«Την αιώνια ουσία που, όπως εντός μας, ζει και σε όλα τα ζώα […] ως προς όλες τις κύριες και ουσιαστικές πλευρές τα ζώα και εμείς είμαστε το ίδιο πράγμα»
Arthur Schopenhauer, Parerga und Paralipomena, 1851
Εν μέσω πανδημίας σε ένα περιβάλλον που χαρακτηρίζεται από αστάθεια, ένα νέο νομοσχέδιο «ασπίδα» στα ζώα συντροφιάς[1] και τα αδέσποτα πρόκειται να εισαχθεί το επόμενο χρονικό διάστημα στη Βουλή· σύμφωνα με το επίσημο από 2.3.2021 δελτίο τύπου του Υπουργείου Εσωτερικών[2]. Οπωσδήποτε άνθρωποι και ζώα είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένοι σε ένα σύνθετο δίκτυο σχέσεων:[3] στην «ανθρωπόκαινο» εποχή όλο και ενισχύεται η πεποίθηση ότι μια από τις αιτίες της περιβαλλοντικής κρίσης ανάγεται στην ανθρωποκεντρική άποψη για τον κόσμο, που αυτοανακηρύσσει τον άνθρωπο σε είδος ανώτερο και ξεχωριστό από τις υπόλοιπες εκφάνσεις του φυσικού κόσμου (άραγε είναι αυτή μια υβριστική, αν όχι σολιψιστική εκδοχή της προνεωτερικής πεποίθησης πως ο άνθρωπος είναι «η κορωνίδα της Δημιουργίας»;). Στο διάβα της ιστορίας λησμονήσαμε τη ζωική φύση και καταγωγή μας (animality)[4] ή τη «ζωότητά» μας σύμφωνα με τον Νίτσε (Tierheit)[5] και αποστασιοποιηθήκαμε από την αντίληψη ότι παραμένουμε ζώα, μάλιστα ενσωματωμένα και εξαρτώμενα από τα φυσικά συστήματα· γεγονός το οποίο είχε ως αποτέλεσμα την υποχώρηση της αίσθησης της υπευθυνότητας απέναντι σ’ εκείνα. Το νέο νομοσχέδιο, απαντώντας σε επίμονα κοινωνικά αιτήματα τα τελευταία χρόνια, λόγω παράλειψης εφαρμογής της κείμενης νομοθεσίας, ελλιπούς χρηματοδότησης της τοπικής αυτοδιοίκησης, καθώς και της απουσίας των απαιτούμενων υποδομών φροντίδας των ζώων[6] έχει ως αποστολή να εξαλειφθούν κατά το δυνατόν τα φαινόμενα βίας και κακομεταχείρισης των ζώων.[7] Αποδεικνύεται καθημερινά ότι δεν αρκεί να καταγγέλλουμε την κακομεταχείριση των ζώων, αλλά απαιτείται η ανάληψη πολιτικής ευθύνης με τη θέσπιση συγκεκριμένων κανόνων και υποχρεώσεων απέναντι στα ζώα[8]. Μόνον η έλλειψη νομοθετικού πλαισίου για τις στειρώσεις έχει οδηγήσει σήμερα σε 3 περίπου εκατομμύρια αδέσποτα ζώα στη χώρα μας (2 εκατ. γάτες και 1 εκατ. σκύλοι), με αποτέλεσμα η προστασία αλλά και η επιβίωση των εν λόγω ζώων να εναπόκειται στη φιλοζωϊκή διάθεση του καθένα. H αύξηση, όμως, των αδέσποτων θέτει σοβαρά προβλήματα τόσο για την υγεία των ζώων όσο και για τη δημόσια υγεία, ενώ μέχρι σήμερα η αντιμετώπισή τους συνιστά πρωτίστως αντικείμενο μέριμνας φιλοζωικών οργανώσεων με οικείους πόρους και ενίοτε ζήτημα πολιτικής σε επίπεδο δημοτικών πρωτοβουλιών.
Αναγνωρίζοντας τη σημασία του ζητήματος, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει συμβάλει στη διαμόρφωση παγκόσμιων πρωτοκόλλων για την ευημερία των ζώων, ιδίως σε ό,τι αφορά τον έλεγχο του πληθυσμού τους στα πλαίσια της δημιουργίας της Διεθνούς Οργάνωσης για την Υγεία των Ζώων το 2007[9]. Είναι χαρακτηριστικό δε το γεγονός ότι μόλις το 2009, αφότου τέθηκε σε ισχύ η Συνθήκη της Λισσαβόνας, αναγνωρίσθηκε ρητώς ότι τα ζώα είναι όντα με συνείδηση[10]. Δεδομένου, όμως, ότι ελλείπει ένα ενιαίο πλαίσιο αντιμετώπισης των αδέσποτων σε επίπεδο ενωσιακού δικαίου, εναπόκειται στη διακριτική ευχέρεια κάθε κράτους μέλους η σχετική ρύθμιση. Όπως έχει εξαγγελθεί, υπό τις προβλέψεις του Κανονισμού 429/2016, η ισχύς του οποίου ξεκινά τον Απρίλιο του 2021, τα κράτη μέλη θα αποφασίζουν ως προς την επίβλεψη ασθενειών οι οποίες μπορούν να μεταδοθούν και από αδέσποτα ζώα[11].
Το νέο Νομοσχέδιο – με τίτλο «Νέο Πλαίσιο για την Ευζωϊα των Ζώων συντροφιάς» παρουσιάσθηκε κατά τα βασικά του σημεία στην επίσημη σελίδα της Κυβέρνησης[12] και στον Τύπο[13], καθώς δεν έχει δημοσιοποιηθεί ακόμη κατά τις επιμέρους διατάξεις του – φαίνεται πως κατοχυρώνει καταρχάς ρητά για πρώτη φορά στην Ελλάδα τις πέντε διεθνώς αναγνωρισμένες[14] ελευθερίες των ζώων: Την ελευθερία από την πείνα και τη δίψα με πρόσβαση σε τροφή και νερό κατάλληλα σε ποιότητα και ποσότητα, την ελευθερία από άσκοπη ταλαιπωρία και καταπόνηση με ασφαλές και καθαρό κατάλυμα στέγασης και ανάπαυσης που προστατεύει από αντίξοες καιρικές συνθήκες, την ελευθερία από πόνο, τραυματισμό και ασθένεια με κατάλληλη φροντίδα και κτηνιατροφαρμακευτική περίθαλψη, την ελευθερία από φόβο και αγωνία και την ελευθερία έκφρασης μιας φυσιολογικής συμπεριφοράς υπό κατάλληλες συνθήκες διαβίωσης.
Το εν λόγω νομοσχέδιο αποβλέπει στη θεσμοθετημένη συνεργασία μεταξύ κράτους, τοπικής αυτοδιοίκησης, επιστημόνων και φιλοζωικών οργανώσεων, για τη βελτίωση των συνθηκών ζωής των ζώων συντροφιάς και την προστασία των αδέσποτων ζώων. Έτσι, δεσποζόμενα και αδέσποτα, ζώα προς υιοθεσία, φιλοζωικά σωματεία και οργανώσεις, κτηνίατροι, εκτροφείς, καταφύγια και η Δημόσια Διοίκηση, για πρώτη φορά, εντάσσονται σε μια ενιαία επίσημη πλατφόρμα συνεργασίας και δημιουργείται Εθνικό Μητρώο Ζώων Συντροφιάς. Εισάγεται το ηλεκτρονικό βιβλιάριο και το ψηφιακό ιατρικό ιστορικό του ζώου και τίθενται κανόνες αναπαραγωγής· ρυθμίζονται ζητήματα που αφορούν τον ανώτατο αριθμό γεννών ανά ζώο, την άδεια για αναπαραγωγή, κ.ά. Παρέχονται επίσης κίνητρα στους πολίτες–ιδιοκτήτες ζώων συντροφιάς. Επιπλέον, το νομοσχέδιο αυτό θεσπίζει ένα ολοκληρωμένο πρόγραμμα διαχείρισης αδέσποτων σε επίπεδο Δήμων, καθώς και ένα συνεκτικό και αντιπροσωπευτικό πλαίσιο εποπτείας, με τη συμμετοχή εκπροσώπων της ΚΕΔΕ, του Συνηγόρου του Πολίτη και των Φιλοζωικών Οργανώσεων, ώστε η εφαρμογή του νέου νόμου για την προστασία των ζώων συντροφιάς να μη μείνει κενό γράμμα. Παράλληλα, διευρύνεται ο κατάλογος των πράξεων που περιλαμβάνονται ρητά στη διάταξη περί κακοποίησης ζώων, εισάγονται πρόστιμα για τις νέες παραβάσεις, ενώ αυστηροποιούνται τα υπάρχοντα πρόστιμα για σημαντικές παραβάσεις. Περαιτέρω, καθιερώνεται Εθνική Γραμμή Καταγγελιών με την ανάπτυξη ψηφιακής εφαρμογής και 5ψήφιου αριθμού καταγγελιών για περιστατικά κακοποίησης ζώων και για κάθε παράβαση του νομικού πλαισίου που αφορά στην προστασία των ζώων συντροφιάς, καθώς επίσης προβλέπονται εκπαιδευτικά προγράμματα και ενημερωτικές δράσεις για τη βελτίωση της εκπαίδευσης και της ενημέρωσης όσων συμμετέχουν στην προσπάθεια για την προστασία των ζώων συντροφιάς. Τέλος έχει ήδη υπογραμμισθεί η σημασία της διερεύνησης του «ορισμού» της κακοποίησης ενός ζώου, της παράλληλης αυστηροποίησης των προστίμων αλλά και της θέσπισης Μητρώου Παραβατών στην Εισαγγελία Αθηνών για όσους έχουν ποινική καταδίκη για κακοποίηση ζώων, η οποία θα εμποδίζει και την καταχώρηση παραβάτη ως ιδιοκτήτη ζώου.
Αδιαμφισβήτητα, οι παραπάνω προβλέψεις συνιστούν μια αξιοσημείωτη θεσμική αντίδραση και νομοθετική πρωτοβουλία. Η παρουσίαση των βασικών σημείων του νομοσχεδίου έχει ήδη γίνει αποδεκτή με θετικά σχόλια από φιλοζωϊκές οργανώσεις, μιας και για πρώτη φορά θα αντιμετωπισθεί ο έλεγχος των γεννήσεων των ζώων συντροφιάς, η επιδότηση των στειρώσεων και της ηλεκτρονικής σήμανσης των ζώων, η γραμμή επικοινωνίας για τις κακοποιήσεις ζώων και την αυστηροποίηση των σχετικών ποινών, η απαγόρευση πώλησης ζώων συντροφιάς από pet shop και γενικά ο έλεγχος των αγοραπωλησιών των ζώων συντροφιάς μέσω διαδικτύου, η διευκόλυνση των υιοθεσιών από κατοίκους εξωτερικού και η εφαρμογή του συστήματος traces, η δημιουργία ενιαίου ηλεκτρονικού μητρώου ζώων συντροφιάς, ιδιοκτητών, δήμων, φιλοζωικών οργανώσεων, καταφυγίων, εκτροφέων κλπ., η αποτελεσματικότητα των δήμων στην εφαρμογή προγραμμάτων για τα ζώα συντροφιάς, η ενίσχυση του ρόλου των φιλοζωικών οργανώσεων στη διαχείριση αδέσποτων ζώων, καθώς και η παρακολούθηση της εφαρμογής του νόμου από ειδική επιτροπή με τη συμμετοχή κρατικών φορέων, των ΟΤΑ και οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών.
Μέχρι σήμερα, το νομικό καθεστώς είναι κατακερματισμένο[15] δημιουργώντας σύγχυση και καθιστώντας την προστασία των ζώων αντικείμενο αυτορρύθμισης κατά τρόπο αναποτελεσματικό. Η αναγκαιότητα της θέσπισης ενός σαφούς ενιαίου νομοθετικού πλαισίου που θα ρυθμίζει τα ανωτέρω θέματα είναι επιτακτική. Το αρνητικό ρεκόρ κακοποιήσεων και εγκλημάτων κατά των ζώων, σε συνδυασμό με την έλλειψη εν γένει φιλοζωικής κουλτούρας στη χώρα μας, υπαγορεύουν τη νομοθετική κατοχύρωση αυξημένης προστασίας. Εξάλλου, η προστασία των ζώων και όχι μόνο των ζώων συντροφιάς, πρέπει να συνεκτιμάται κατά τη διαμόρφωση και τον σχεδιασμό της κρατικής πολιτικής στους τομείς του περιβάλλοντος, της γεωργίας, της αλιείας, των μεταφορών, της εσωτερικής αγοράς, της έρευνας και της τεχνολογικής ανάπτυξης. Συνεχώς γινόμαστε μάρτυρες μαζικών θανάτων πουλιών, ψαριών και θηλαστικών που είναι αναντικατάστατοι δείκτες της ποιότητας του φυσικού περιβάλλοντος, κατά έναν τρόπο που καταδεικνύει την αυτοκαταστροφική ανθρώπινη συμπεριφορά.
Το ζήτημα της διατήρησης της ισορροπίας των οικοσυστημάτων σε ένα βιώσιμο περιβάλλον συνιστά κεντρικό πρόβλημα της σύγχρονης μεταβιομηχανικής δημοκρατίας. Η προσαρμοστικότητα δε του άρθρου 24 του Συντάγματος παρέχει στους ερμηνευτές και εφαρμοστές του δικαίου τα αναγκαία εργαλεία για την προστασία των ζώων πέρα από τα στεγανά της κρατούσας ανθρωποκεντρικής αντίληψης.
Tα ζώα είναι προικισμένα με νοημοσύνη και η φυσιογνωμία τους προδίδει την «έκφραση μιας εσωτερικής ζωής: μιας ζωής ενδεχομένως εντελώς διαφορετικής και μακρινής από τη δική μας, αλλά η οποία σε κάθε περίπτωση έχει και αυτή με τη σειρά της τα χαρακτηριστικά της συνείδησης και δεν είναι δυνατόν να αναχθεί σε έναν απλό φυσιολογικό μηχανισμό»[16].Ήρθε η ώρα, λοιπόν, αναμένοντας τις επιμέρους διατάξεις του νομοσχεδίου, να αναστοχαστούμε πάνω στη σχέση ανθρώπων και ζώων, η ρύθμιση της οποίας οφείλει, λαμβάνοντας υπόψη τις διαφορές τους[17] ,να επιδιώκει την ευημερία κάθε ζωντανού πλάσματος.
Σταυρούλα Γεωργίου
Δ.Ν, Δικηγόρος
Υποσημειώσεις:
[1] Ως ζώο συντροφιάς ορίζεται ήδη στο άρθρ. 1 του ν. 4039/2012 «κάθε ζώο, που συντηρείται ή προορίζεται να συντηρηθεί από τον άνθρωπο, κυρίως μέσα στην κατοικία του, για λόγους ζωοφιλίας ή συντροφιάς».
[2] https://www.ypes.gr/neo-nomoschedio-aspida-sta-zoa-syntrofias-kai-ta-adespota/
[3] Βλ. για την μετατόπιση της συζήτησης σχετικά με τα δικαιώματα των ζώων από το πεδίο της ηθικής σε εκείνα της πολιτικής και του δικαίου, Ξενοφώντα Κοντιάδη, Δικαιώματα για τα ζώα: Τι λέει η πολιτική θεωρία, 5.2.2021, https://www.syntagmawatch.gr/trending-issues/dikaiwmata-gia-ta-zwa-ti-leei-h-politikh-thewria/ καθώς και το βραβευμένο βιβλίο των Sue Donaldson and Will Kymlicka, Zoopolis: A Political Theory of Animal Rights, Oxford University Press, 2011.
[4] J. Oakley, Animality and Environmental Education: Toward an Interspecies Paradigm (Editorial in the special issue Animality and Environmental Education), Canadian Journal of Environmental Education, 16 (2011), 8-13.
[5] F. Nietzsche, Morgenröte (KSA τ. 3, επιμ. Colli-Montinari), σ. 312.
[6] Βλ. χαρακτηριστικά το από 21.7.2017 έγγραφο του Συνηγόρου του Πολίτη προς την Βουλή με τα συνημμένα σε αυτό, https://www.synigoros.gr/resources/20170707-synodeytika-eggrafa-pros-vouli.pdf
[7] Βλ. Σταυρούλας Γεωργίου, Η σιωπή είναι συνενοχή στην κακοποίηση των ζώων, 9.10.2020 https://www.syntagmawatch.gr/trending-issues/i-siopi-einai-synenoxi-stin-kakopoiisi-ton-zoon/
[8] Βλ. ενδεικτικά για την ανάλυση της θεωρίας για τα δικαιώματα των ζώων, Peter Singer, Animal Liberation (New York: The New York Review of Books 1975), reprinted by Thorsons (1991), Tom Regan, The Case for Animal Rights (Berkeley: The University of California Press 1984), reprinted by Routledge (1988), Stephen Clark, The Moral Status of Animals(Oxford: Oxford University Press 1977), Mary Midgeley, Animals and Why They Matter(Harmondsworth: Penguin 1984), Peter Carruthers The Animals Issue: Moral Theory In Practice (Cambridge: Cambridge University Press 1992).
[9] Βλ. την επίσημη ιστοσελίδα https://www.oie.int/
[10] https://ec.europa.eu/food/animals/welfare_en
[11] Βλ. σχετικά και την από 1.4.2020 απάντηση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής σε σχετικό ερώτημα Ευρωβουλευτή https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/E-9-2020-000185-ASW_EN.html
[12] https://government.gov.gr/wp-content/uploads/2021/02/sxedio-nomou-zoa-sintrofias.pdf
[13] Βλ. ενδεικτικά https://www.lawspot.gr/nomika-nea/ti-provlepei-neo-thesmiko-plaisio-gia-ta-zoa-syntrofias-kai-ta-adespota-zoa, https://www.tovima.gr/2021/02/23/society/ti-provlepei-to-nomosxedio-gia-ta-zoa-syntrofias/, https://www.skai.gr/news/environment/ethniko-mitroo-zoon-1-ekat-steiroseis-kyroseis-gia-dimous-voucher-grammi-kataggelion
[14] Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Σύμβαση για την προστασία των ζώων στις μονάδες εκτροφής της 10.3.1976 “European Convention for the Protection of Animals kept for Farming Purposes” διαθέσιμη στην ιστοσελίδα https://ec.europa.eu/food/sites/food/files/animals/docs/aw_european_convention_protection_animals_en.pdf
[15] Ενδεικτικώς, η μετακίνηση και μεταφορά ζώων συντροφιάς διέπεται από τις διατάξεις του Κανονισμού (Ε.Κ.) 998/2003 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 26ης Μαΐου 2003 «για τους υγειονομικούς όρους που εφαρμόζονται στις μη εμπορικού χαρακτήρα μετακινήσεις ζώων συντροφιάς και για την τροποποίηση της Οδηγίας 92/65/ΕΟΚ του Συμβουλίου», του Κανονισμού (Ε.Ε.) 388/2010 της Επιτροπής της 6ης Μαΐου 2010, του Κανονισμού (Ε.Κ.) 1/2005 του Συμβουλίου της 22ας Δεκεμβρίου 2004 «για την προστασία των ζώων κατά τη μεταφορά», καθώς και από τις διατάξεις του π.δ. 184/1996 (Α’ 137), όπως τροποποιήθηκε με το άρθρο 2 παρ. 2 του π.δ. 19/2015. Για τα δεσποζόμενα και τα αδέσποτα ζώα συντροφιάς και την προστασία των ζώων από την εκμετάλλευση ή τη χρησιμοποίηση με κερδοσκοπικό σκοπό την προστασία των ζώων συντροφιάς ισχύει ο ν. 4039/2012.
[16] Pierro Martinetti, Η ψυχή των ζώων, μετάφρ. Π. Τσιαμούρας, εκδ. Κυαναυγή, 2019, σ. 54. Το εν λόγω δοκίμιο του Martinetti που πρωτοδημοσιεύθηκε το 1926 συνιστά μια απόπειρα του φιλοσόφου να πραγματευτεί το ζήτημα της εσωτερικής ζωής-των συναισθημάτων και της νοημοσύνης- των ζώων αναδεικνύοντας τις συγγένειες μεταξύ της δικής τους συνείδησης και εκείνης των ανθρώπων.
[17] Όπως παρατήρησε ο John Heath, τα ζώα «συχνά αποτελούν τη θεμελιώδη μεταφορά της Ετερότητας», The Talking Greeks: Speech, Animals, and the Other in Homer, Aeschylus, and Plato, Cambridge University Press, 2005, σ. 315.
