Στις 8 Απριλίου 2021 δημοσιεύθηκε η απόφαση του ΕΔΔΑ (Ευρεία Σύνθεση) για τον υποχρεωτικό εμβολιασμό των παιδιών σε προσχολικές δομές (Vavřička and Others v. the Czech Republic)[1]. Πρόκειται για μια ιδιαίτερα σημαντική απόφαση, καθώς το Δικαστήριο αποφάνθηκε για πρώτη φορά (ευθέως) ως προς το ζήτημα της συμβατότητας του μέτρου του υποχρεωτικού εμβολιασμού παιδιών με την ΕΣΔΑ και ιδίως με το άρθρο 8 αυτής (ιδιωτικός βίος). Ήταν οπωσδήποτε μία πολυαναμενόμενη απόφαση, ιδίως για τον λόγο ότι εκδίδεται υπό τις παρούσες συνθήκες της πανδημίας και εν μέσω της σταδιακής εκδίπλωσης του προγράμματος εμβολιασμού στην Ευρώπη, με όλες τις καθυστερήσεις και τα εμπόδια που ανακύπτουν.
Είναι επομένως ιδιαίτερα σημαντικό ότι το Δικαστήριο με την απόφασή του αυτή επιλέγει να πει τα αυτονόητα: ο υποχρεωτικός εμβολιασμός είναι συμβατός, υπό προϋποθέσεις, με την ΕΣΔΑ και δεν παραβιάζει το άρθρο 8[2]. Καταρρίπτει, έτσι, τα επιχειρήματα περί συλλήβδην αντίθεσης του μέτρου του υποχρεωτικού εμβολιασμού με την ΕΣΔΑ και δίνει ένα σαφές, αν και όχι απροϋπόθετο, μήνυμα υπέρ της δυνατότητας επιβολής αντίστοιχων μέτρων προστασίας της δημόσιας υγείας ενόψει της αντιμετώπισης της πανδημίας του Covid-19, εφόσον αυτό καταστεί αναγκαίο.
Η συγκεκριμένη υπόθεση, η οποία είναι η κύρια υπόθεση μεταξύ άλλων προσφυγών[3], αφορούσε την Τσεχία, η οποία εφαρμόζει ένα πρόγραμμα υποχρεωτικού εμβολιασμού για εννέα συνολικά ασθένειες. Στα ανεμβολίαστα παιδιά δεν επιτρέπεται η εγγραφή τους σε προσχολικές δομές, ενώ στους γονείς τους μπορεί να επιβληθεί πρόστιμο. Κατά του σχετικού νόμου είχαν προσφύγει ήδη από το 2013 γονείς, στους οποίους επιβλήθηκε πρόστιμο. Η υπόθεση, η οποία παραπέμφθηκε στο Τμήμα Ευρείας Σύνθεσης, είχε ήδη εκδικαστεί από τον Ιούλιο του 2020 και αναμενόταν όλο αυτό το διάστημα.
Το Δικαστήριο, επιβεβαιώνοντας παλαιότερη νομολογία και σκέψεις του σε άλλες αποφάσεις[4], έκρινε με πλειοψηφία 16-1 ότι ο υποχρεωτικός εμβολιασμός των παιδιών, ως ιατρική πράξη που στερείται συναίνεσης, καταρχήν εμπίπτει στο πεδίο εφαρμογής του άρθρου 8 της ΕΣΔΑ, χωρίς όμως εν τέλει να το παραβιάζει. Αυτό ισχύει στο μέτρο που ο εμβολιασμός αποσκοπεί στην προστασία της ατομικής και δημόσιας υγείας και δικαιωμάτων τρίτων, όπως είναι κατεξοχήν τα άτομα τα οποία δεν μπορούν για ιατρικούς λόγους να εμβολιαστούν και τα οποία μέχρι να επιτευχθεί συλλογική ανοσία (ανοσία αγέλης) βρίσκονται σε διαρκή κίνδυνο. Ως προς αυτούς, όπως επισημαίνει το Δικαστήριο, υπάρχει χρέος επίδειξης κοινωνικής αλληλεγγύης. Δεν πρέπει εξίσου να αγνοείται ότι τα άρθρα 2 και 8 επιβάλλουν στο κράτος τη θετική υποχρέωση προστασίας της ζωής και της υγείας των πολιτών του.
Από την άλλη, επισημαίνεται ότι δεν υπάρχει κοινή στάση όλων των κρατών απέναντι στον εμβολιασμό. Ορισμένα κράτη, όπως η Γαλλία, η Πολωνία και η Σλοβακία, που άσκησαν παρέμβαση υπέρ της Τσεχίας, τάσσονται υπέρ της υποχρεωτικότητας, ενώ άλλα όχι. Πάντως, το Δικαστήριο παρατηρεί ότι υπάρχει μια αυξανόμενη τάση μεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών υπέρ της υποχρεωτικότητας. Συνεπώς, ελλείψει συναίνεσης μεταξύ των κρατών μερών της ΕΣΔΑ, εναπόκειται πρωτίστως στα ίδια τα κράτη να εξετάσουν και να αποφασίσουν, σύμφωνα με το ευρύ περιθώριο εκτίμησης που διαθέτουν (margin of appreciation), κατά πόσο τα επιστημονικά δεδομένα συνηγορούν υπέρ της λήψης του μέτρου. Κρίσιμη φυσικά είναι και ως προς αυτό η εκτίμηση των ειδικών και των αρμόδιων ιατρικών αρχών, βάσει των οποίων διαπιστώνεται αν υφίσταται πιεστική κοινωνική ανάγκη. Αυτά τα στοιχεία, σε εθνικό και διεθνές επίπεδο, εξάλλου τόνισε και το Τσεχικό Συνταγματικό Δικαστήριο, όταν αποφάνθηκε υπέρ της καταρχήν συνταγματικότητας του μέτρου. Μια άλλη παράμετρος που συνεξετάζει το Δικαστήριο είναι και το βέλτιστο συμφέρον του παιδιού, το οποία εξυπηρετεί δίχως άλλο η εμβολιαστική πολιτική της Τσεχίας. Υπό το πρίσμα συνεπώς όλων των παραπάνω, η νομοθέτηση του υποχρεωτικού εμβολιασμού από την Τσεχία παρίσταται ως υπαγορευμένη από την ανάγκη προστασίας της υγείας και της ζωής των πολιτών της.
Ως προς την αναλογικότητα του μέτρου, είναι πολύ καθοριστική μια παρατήρηση του Δικαστηρίου. Δεν εξετάζεται γενικά αν η Τσεχία θα μπορούσε να είχε ενδεχομένως υιοθετήσει μια διαφορετική πολιτική προαιρετικού εμβολιασμού, όπως συμβαίνει σε άλλα ευρωπαϊκά κράτη, παρά μόνο αν το συγκεκριμένο μέτρο, εντός των ειδικών συνθηκών στις οποίες εφαρμόζεται, μπορεί να κριθεί ως αναλογικό και άρα ως ένας περιορισμός «αναγκαίος σε μια δημοκρατική κοινωνία», σύμφωνα με το άρθρο 8 παρ. 2 της ΕΣΔΑ. Στη συγκεκριμένη περίσταση, το Δικαστήριο συνυπολόγισε το γεγονός ότι ο νόμος δεν προβλέπει τη δυνατότητα φυσικού εξαναγκασμού, παρά μόνο άλλες κυρώσεις, όπως η μη εγγραφή σε προσχολικές δομές και ενδεχομένως (ελαφρά) πρόστιμα. Εξάλλου, η Τσεχία είχε τηρήσει όλες τις διαδικαστικές υποχρεώσεις που έχει θέσει το Δικαστήριο στην υπόθεση Solomakhin κατά Ουκρανίας, ενώ προβλέπεται εξαίρεση όχι μόνο για λόγους ιατρικής αντένδειξης, αλλά ακόμα για λόγους συνείδησης[5]. Κρίσιμο, επίσης, φαίνεται το γεγονός ότι ο εμβολιασμός δεν είναι προϋπόθεση για την εγγραφή σε βαθμίδες της υποχρεωτικής εκπαίδευσης[6].
Συμπερασματικά, με την απόφασή του αυτή το ΕΔΔΑ επιβεβαιώνει και ως προς τα παιδιά την παλαιότερη νομολογία του περί υποχρεωτικού εμβολιασμού. Εφόσον τηρούνται όλες οι διαδικαστικές προϋποθέσεις, το μέτρο λαμβάνεται κατόπιν υπόδειξης των ειδικών και εξέτασης των διαθέσιμων επιστημονικών στοιχειών, που συνηγορούν υπέρ της ύπαρξης μιας πιεστικής κοινωνικής ανάγκης και οι κυρώσεις δεν προσβάλλουν τον πυρήνα του δικαιώματος στη σωματική ακεραιότητα ή άλλου θεμελιώδους δικαιώματος, τότε εναπόκειται στο κράτος να αποφασίσει αν θα επιβάλει το μέτρο του υποχρεωτικού εμβολιασμού ή όχι.
Εν τέλει, το Δικαστήριο δεν λέει κάτι περισσότερο από το αυτονόητο: ότι ακόμα και θεμελιώδη δικαιώματα, σε ορισμένες περιστάσεις και υπό συγκεκριμένες (αυστηρές) προϋποθέσεις, υποχωρούν μπροστά στο κοινό καλό και τις ανάγκες του κοινωνικού συνόλου. Αυτό ισχύει πολύ περισσότερο όταν το επίμαχο ζήτημα είναι η προστασία της δημόσιας υγείας, ενός αρχετυπικού δηλαδή λόγου περιορισμού των δικαιωμάτων. Το συμπέρασμα που προκύπτει, επομένως, είναι ότι τα περισσότερα δικαιώματα μπορούν ευλόγως να περιοριστούν, αρκεί να συντρέχουν τεκμηριωμένοι και σοβαροί λόγοι, όπως αυτοί που προβλέπει και το ίδιο το κείμενο της ΕΣΔΑ. Γιατί, για να παραφράσουμε τη ρήση του Αμερικανού Δικαστή Jackson, ούτε τα διεθνή κείμενα προστασίας των δικαιωμάτων, όπως ούτε και τα εθνικά Συντάγματα εξάλλου, δεν είναι «σύμφωνα αυτοκτονίας»[7].
Απόστολος Βλαχογιάννης
Διδάκτωρ Συνταγματικού Δικαίου
Υποσημειώσεις:
[1] Application no. 47621/13. Το κείμενο της απόφασης δεν είναι ακόμα διαθέσιμο. Λόγω της σημασίας της όμως, έχει ήδη εκδοθεί αναλυτικό δελτίο τύπου, καθώς και κείμενο με απαντήσεις σε σειρά ερωτημάτων, διαθέσιμα και τα δύο στην αρχική σελίδα της ιστοσελίδας του Συμβουλίου της Ευρώπης (https://www.echr.coe.int/).
[2] Η απόφαση του ΕΔΔΑ μπορούσε υπό αυτή την έννοια να θεωρηθεί προβλέψιμη, ιδίως αν λαμβανόταν υπόψη η προηγούμενη νομολογία του σε ζητήματα εμβολιασμού. Βλ. σχετικά Απόστολος Βλαχογιάννης, «Υποχρεωτικός εμβολιασμός και COVID-19: η προστασία της δημόσιας υγείας ως λόγος περιορισμού θεμελιωδών δικαιωμάτων εν μέσω πανδημίας», Το Σύνταγμα, 3-4/2020, ιδίως σελ. 1033, όπου αναφέρεται ότι «σύμφωνα με τη μέχρι τώρα νομολογία και συνυπολογίζοντας τη σφοδρότητα της τωρινής πανδημίας, μπορούμε να πιθανολογήσουμε ότι το ΕΔΔΑ θα κρίνει ως σύμφωνο με τη Σύμβαση και αναγκαίο σε μια δημοκρατική κοινωνία τον υποχρεωτικό εμβολιασμό για λόγους προστασίας της δημόσιας υγείας». Το άρθρο είναι διαθέσιμο και στο: https://www.constitutionalism.gr/2021-1-vlahogiannis-ypohreotikos-emvoliasmos-covid19/?hilite=%27%CE%B2%CE%BB%CE%B1%CF%87%CE%BF%CE%B3%CE%B9%CE%AC%CE%BD%CE%BD%CE%B7%CF%82%27.
[3] Novotná v. the Czech Republic, Application no. 3867/14, Hornych v. the Czech Republic, Application no. 73094/14, Brožík v. the Czech Republic and Dubský v. the Czech Republic, Applications nos. 19306/15 and 19298/15 και Roleček v. the Czech Republic, Application no. 43883/15.
[4] Solomakhin v. Ukraine, Application no. 24429/03, 15.3.2012, σκ. 35-36 και Jehovah’s Witnesses of Moscow v. Russia, Application no. 302/02, 10.6.2010, σκ. 136.
[5] Ο λόγος αυτός προστέθηκε από το Συνταγματικό Δικαστήριο. Φαίνεται ότι γι’αυτόν τον λόγο το Δικαστήριο έκρινε ότι δεν υφίσταται παραβίαση ούτε του άρθρου 9 της ΕΣΔΑ.
[6] Ως προς αυτό το τελευταίο σημείο μάλιστα, το ΕΔΔΑ μας θυμίζει την πρόσφατη απόφαση του ΣτΕ 2387/2020, σκ. 14. Βλ. σχετικά Χαράλαμπος Τσιλιώτης, «Συνταγματικός ο υποχρεωτικός εμβολιασμός – Σχόλιο στην ΣτΕ (Δ΄ Τμήμα) 2387/2020», 9.12.2020, διαθέσιμο στο www.syntagmawatch.gr, του ιδίου «Παρατηρήσεις στην ΣτΕ 2387/2020 (7μ) – Το ΣτΕ ως προάγγελος της συνταγματικότητας ενδεχόμενου υποχρεωτικού «αντί-Covid-19» εμβολιασμού», ΘΠΔΔ, 11/2020, 1015επ., καθώς και Ελένη Χρυσουλάκη, «Σχόλιο στη ΣτΕ Τμ. Δ΄ 2387/2020», ΕφημΔΔ, 5/2020, σελ. 594επ.
[7] “There is danger that, if the Court does not temper its doctrinaire logic with a little practical wisdom, it will convert the constitutional Bill of Rights into a suicide pact.” [Terminiello v. Chicago, 337 U.S. 1, 37 (1949) (Jackson, dissenting)].
