Τα νομικά ζητήματα της απόφασης
Η 622/2021 απόφαση του Α΄ Τμήματος του ΣτΕ σε πενταμελή σύνθεση[1] έρχεται να προστεθεί σε μια σειρά αποφάσεων του ιδίου Δικαστηρίου[2] αλλά και του ΕΔΔΑ[3] τους τελευταίους μήνες σχετικά με την συμβατότητα του υποχρεωτικού εμβολιασμού με τα θεμελιώδη δικαιώματα. Η τελευταία απόφαση του ΣτΕ, όμως, αφορά τις έννομες συνέπειες του εμβολιασμού ως προς τον δέκτη του, όταν αυτός (ο εμβολιασμός) προκαλέσει βλάβη στην υγεία ή ακόμα και στην ζωή του εμβολιαζομένου. Εξετάζει μία άλλη πτυχή της υποχρεωτικότητας του εμβολιασμού σε συνέχεια της προηγούμενης.
Η απόφαση θίγει κατά βάση δύο κύρια ζητήματα: ένα ουσιαστικό και ένα δικονομικό. Το τελευταίο αφορά την ερμηνεία του άρθρου 73 ΚΔΔ ως προς την υποχρέωση ή όχι του ενάγοντα να εκθέτει τη νομική βάση της αγωγής στο δικόγραφο αυτής, με αναφορά στις σχετικές νομικές διατάξεις που τη θεμελιώνουν και όσον αφορά την ελάσσονα πρόταση εάν το Δικαστήριο της ουσίας ήλεγξε την επικουρική νομική βάση της αγωγής ή όχι. Το θέμα αυτό δεν θα μας απασχολήσει εν προκειμένω. Αυτό με το οποίο θα καταπιαστούμε είναι το ουσιαστικού δικαίου ζήτημα που εξέτασε το Δικαστήριο και δη εάν υφίσταται αξίωση αποζημίωσης ή/και χρηματικής ικανοποίησης σε περίπτωση παρενεργειών από τον εμβολιασμό και υπό ποίες προϋποθέσεις. Ειδικότερα δε, θα εξεταστεί ο ρόλος του Συντάγματος ως νομικής βάσης μίας τέτοιας αξίωσης.
Τα τρία επιμέρους ουσιαστικού δικαίου ζητήματα που εξετάσθηκαν είναι α) εάν υφίσταται αξίωση κατά του Δημοσίου αποζημίωσης για την υλική ζημία ή/και χρηματικής ικανοποίησης για την ηθική βλάβη για τον παθόντα ή την ψυχική οδύνη σε ενδεχόμενο θανάτου του για τα μέλη της οικογένειάς του σε περίπτωση παρενεργειών από τον εμβολιασμό του παθόντα ακόμα κι αν αυτός διενεργήθηκε με σκοπό την προστασία της δημόσιας υγείας συλλογικώς και ατομικώς και προβλεπόταν από ειδική νομοθεσία, υιοθετούσα έγκυρα και τεκμηριωμένα επιστημονικά, ιατρικά και επιδημιολογικά πορίσματα στον αντίστοιχο τομέα, με δυνατότητα εξαιρέσεως από αυτόν σε ειδικές ατομικές περιπτώσεις, για τις οποίες αυτός αντενδείκνυται, ήτοι βλάβη, μη οφειλομένη σε παρεμβαλλομένη παράνομη πράξη ή παράλειψη (όπως π.χ. χορήγηση ελαττωματικού ή ακαταλλήλου σκευάσματος ή πλημμέλειες κατά την διενέργεια του εμβολιασμού), β) εάν μία τέτοια αξίωση θεμελιώνεται στο άρθρο 105 ΕισΝΑΚ λόγω νομικά ανεπίτρεπτης παράλειψης των αρμοδίων οργάνων του Δημοσίου[4] να νομοθετήσουν, η οποία (παράλειψη) προκάλεσε ζημία ή/και ηθική βλάβη ή ψυχική οδύνη και γ) στην περίπτωση που η απάντηση στο τελευταίο ζήτημα είναι αρνητική εάν υφίσταται τέτοια αξίωση κατευθείαν ex constitutione και δε εκ της αρχής της ισότητας στα δημόσια βάρη του άρθρου 4 παρ. 5 Σ σε συνδυασμό με την υποχρέωση κοινωνικής αλληλεγγύης του άρθρου 25 παρ. 4 Σ.
Η ευθύνη από νομικά ανεπίτρεπτη παράλειψη νομοθέτησης
Το ΣτΕ έχει ήδη δεχθεί ότι αξίωση εκ του άρθρου 105 ΕισΝΑΚ από νομικά ανεπίτρεπτη παράλειψη νομοθέτησης υφίσταται όταν ο νομοθέτης, ενώ υποχρεούται να νομοθετήσει από υπερνομοθετικής ισχύος κανόνες Δικαίου (Ενωσιακό Δίκαιο, Σύνταγμα, Διεθνές Δίκαιο κατά τους ορισμούς του άρθρου 28 παρ. 1 Σ), δεν το πράξει ή το πράξει μη προσηκόντως και από την παράλειψη αυτή δημιουργείται ζημία ή/και ηθική βλάβη[5].
Εν προκειμένω, όμως, κρίνει εύλογα ότι μια τέτοια υποχρέωση του νομοθέτη δεν προκύπτει εκ του Συντάγματος ούτε από την ΕΣΔΑ. Σε μια τέτοια περίπτωση η απόφαση θα ερχόταν σε λογική αντίθεση με την 2387/2020 του Δ΄ Τμήματος που δέχθηκε ότι ο υποχρεωτικός εμβολιασμός υπό προϋποθέσεις τις οποίες επαναλαμβάνει η συζητούμενη απόφαση δεν αντίκειται στο Σύνταγμα ή την ΕΣΔΑ. Δεν προκύπτει όμως μια τέτοια υποχρέωση ούτε από το λοιπό Διεθνές Δίκαιο και δη τα άρθρα 19, 23, 24, 26 και 39 της κυρωθείσης με τον ν. 2101/1992 Διεθνούς Συμβάσεως για τα Δικαιώματα του Παιδιού[6] ούτε ο εμβολιασμός ήταν παράνομος κατ’ αντίθεση προς κανόνες του κοινού Δικαίου ή του Κώδικα Ιατρικής Δεοντολογίας. Κατά συνέπεια δεν συντρέχει κατά την απόφαση περίπτωση εφαρμογής του άρθρου 105 ΕισΝΑΚ σε συνδυασμό με τις διατάξεις των άρθρων 932 και 928 ΑΚ που εφαρμόζονται εν προκειμένω αναλογικά[7], που θα ενεργοποιούσε αδικοπρακτική ευθύνη του Δημοσίου και αντίστοιχη αξίωση του θύματος του εμβολιασμού ή των μελών της οικογενείας του για αποζημίωση ή/και χρηματική ικανοποίηση.
Ευθύνη εκ της ισότητας στα δημόσια βάρη και του καθήκοντος κοινωνικής αλληλεγγύης – Κριτική
Το Δικαστήριο, όμως, δέχεται ότι υφίσταται η ανωτέρω υπό (α) αξίωση από άλλη νομική βάση και δη αυτή ανωτέρω υπό (γ), ήτοι από τον συνδυασμό των άρθρων 4 παρ. 5 και 25 παρ. 4 Σ, καθότι οι εν λόγω συνταγματικές διατάξεις αποτελούν τις sedes materiae για την ευθύνη του Δημοσίου προς αποκατάσταση ζημίας προελθούσης από νόμιμη πράξη, λόγω της επελεύσεως, εξ αιτίας του εμβολιασμού, ζημίας της παθούσας[8], η οποία υπερέβαινε τα όρια της θυσίας, στην οποία είναι ανεκτό από την έννομη τάξη να υποβάλλονται οι πολίτες χάριν του δημοσίου συμφέροντος.
Η αναγνώριση ευθύνης του Δημοσίου για νόμιμες πράξεις της Διοικήσεως, οι οποίες όμως προκαλούν υπέρμετρη θυσία σε συνταγματικά αγαθά του ενδιαφερομένου δεν είναι ξένη σε αλλοδαπές έννομες τάξεις. Αρκεί να θυμηθούμε τον θεσμό της enteignender Eingriff («απαλλοτριωτικής παρέμβασης») σε περιπτώσεις νόμιμων κρατικών παρεμβάσεων στην ιδιοκτησία, οι οποίες συνιστούν υπέρμετρη θυσία περιουσιακών δικαιωμάτων, όπως αυτά προστατεύονται από την § 823 I του Γερμανικού ΑΚ (αντίστοιχο του άρθρου 914 του ημέτερου ΑΚ) αλλά όχι γνήσια απαλλοτρίωση κατά την παρ. 2 του άρθρου 14 ΘΝ[9].
Παρ’ όλα αυτά η απόφαση αυτή δημιουργεί σκεπτικισμό. Όχι μόνο γιατί διευρύνει κατά τρόπο προβληματικό[10] και σε αντίθεση με την ιστορία και τον σκοπό της[11] την έννοια των «δημοσίων βαρών» κατά το άρθρο 4 παρ. 5 Σ και σε πέρα από τα δημοσιονομικά και οικονομικά (φόροι, τέλη, πρόστιμα κ.τ.ό.) βάρη[12] σε κάθε υπέρμετρη θυσία που επιβάλλεται στον ιδιώτη και σε μη περιουσιακά αγαθά, όπως η ζωή, η υγεία, η προσωπικότητα, η προσωπική ελευθερία κ.α. – υπό αυτή την έννοια η απόφαση ακολουθεί την νομολογιακή γραμμή που έχει χαράξει ήδη το Δικαστήριο τα τελευταία χρόνια[13] – αλλά και γιατί δύσκολα μπορεί να συμβιβασθεί με την παραδοχή του Δ΄ Τμήματος στην 2387/2020 απόφασή του ότι η υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού όχι μόνο είναι υπό προϋποθέσεις σύμφωνη με το Σύνταγμα, αλλά και αποτελεί την υλοποίηση του κρατικού καθήκοντος να προστατέψει τα συνταγματικά δικαιώματα της ζωής και της υγείας[14]. Εύλογα γεννάται το ερώτημα πώς μπορεί να ευθύνεται το Κράτος για πράξη του που όχι μόνο είναι συνταγματική και νόμιμη αλλά τοσούτω μάλλον αποτελεί την από το Σύνταγμα και την ΕΣΔΑ εκπλήρωση του καθήκοντός του να προστατέψει θεμελιώδη δικαιώματα[15].
Επίσης, προβληματική είναι και η έτερη συνταγματική βάση για τη θεμελίωση μίας τέτοιας ευθύνης, του άρθρου 25 παρ. 4 Σ και του καθήκοντος αλληλεγγύης που αυτή ιδρύει. Προφανώς η μόνη λογική εξήγηση που μπορεί να δοθεί στην παραδοχή αυτή του Δικαστηρίου είναι ότι αυτό αντιλαμβάνεται την κοινωνική αλληλεγγύη ως αλληλεγγύη των φορολογουμένων προς τον παθόντα από τον εμβολιασμό ή την οικογένειά του, οι οποίοι καλούνται διά των φόρων τους να συμβάλλουν στην αποζημίωση ή ικανοποίηση αυτών από την υπέρμετρη θυσία που αυτοί υφίστανται στα έννομα αγαθά τους (υγεία, ζωή, ψυχικό άλγος από την απώλεια των αγαπημένων τους). Μόνο που το καθήκον κοινωνικής αλληλεγγύης περισσότερο ως συνταγματική βάση για την επιβολή του υποχρεωτικού εμβολιασμού μπορεί να θεωρηθεί[16] παρά για την χρηματική ικανοποίηση των παθόντων από αυτόν ή των οικείων τους.
Περαιτέρω, θεωρείται προβληματικό από δικαιοπολιτικής σκοπιάς να καθίσταται το Σύνταγμα απευθείας η νομική βάση για την αξίωση αποζημίωσης ή χρηματικής ικανοποίησης χωρίς τη μεσολάβηση του κοινού νομοθέτη έστω και κατά σύμφωνη με το Σύνταγμα ερμηνεία του, ακόμα και contra legem, όπως στην περίπτωση του άρθρου 105 ΕισΝΑΚ ή ακόμα καλλίτερα με τη νομοθετική καθιέρωση ειδικού ενδίκου βοηθήματος.
Τέλος, όσον αφορά τις προϋποθέσεις που ιδρύουν μία τέτοια ευθύνη για το Δημόσιο, πέραν της αιτιώδους συνάφειας μεταξύ βλάβης και εμβολιασμού θα πρέπει η βλάβη να μην οφείλεται στην ποιότητα του εμβολίου ή τη διαδικασία του εμβολιασμού, ούτως ώστε να έχει αποκλειστεί η ευθύνη της παραγωγού το εμβόλιο φαρμακευτικής εταιρίας. Δεν διευκρινίζεται, όμως, εάν η σχετική αξίωση των παθόντων ή των οικείων τους από τον εμβολιασμό περιορίζεται μόνο στον υποχρεωτικό εμβολιασμό, όπως στο πραγματικό της υπόθεσης, ή μπορεί να επεκταθεί σε κάθε είδους εμβολιασμό ακόμα και προαιρετικό, όπως στην περίπτωση του αντι-Covid εμβολιασμού, ο οποίος μέχρι στιγμής δεν είναι υποχρεωτικός εκ του νόμου είτε άμεσα με νομική επιταγή είτε έμμεσα διά της επέλευσης δυσμενών εννόμων συνεπειών σε όσους δεν εμβολιαστούν. Ορθότερη θα πρέπει να θεωρηθεί καταρχήν η πρώτη εκδοχή, αν και εξαιρέσεις δεν μπορούν να αποκλειστούν.
Τελικές εκτιμήσεις
Η απόφαση ενώ prima facie είναι σε αρμονία με τη νομολογιακή γραμμή που έχει χαράξει το Δικαστήριο και μάλιστα η Ολομέλειά του περί διεύρυνσης του πεδίου προστασίας της αρχής της ισότητας στα δημόσια βάρη του άρθρου 4 παρ. 5 Σ με την βοήθεια του καθήκοντος κοινωνικής αλληλεγγύης του άρθρου 25 παρ. 4 Σ, μίας ξεχασμένης τις περασμένες δεκαετίες συνταγματικής διάταξης, την οποία το ΣτΕ «ενθυμήθηκε» κατά τη νομολογία της κρίσης της περασμένης δεκαετίας[17], από την άλλη δύσκολα συμβιβάζεται με το εκ του Συντάγματος και της ΕΣΔΑ κρατικό καθήκον προστασίας του δικαιώματος στη ζωή και την υγεία και της δημόσιας υγείας ως συλλογικού εννόμου αγαθού υπερνομοθετικής ισχύος περιωπής, όπως αυτό προκύπτει από την πρόσφατη νομολογία του αλλά και την νομολογία του ΕΔΔΑ όσον αφορά την υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού. Εντύπωση προκαλεί ότι μία τέτοια ρηξικέλευθη σκέψη, γενικότερου και επίκαιρου επιστημονικού αλλά και κοινωνικού ενδιαφέροντος υπό το καθεστώς του μαζικού αντι-Covid εμβολιασμού δεν παραπέμφθηκε στην Ολομέλεια του Δικαστηρίου. Είναι πάντως ενδεχόμενο να ανοίξει τον δρόμο σε όσους ισχυρίζονται ότι αυτοί ή τα οικεία τους πρόσωπα υπέστησαν βλάβη στην υγεία τους ή τη ζωή των οικείων τους από τον αντί-Covid-19 εμβολιασμό να διεκδικήσουν αποζημιώσεις από το Ελληνικό Δημόσιο, αν και οι περιπτώσεις δεν είναι ίδιες.
Χαράλαμπος Τσιλιώτης
Επίκουρος Καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Διεθνών Σχέσεων Πανεπιστημίου Πελοποννήσου
Υποσημειώσεις:
[1] Θα πρέπει να διευκρινιστεί σε αυτή την θέση ότι το πλήρες κείμενο της απόφασης δεν έχει δοθεί στην δημοσιότητα παρά μόνο μία περίληψη με τις βασικές νομικές σκέψεις, οπότε ό,τι εκτίθεται στο παρόν άρθρο γίνεται με αυτή την επιφύλαξη.
[2] Βλ. ΣτΕ 2387/2020 (Δ΄ Τμήμα – Επταμ.) ΘΠΔΔ 2020, σελ. 1010 επ. με παρατηρήσεις Χ. Τσιλιώτη, Το ΣτΕ ως «προάγγελος» της συνταγματικότητας ενδεχόμενου υποχρεωτικού «αντί-Covid-19» εμβολιασμού, όπ. παρ. σελ. 1015 επ. Πρβλ. επίσης Χ. Τσιλιώτης, Συνταγματικός ο υποχρεωτικός εμβολιασμός – Σχόλιο στην ΣτΕ (Δ΄ Τμήμα) 2387/2020, σε: syntagmawatch.gr 9.12.2020, διαθέσιμο σε: Συνταγματικός ο υποχρεωτικός εμβολιασμός – Σχόλιο στην ΣτΕ (Δ΄ Τμήμα) 2387/2020 | Syntagma Watch, ο ίδιος, Δημοσίου Δικαίου παράμετροι του Αντι-Covid-19 εμβολιασμού, σε: COVID-19 : Πρακτικά ζητήματα Έννομης Προστασίας, Εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2021, σελ. 19-20.
[3] Βλ. ΕΔΔΑ, απόφαση της 8.4.2021, αριθμ. προσφ. 47621/13 και 5 άλλες, (Vavřička και άλλοι ./. Τσεχίας). Πρβλ. Α. Βλαχογιάννης, Η συμβατότητα του υποχρεωτικού εμβολιασμού με την ΕΣΔΑ – Απόφαση Vavřička and others v. Czech Republic, σε: SyntagmaWatch.gr 8.4.2021, διαθέσιμο σε: Η συμβατότητα του υποχρεωτικού εμβολιασμού με την ΕΣΔΑ – Απόφαση Vavřička and Others v. the Czech Republic | Syntagma Watch.
[4] Εν προκειμένω νοείται ο κατ’ άρθρα 26 παρ. 1, 73 επ. και 42 παρ. 1 Σ τυπικός νομοθέτης (Βουλή και ΠτΔ) και η κατ’ άρθρο 43 παρ. 2 Σ κανονιστικώς δρώσα Διοίκηση κατ’ εξουσιοδότηση του τυπικού νομοθέτη.
[5] Πρβλ. μεταξύ άλλων ΣτΕ 1038/2006 (7μελής), ΣτΕ 3089/2009 (7μελής), ΣτΕ 3359/2013, ΣτΕ 1652/2020).
[6] ΦΕΚ 192 τ. Α΄. Η απόφαση επικαλείται τις εν λόγω διατάξεις καθότι το θύμα του εμβολιασμού ήταν ανήλικη μαθήτρια Δημοτικού Σχολείου, η οποία κατόπιν τριδύναμου εμβολιασμού κατά της ιλαράς, παρωτίτιδας και ερυθράς παρουσίασε επιπλοκές στην υγεία της και τελικά κατέληξε, αφού περιέπεσε για μεγάλο χρονικό διάστημα σε κώμα.
[7] Για την αναλογική εφαρμογή των διατάξεων των άρθρων 932 ΑΚ για την ηθική βλάβη και 928 ΑΚ για την ψυχική οδύνη πρβλ. μεταξύ πολλών ΣτΕ 483/2018, ΣτΕ 3695/2015, ΣτΕ 1501/2014.
[8] Με την εν λόγω παραδοχή το Δικαστήριο δέχεται ευλόγως ως προϋπόθεση για την ίδρυση της αξίωσης την αιτιώδη συνάφεια μεταξύ της βλάβης της υγείας ή της ζωής του παθόντος και του εμβολιασμού.
[9] Πρόκειται περί νομικής κατασκευής (Rechtsschöpfung) του Ανώτατου Ομοσπονδιακού Δικαστηρίου (Γερμανικού Ακυρωτικού της Τακτικής Δικαιοσύνης – Bundesgerichtshof – BGH) – πρβλ. Χ. Τσιλιώτης, Το ΣτΕ ως «προάγγελος» της συνταγματικότητας ενδεχόμενου υποχρεωτικού «αντί-Covid-19» εμβολιασμού, όπ. παρ. (υποσημ. 2) σελ. 1021-1022).
[10] Έτσι κα Κ. Χρυσόγονος/Σ. Βλαχόπουλος, Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα, 4η Έκδοση, Αθήνα 2017, σελ. 186.
[11] Πρβλ. χαρακτηριστικά Π. Δαγτόγλου, Συνταγματικό Δίκαιο Ατομικά Δικαιώματα, Τέταρτη έκδοση, Αθήνα-Κομοτηνή 2012, αρ. περ. 1410, κατά τον οποίο το άρθρο 4 παρ. 5 Σ έχει τριπλή σημασία και κατοχυρώνει την φορολογική υποχρέωση, την φορολογική ισότητα και την φορολογική δικαιοσύνη.
[12] Πρβλ. ήδη την προγενέστερη ΣτΕ 2499/1992 ΝοΒ 1994, σελ. 1255. Πρβλ. και Β. Αραβαντινός, Η αρχή της ισότητας ενώπιον των δημοσίων βαρών, Αθήνα-Κομοτηνή 1993 (passim).
[13] Πρβλ. ΣτΕ Ολ 1501/2014 ΘΠΔΔ 2014, σελ. 405, ΣτΕ 5504/2012.
[14] Σε ανάλογη παραδοχή προέβη υπό το πρίσμα των άρθρων 2 και 8 ΕΣΔΑ και το ΕΔΔΑ στην πρόσφατη απόφασή του – πρβλ. ΕΔΔΑ, απόφαση της 8.4.2021, αριθμ. προσφ. 47621/13 και 5 άλλες, (Vavřička και άλλοι ./. Τσεχίας).
[15] Για το συνταγματικό καθήκον του Κράτους να προστατέψει τα θεμελιώδη δικαιώματα πρβλ. Χ. Τσιλιώτης, Η επίλυση της σύγκρουσης θεμελιωδών δικαιωμάτων μέσω της επίλυσης του καθήκοντος προστασίας τους, σε: ΔτΑ 2016, σελ. 55 επ. με πλήθος παραπομπών στην ελληνική και γερμανική θεωρία.
[16] Πρβλ. Α. Μανιτάκης, Η ζωή ως πάθος συνταγματικό, ΔτΑ 2020, σελ. 301 επ,, Χ. Ανθόπουλος, Πανδημία, δικαίωμα στην υγεία και καθήκον αλληλεγγύης, ΕφημΔΔ 1/2020, σ. 28 επ
[17] Πρβλ. μεταξύ άλλων ΣτΕ Ολ 2287/2015.
