταξύ των ατομικών δικαιωμάτων συλλογικής έκφρασης με τη δημόσια τάξη και την οικονομική δραστηριότητα της κοινότητας δεν είναι ζήτημα αστυνομικό αλλά βαθιά πολιτικό, για το οποίο η δημοκρατική πολιτική εξουσία οφείλει να αναλαμβάνει την ευθύνη.
3. Η αναγκαία συμπλήρωση του ΕΣΔ με τις ελευθερίες της έκφρασης και πληροφόρησης
Με την πρώτη ματιά γίνεται αντιληπτό ότι το ΕΣΔ χρήζει συμπλήρωσης με αναφορά στην ελευθερία της έκφρασης η οποία συνδέεται οργανικά με το δικαίωμα του συνέρχεσθαι (π.χ. το δικαίωμα αυτό περιλαμβάνεται στην ελευθερία του λόγου, που προστατεύει η 1η Τροποποίηση του Αμερικανικού Συντάγματος). Οι αστυνομικές αρχές οφείλουν να είναι εξαιρετικά προσεκτικές στην επιβολή απαγορεύσεων που περιορίζουν ή επιβαρύνουν την ελευθερία της έκφρασης, ιδίως μάλιστα ενόψει της υποχρέωσης κομματικής-πολιτικής ουδετερότητας (άρθρ. 29 παρ. 3 Σ., 4 παρ. 1 Σ., 52 Σ.). Η αναφορά (παρ. 4.2. ΕΣΔ) στον Κώδικα Δεοντολογίας του Αστυνομικού (π.δ. 254/2004 ΦΕΚ 238Α΄, άρθρ. 2 περ. γ΄) δεν αρκεί αφ’ εαυτής, αν δεν συνδυάζεται με τον έμπρακτο σεβασμό της υποχρέωσης αμεροληψίας της αστυνομίας. Τέλος, ενώ είναι χρήσιμη η εβδομαδιαία καταγραφή των στατιστικών δεδομένων για τις συναθροίσεις (παρ. 15 ΕΣΔ), επιβάλλεται η αξιοποίησή τους, επειδή υποδηλώνουν τον βαθμό που η αστυνομία ενσωματώνει την ακώλυτη άσκηση των δικαιωμάτων στην αντίληψή της για τη δημόσια τάξη.
Στην Αγγλία υπάρχει τεκμήριο υπέρ του ειρηνικού χαρακτήρα της συνάθροισης,[15] ενώ ιδιαίτερη σημασία δίνεται στην αποτροπή του ενδεχόμενου οι περιορισμοί του δικαιώματος του συνέρχεσθαι να «παγώσουν» την ελευθερία της έκφρασης (chilling effect). Ο κίνδυνος αυτός αποτελεί συστατικό στοιχείο της προβληματικής των περιορισμών του δικαιώματος του συνέρχεσθαι και προκύπτει από το διεθνές δίκαιο (Διεθνές Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα)[16] και από την ΕΣΔΑ.[17] Με βάση τη νομολογία του ΕΔΔΑ, παγώνουν την ελευθερία της έκφρασης οι απαγορεύσεις και οι περιορισμοί των συναθροίσεων, η καταγραφή και η ποινικοποίηση της συμμετοχής σε αυτές και η χρήση βίας. Η αστυνομία οφείλει να λαμβάνει πολύ σοβαρά υπόψη το πάγωμα στην ελευθερία της έκφρασης από την επιβολή περιορισμών στο δικαίωμα του συνέρχεσθαι.
4. Ειδικότερα, τα δικαιώματα των δημοσιογράφων στη διαδήλωση
Η μόνη αναφορά του ΕΣΔ στην ελευθερία της έκφρασης (και του τύπου) προκάλεσε κύμα διαμαρτυρίας, γιατί θεωρήθηκε ότι όχι μόνο δεν αναγνωρίζει τη σημασία του δικαιώματος σε μία δημοκρατική κοινωνία αλλά το περιορίζει εξαιρετικά. Στην παρ. 3.3. (Παρουσία και Προστασία Δημοσιογράφων) το ΕΣΔ αναφέρει ότι: «Η Αστυνομία θα οριοθετήσει έναν συγκεκριμένο χώρο για τους δημοσιογράφους και ένας ορισμένος εκ των προτέρων αξιωματικός θα λειτουργεί ως σύνδεσμος και δίαυλος επικοινωνίας μαζί τους καθ’ όλη τη διάρκεια της συνάθροισης, έχοντας ως στόχο τη συνεργασία και την αμοιβαία κατανόηση». Η ΕΣΗΕΑ διαμαρτυρήθηκε προς τον ΥΠτΠ ότι: «Με την «οριοθέτηση» των δημοσιογράφων, όπως αποτυπώνεται στο ως άνω σχέδιο, βαρύ πλήγμα δέχεται άμεσα η ενημέρωση των πολιτών, η οποία αποτελεί έναν εκ των πυλώνων της δημοκρατίας», για να διευκρινιστεί από τον ΥΠτΠ[18] ότι: «oι δημοσιογράφοι – φωτορεπόρτερ είναι ελεύθεροι να καλύπτουν με όποιον τρόπο θέλουν και να πηγαίνουν όπου θέλουν σε μια συνάθροιση» και ότι το ΕΣΔ προβλέπει «μέτρα προστασίας και μόνο, με καθαρά προαιρετικό χαρακτήρα, από την πλευρά των δημοσιογράφων – φωτορεπόρτερ».
Τα πορίσματα της νομολογίας του ΕΔΔΑ πρέπει να περιληφθούν στο ΕΣΔ. Το Δικαστήριο του Στρασβούργου δέχεται παγίως ότι τα ΜΜΕ έχουν κομβικό ρόλο στην πληροφόρηση σχετικά με την αντιμετώπιση των διαδηλώσεων και η παρουσία τους αποτελεί εγγύηση ότι θα αποκαλυφθούν τυχόν ευθύνες των αστυνομικών αρχών για τη συμπεριφορά τους έναντι των διαδηλωτών και του κοινού γενικά (Pentikäinen κατά Φινλανδίας, 20.10.2015, αριθ. προσφυγής 11882/10 [GC], § 89). Όταν σε μία διαδήλωση ξεσπά βία και οι αρχές λαμβάνουν μέτρα καταστολής, ο δημοσιογράφος αποκτά ρόλο δημόσιου φύλακα (public watchdog) (Barthold v. Germany, 25 March 1985, Series A παρ. 90). Η συλλογή πληροφοριών είναι καθοριστική στην άσκηση του δημοσιογραφικού επαγγέλματος και εντάσσεται στο προστατευτικό πεδίο της ελευθερίας του τύπου (ΕΔΔΑ, Társaság a Szabadságjogokért κατά Ουγγαρίας, 14.4.2009, § 27. Guseva κατά Βουλγαρίας, 17.2.2015, § 37). Τα κράτη-μέλη υποχρεούνται να μην εμποδίζουν τη ροή των πληροφοριών, οι οποίες αναζητούνται από δημοσιογράφους ή και ενδιαφερόμενους πολίτες. Όταν κάθε πολίτης έχει δικαίωμα να βιντεοσκοπεί τις αστυνομικές δυνάμεις κατά τη διάρκεια των διαδηλώσεων,[19] η πρόβλεψη περιορισμών ειδικά για τους δημοσιογράφους είναι παράνομη. Η προσπάθεια των εθνικών αρχών να απομακρύνουν δημοσιογράφους π.χ. κατά τη διάρκεια αναταραχών στο Κοινοβούλιο παραβιάζει την ελευθερία του λόγου (και του τύπου) και δεν αρκεί η επίκληση της ανάγκης προστασίας της ασφάλειάς τους (άρθρ. 10 ΕΣΔΑ, Selmani & λοιποί κατά Πρώην Γιουγκοσλαβικής Δημοκρατίας της Μακεδονίας, 9.2.2017, § 75). Την ελευθερία της έκφρασης προσβάλλει και η απαγόρευση σε δημοσιογράφο να έχει πρόσβαση στο χώρο των συγκεντρώσεων διαμαρτυρίας για το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ του Νταβός (Gsell κατά Ελβετίας, 8.10.2009, § 61-62). Σε περίπτωση σύλληψης δημοσιογράφου για διοικητικής φύσης παράβαση στη διάρκεια μιας διαδήλωσης, η διοίκηση φέρει το βάρος απόδειξης ότι αυτή ήταν κατά εύλογη εκτίμηση αναγκαία (Butkevich κατά Ρωσίας 13.2.2018). Γενικά, τα αστυνομικά μέτρα που εμποδίζουν τους δημοσιογράφους να κάνουν τη δουλειά τους εγείρουν ζητήματα νομιμότητας, με βάση τα κριτήρια της ΕΣΔΑ (πρόβλεψη από τον νόμο, αρχή της αναλογικότητας των περιορισμών για την επιδίωξη ενός νόμιμου σκοπού) (άρθρο 10 της ΕΣΔΑ (Gsell κατά Ελβετίας, 2009, § 49 και επ. Najafli κατά Αζερμπαϊτζάν, 2012, § 68).[20]
Επιπροσθέτως, πολύ διαφωτιστικές για το καθεστώς του δικαιώματος του συνέρχεσθαι με βάση την ΕΣΔΑ, είναι οι παραδοχές της Φινλανδικής κυβέρνησης για τις υποχρεώσεις που απέρρεαν από το δικαίωμα αυτό, στην προαναφερθείσα υπόθεση Pentikäinen κατά Φινλανδίας, τις οποίες έλαβε πολύ σοβαρά υπόψη το ΕΔΔΑ: α) Δεν υπήρξε παρέμβαση στο δικαίωμα της ελευθερίας της έκφρασης και δεν τέθηκαν εμπόδια στη δημοσιογραφική κάλυψη του γεγονότος, οι δε αστυνομικές οδηγίες αφορούσαν όλους τους παρόντες. β) Ουδέποτε δόθηκε διαταγή στον δημοσιογράφο να διακόψει τη φωτογράφηση. Τη στιγμή κατά την οποία διαπιστώθηκε ότι πρόκειται για δημοσιογράφο, η κάμερα, ο εξοπλισμός και κάθε άλλο σύστημα καταγραφής δεν δεσμεύτηκαν από την αστυνομία (παρ. 73). Οι Αρχές επέτρεψαν στους δημοσιογράφους ακώλυτη λήψη φωτογραφιών και ρεπορτάζ σε πολύ κοντινά πλάνα. γ) Υπήρχε ειδική προστατευμένη περιοχή για τους δημοσιογράφους – ανάλογη αυτής που προβλέπει το ΕΣΔ (παρ. 76). Το ζήτημα της ύπαρξης μιας ασφαλούς θέσης από την οποία οι δημοσιογράφοι θα μπορούσαν να καλύψουν τα γεγονότα, αποτελούσε μάλλον υποχρέωση των αρχών έναντι των δημοσιογράφων, παρά το αντίστροφο. Σε καμία στιγμή δεν κλήθηκαν οι δημοσιογράφοι από τις αρχές να περιορισθούν στη χωροθετημένη για αυτούς περιοχή, ούτε θα ήταν κάτι τέτοιο επιτρεπτό χωρίς την ύπαρξη ιδιαίτερων λόγων αλλά ήταν ελεύθεροι στις κινήσεις τους (παρ. 97, 107). δ) Οι Αρχές της Φινλανδίας τόνισαν ότι η υπόθεση δεν έθετε ζήτημα παγώματος της ελευθερίας της έκφρασης, επειδή η σύλληψη του δημοσιογράφου έγινε εξαιτίας της επίμονης άρνησής του να συμμορφωθεί στις εντολές της αστυνομίας, σε αντίθεση με πολυάριθμους άλλους συναδέλφους του που πρόθυμα ακολούθησαν τις ίδιες οδηγίες και δεν είχε σχέση με την ιδιότητά του. ε) Τέλος, δεν του επιβλήθηκε ποινή, ούτε καταδικάστηκε στην πληρωμή δικαστικών εξόδων (παρ. 79) επειδή θεωρήθηκε ότι ο δημοσιογράφος βρέθηκε ανάμεσα στο καθήκον υπακοής στην αστυνομία και στις επαγγελματικές τους δεσμεύσεις (παρ. 112).
Με βάση τα ανωτέρω δεδομένα, ο ελεγκτικός και εγγυητικός ρόλος των δημοσιογράφων είχε γίνει σεβαστός και δεν υπήρχε θέμα απομάκρυνσης των εκπροσώπων του τύπου από τη σκηνή των επεισοδίων, η οποία υπόκειται σε αυστηρό δικαστικό έλεγχο (παρ. 89). Η περίπτωση αφορούσε μάλλον τις υποχρεώσεις της υπεύθυνης δημοσιογραφίας, η οποία περιλαμβάνει τη νομιμότητα της δράσης των δημοσιογράφων κατά την επαφή τους με τις αρχές (παρ. 90). Πάντως, η σύλληψη προϋπέθετε εύλογη κρίση εκ μέρους των αρχών, η οποία τελούσε υπό δικαστικό έλεγχο. Μεταξύ των παραμέτρων που λήφθηκαν υπόψη ήταν και η σαφής γνωστοποίηση του δημοσιογράφου προς την αστυνομία της ιδιότητάς του (παρ. 95). Οι αρχές αναγνώρισαν και αποδέχθηκαν πλήρως τον ρόλο των δημοσιογράφων στην ενημέρωση και στην πληροφόρηση του κοινού (παρ. 100).
Στο σημείο αυτό θα πρέπει να αναφερθεί ότι οι δημοσιογράφοι προστατεύονται από την αστυνομική δέσμευση και τον έλεγχο του εξοπλισμού που χρησιμοποιούν από μία σειρά διατάξεων, διεθνών, ευρωπαϊκών και εθνικών, που κατοχυρώνουν πέρα από την ελευθερία του τύπου και άλλα δικαιώματα (π.χ. ιδιωτική ζωή, προσωπικά δεδομένα, ιδιοκτησία). Ενδεικτικά, στις ΗΠΑ έχει κριθεί με ομόφωνη απόφαση του Ανωτάτου Δικαστηρίου, Riley v. California, 573 U.S. 373 (2014), ότι τα κινητά τηλέφωνα και ιδίως αυτά προηγμένης τεχνολογίας (smartphones) δεν μπορεί να ελεγχθούν κατά το περιεχόμενό τους από την αστυνομία χωρίς δικαστικό ένταλμα. Η προστασία αυτή επεκτάθηκε στη συνέχεια και στην πρόσβαση του ιστορικού των τόπων που έχει επισκεφθεί κάποιος, όπως καταγράφονται στο κινητό, (Carpenter v. United States, No. 16-402, 585 U.S. ____ (2018) (πλειοψηφία 5-4).[21]
5. Η αλήθεια δεν είναι κρατική υπόθεση. Η δημοσιότητα και η διαφάνεια είναι το κλειδί για την αξιοπιστία της αστυνομίας
Όπως έγραψε ο Φ. Βεγλερής, «Δεν υπάρχει στην Ελλάδα μία πολιτική αλήθεια».[22] Ένα πραγματικά φιλελεύθερο και δημοκρατικό ΕΣΔ, από το οποίο όχι μόνο η αστυνομία, αλλά και το κράτος συνολικά έχει μόνο να κερδίσει, χωρίς κατά το ελάχιστο να θίγεται η αποτελεσματικότητά τους, θα ανήγαγε τη θέση αυτή σε θεμέλιο του ΕΣΔ, δίπλα στην αρχή ότι η δημοσιότητα και η διαφάνεια προστατεύουν, δεν απειλούν την αστυνομία και ενισχύουν την αξιοπιστία της.
Το ΕΣΔ (παρ. 12) προβλέπει την αξιοποίηση στο αστυνομικό έργο της εικόνας από φορητές και σταθερές κάμερες, αλλά και από εναέρια μέσα (drones, ελικόπτερα κ.α.). Η χρήση τους πρέπει να γίνεται με πλήρη σεβασμό του ισχύοντος νομοθετικού πλαισίου και με επίγνωση ότι η κατάχρησή τους απειλεί σοβαρά τα θεμελιώδη δικαιώματα (π.χ. ιδιωτική ζωή, προσωπικά δεδομένα) και παγώνει την ελευθερία της έκφρασης.[23] Ιδιαίτερα σημαντική είναι η αυστηρή απαγόρευση μερικής, επιλεκτικής καταστροφής του καταγεγραμμένου υλικού. Επίσης, αναγκαία είναι η εφαρμογή της αρχής της διαφάνειας ώστε να μην παρεμποδίζεται η πρόσβαση στο υλικό καταγραφής της διαδήλωσης από την αστυνομία με την προσχηματική επίκληση των προσωπικών δεδομένων τρίτων που μετείχαν σε αυτήν (όπου απαιτείται είναι δυνατή η κάλυψη των χαρακτηριστικών τους). Η σχέση συνεννόησης και κατανόησης μεταξύ της αστυνομίας και των εκπροσώπων του τύπου θεμελιώνεται στην αρχή της διαφάνειας και της δημοσιότητας, εκτός φυσικά αν συντρέχουν άλλοι λόγοι που συνδέονται με την καταπολέμηση του εγκλήματος.[24] Σε τυχόν μονομερή επικοινωνιακή διαχείριση των συναθροίσεων από την αστυνομία ελλοχεύει ο κίνδυνος διολίσθησης σε λογοκρισία και προπαγάνδα.
Στο νέο δίκαιο της συνάθροισης, οι σχέσεις των δημοσιογράφων και ειδικότερα των φωτορεπόρτερ, των φοιτητών[25] και άλλων επαγγελματικών κατηγοριών, αλλά και των απλών πολιτών με την αστυνομία θα τυποποιηθούν σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από ό,τι σήμερα.[26] Η οριοθέτηση αυτή, με βάση αρχές ασφάλειας δικαίου και οργανικής ένταξης των θεμελιωδών δικαιωμάτων και της αρχής της διαφάνειας στην έννοια της δημόσιας τάξης, που προστατεύει η αστυνομία, δεν σημαίνει ότι θα αρθούν πλήρως οι αντιπαραθέσεις και οι συγκρούσεις.[27] Αλλά είναι ο μόνος τρόπος για να αναβαθμιστεί το επίπεδο εμπιστοσύνης της κοινωνίας προς την αστυνομία, μέσα από την ενίσχυση της αξιοπιστίας της.
Γιάννης Α. Τασόπουλος
Καθηγητής Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, Δικηγόρος
Σταυρούλα Γεωργίου
Δ.Ν, Δικηγόρος
Υποσημειώσεις:
[1]http://www.minocp.gov.gr/index.php?option=ozo_content&perform=view&id=7293&Itemid=717&lang=GR
[2] Λ. Οικονόμου: «Άνοιγμα κι όχι περιορισμός» η απαγόρευση μαζικών συναθροίσεων, Ναυτεμπορική, 26.1.2021 https://www.naftemporiki.gr/story/1685266/l-oikonomou-anoigma-ki-oxi-periorismos-i-apagoreusi-mazikon-sunathroiseon
[3]http://www.mopocp.gov.gr/images/stories//2021/prokirikseis21/21.01.2021ethinkosxediosynathroisewn.pdf
[4] K. C. Davis, Discretionary Justice, 1971, σ. 88, 97.
[5] Αριθμ. 1029/8/18- κδ΄ Δημόσιες Υπαίθριες Συναθροίσεις (ΦΕΚ Β΄ 242/25.1.2021).http://www.astynomia.gr/index.php?option=ozo_content&lang=%27..%27&perform=view&id=99980&Itemid=2579&lang=
[6] https://www.tanea.gr/2021/01/26/greece/i-apagoreysi-synathroiseon-prokalei-antidraseis-kai-vazei-fotia-sto-politiko-skiniko/
https://www.lifo.gr/now/greece/311235/dieykriniseis-tis-elas-gia-tin-apagoreysi-ton-synathroiseon
[7]Βλ. Ioannis Tassopoulos, Political emergencies as challenges to the impartiality of public law, στο έργο R. Albert, Y. Roznai (eds), Constitutionalism Under Extreme Conditions, Springer 2020, σ. 81-100.
[8]Βλ. Χ. Κουρουνδή, Κλιμακώνεται ο αντισυνταγματικός και αντιδημοκρατικός κατήφορος, ΕφΣυν 27.1.2021.
[9]Βλ. Γρ. Αυδίκου, Η απαγόρευση υπαίθριων συναθροίσεων και η συγκυρία, 28.1.2021. https://www.syntagmawatch.gr/trending-issues/h-apagoreysh-ypaithriwn-synathroisewn-kai-h-sygkyria/?fbclid=IwAR1MmaxY77BnRllNNGqfC3SiCkMzBXht90-JzwxWxzL6IblAXNJkgwFWPCM
[10]Βλ. Χ. Κουρουνδή, Β. Τσιγαρίδα, Η νέα απαγόρευση συναθροίσεων και το Σύνταγμα, constitutionalism.gr, 28.1.2021 https://www.constitutionalism.gr/wp-content/uploads/2021/01/%CE%9D%CE%AD%CE%B1-%CE%B1%CF%80%CE%B1%CE%B3%CF%8C%CF%81%CE%B5%CF%85%CF%83%CE%B7-%CF%83%CF%85%CE%BD%CE%B1%CE%B8%CF%81%CE%BF%CE%AF%CF%83%CE%B5%CF%89%CE%BD.pdf
[11]https://www.legislation.gov.uk/ukpga/1986/64/part/II Με το άρθρο 70 του νόμου Criminal Justice and Public Order Act 1994 προστέθηκε η δυνατότητα απαγόρευσης στατικών συναθροίσεων (trespassory assemblies) σε χώρους στους οποίους απαγορεύεται η πρόσβαση ή αποτελούν μνημεία κ.λπ. Η διαδικασία απαγόρευσης είναι ανάλογη με αυτήν που ισχύει για την απαγόρευση δημόσιας πορείας (με έγκριση του αρμόδιου υπουργού). https://www.legislation.gov.uk/ukpga/1994/33/part/V/crossheading/trespassory-assemblies
[12] House of Commons, ‘Briefing Paper on Police Powers: Policing Protests’ (17 June 2020), σ. 6. file:///C:/Users/Dell/Desktop/REPORTERS%20IN%20DEMONSTRATIONS/UK%20Parliam%20Report%20on%20Police%20%202020.pdf
[13] Βλ. όπ.π. σ. 6, με βάση απάντηση του οικείου Υπουργείου με ημερομηνία 14.6.2019.
[14]Βλ. sec. 13 Public Order Act 1986.
[15] https://www.app.college.police.uk/app-content/public-order/core-principles-and-legislation/
[16] Όπως κυρώθηκε με το Ν. 2462/1997 « Κύρωση του Διεθνούς Συμφώνου για τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα, του Προαιρετικού Πρωτοκόλλου στο Διεθνές Σύμφωνο για τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα και του Δευτέρου Προαιρετικού Πρωτοκόλλου στο Διεθνές Σύμφωνο για τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα σχετικού με την κατάργηση της ποινής του θανάτου» (ΦΕΚ 25, τ. Α΄).
[17]Βλ. την αναλυτική μελέτη στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, The Law on Policing Peaceful Protests, September 2020, Faculty Supervisors: L. Lazarus, Sh. Atrey, R. Martin, για το διεθνές, ευρωπαϊκό και αγγλικό δίκαιο στον τομέα αυτό, ερώτημα 2, σ. 5 και την αναλυτική ανάπτυξη, σ. 32 (διεθνές δίκαιο), 54 (ΕΣΔΑ).
[18] http://www.mopocp.gov.gr/index.php?option=ozo_content&lang=&perform=view&id=7295&Itemid=717
[19] Βl. Γ. Τασόπουλου, Στ. Γεωργίου, «Αναπάντεχο συναπάντημα»: Η βιντεοσκόπηση και δημοσιοποίηση της αστυνομικής δράσης από τους πολίτες, 8.1.2021 https://www.syntagmawatch.gr/trending-issues/anapanteho-synapantima-h-videoskopisi-kai-dimosiopoiisi-tis-astynomikhs-drashs-apo-tous-polites/?fbclid=IwAR1LsnZYcLNggiGh26yu97RNKqVfxsA5E0rW-8eMCmqjZj3iLmgUCynaGMA
[20] Βλ. οδηγό για τις μαζικές διαμαρτυρίες του ΕΔΔΑ με ημερομηνία 31.12.2020. https://www.echr.coe.int/Documents/Guide_Mass_protests_ENG.pdf
[21] Βλ. συναφώς για τα ισχύοντα στις ΗΠΑ σχετικά με τη φωτογράφηση των διαδηλώσεων, The Right to Photograph and Record in Public, με περαιτέρω παραπομπές στις πηγές. file:///C:/Users/Dell/Desktop/REPORTERS%20IN%20DEMONSTRATIONS/The%20Right%20to%20Photograph%20&%20Record%20in%20Public.html
[22] Βλ. Φ. Βεγλερή, Ιουλιανά 1965-1966, Αθήνα 1966, σ. 52.
[23] Βλ. γνωμοδότηση 3/2020, ΑΠΔΠΧ σ. 16-17 και Στ. Γεωργίου, Τα συνταγματικά θεμέλια του δημόσιου χώρου, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2017, σ. 31-32.
[24] Βλ. π.χ. την προτεινόμενη διαμόρφωση των σχέσεων αυτών στις ΗΠΑ σε National Press Photographers, NPPAMODELPOLICE-PRESS, 2014. POLICYAssociationfile:///C:/Users/Dell/Desktop/REPORTERS%20IN%20DEMONSTRATIONS/NPPA%20Police%20Model%20Guidelines%2006-17-14.pdf
[25] Βλ. π.χ. για τις ΗΠΑ τον ιστότοπο του Student Press Law Center, file:///C:/Users/Dell/Downloads/%CE%B1%CF%81%CF%87%CE%B5%CE%AF%CE%BF%20%CE%BB%CE%AE%CF%88%CE%B7%CF%82.html
[26] Βλ. π.χ. τον κατάλογο με τις συμβουλές για τα μέτρα αυτοπροστασίας των δημοσιογράφων στις ΗΠΑ σε Reporters Committee for Freedom of the Press, How to Protect Yourself When Covering a Protest, FAQ. file:///C:/Users/Dell/Desktop/REPORTERS%20IN%20DEMONSTRATIONS/20180614_100229_rcfp_protest_tip_sheet_0618.pdf
[27] Βλ. για τις ΗΠΑ, U.S. Press Freedom Trackers. file:///C:/Users/Dell/Desktop/REPORTERS%20IN%20DEMONSTRATIONS/Frequently%20Asked%20Questions%20-%20U.S.%20Press%20Freedom%20Tracker.html
