Η “Σύμβαση για την Πρόληψη και την Καταπολέμηση της Βίας κατά των γυναικών και της Ενδοοικογενειακής Βίας” (Istanbul Convention) του Συμβουλίου της Ευρώπης μετράει ήδη δέκα χρόνια ζωής από την υιοθέτησή της από το Συμβούλιο Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης το 2011. Η Istanbul Convention αποτέλεσε και εξακολουθεί να αποτελεί μια καθοριστική στιγμή για την αντιμετώπιση της έμφυλης και ενδοοικογενειακής βίας στον Ευρωπαϊκό χώρο, ενσωματώνοντας στοιχεία από προγενέστερες σχετικές συμβάσεις άλλων οργανισμών (CEDAW, Belem do Para) εξελίσσοντάς τα, όμως, σε μία πιο σύγχρονη και ολιστική προσέγγιση με νομικά δεσμευτικό χαρακτήρα.
Ακολουθώντας το πρότυπο προηγούμενων συμβάσεων του Συμβουλίου της Ευρώπης αντιμετωπίζει τις υποχρεώσεις των κρατών βάσει του συστήματος των τριών 3Π (3P), δηλαδή, της Πρόληψης (καμπάνιες ευαισθητοποίησης, προγράμματα επανεκπαίδευσης ενάντια στα έμφυλα στερεότυπα), της Προστασίας των θυμάτων (συμβουλευτικά κέντρα, ξενώνες φιλοξενίας) και της Ποινικής δίωξης (υποχρέωση ποινικοποίησης μορφών της έμφυλης βίας) αναγνωρίζει, όμως, τη σημασία κι ενός 4ου “Π”, των οριζόντιων Πολιτικών ενσωμάτωσης (συνεργασία με την «κοινωνία των πολιτών», με τις τοπικές αρχές) που απαιτούνται για την εξάλειψη του φαινομένου.
Αναμφισβήτητα, η Σύμβαση αποτέλεσε το νομικό εργαλείο που έθεσε συγκεκριμένες υποχρεώσεις στα κράτη-μέλη (με τον αντίστοιχο μηχανισμό παρακολούθησης, την GREVIO) και αναβάθμισε την σχετική πολιτική ατζέντα. Ενδεικτικά, χάρη στη Σύμβαση ξεκίνησαν ή/και επιταχύνθηκαν οι διεργασίες που οδήγησαν στην πρόβλεψη της έννοιας της συναίνεσης στο αδίκημα του βιασμού σε δέκα κράτη της Ε.Ε., στην τυποποίηση για πρώτη φορά και σε μεγάλο βαθμό άρρητων έως τότε μορφών έμφυλης βίας, όπως το stalking/cyberstalking.
Σήμερα, ωστόσο, δέκα χρόνια μετά την υιοθέτηση της Σύμβασης, καμία χώρα του Συμβουλίου της Ευρώπης ή της Ευρωπαϊκής Ένωσης δε μπορεί σε καμία περίπτωση να υποστηρίξει πως οι στόχοι της Σύμβασης έχουν επιτευχθεί και πως η έμφυλη βία και οι διακρίσεις σε βάρος γυναικών και ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων έχουν αντιμετωπιστεί, παρά τα μέτρα που έχουν λάβει τα κράτη-μέλη, τα οποία, στη συντριπτική τους πλειοψηφία περιορίζονται στην ποινική καταστολή και πολύ περιορισμένα στην πρόληψη και προστασία των θυμάτων.
Απεναντίας, τα ποσοστά παραμένουν πολύ υψηλά σε όλη την Ευρώπη και ιδιαίτερα η πανδημία της COVID-19 έχει, αποδεδειγμένα πλέον, εντείνει σε παγκόσμιο επίπεδο την έμφυλη ανισότητα και τα φαινόμενα έμφυλης/ενδοοικογενειακής βίας. Παράλληλα, η άνοδος ακροδεξιών μορφωμάτων τα τελευταία χρόνια έχει προκαλέσει σημαντική οπισθοχώρηση και στα δικαιώματα των γυναικών και ΛΟΑΤΚΙ+. Καθόλου τυχαία και η ίδια η Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης έχει στοχοποιηθεί από ακροδεξιούς πολιτικούς με την Τουρκία και την Πολωνία να έχουν δηλώσει ήδη αποχώρηση από τη Σύμβαση ενώ το 2018 και το 2020 το Συνταγματικό Δικαστήριο της Βουλγαρίας και της Ουγγαρίας αντίστοιχα να απορρίπτουν την κύρωση της Σύμβασης.
Εντός αυτού του πλαισίου κρίθηκε αναγκαία και υπερψηφίσθηκε από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο (16-9-2021) η δημιουργία μιας Οδηγίας για την αντιμετώπιση της έμφυλης βίας, η οποία θα εντάσσει τις εγκληματικές πράξεις που τελούνται για λόγους που συνδέονται με το φύλο του θύματος «(…)στους τομείς της ιδιαιτέρως σοβαρής εγκληματικότητας με διασυνοριακή διάσταση, η οποία απορρέει ιδίως από τη φύση ή τις επιπτώσεις των αδικημάτων αυτών ή λόγω ειδικής ανάγκης να καταπολεμούνται σε κοινή βάση.» * , όπως ορίζεται στην παράγραφο 1 του άρθρου 83 της ΣΛΕΕ, το οποίο δίνει στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο τη δυνατότητα να θεσπίσουν τους ελάχιστους κανόνες για τον ορισμό των ποινικών αδικημάτων με τα παραπάνω χαρακτηριστικά και τις προβλεπόμενες για αυτά κυρώσεις.
Συγκεκριμένα, στην υπερψηφισθείσα πρόταση προβλέπεται πως η Οδηγία αυτή, ακολουθώντας και τα πρότυπα της Σύμβασης της Κωνσταντινούπολης, «θα πρέπει να περιλαμβάνει ιδίως:
1. μέτρα πρόληψης, μεταξύ άλλων μέσω προγραμμάτων εκπαίδευσης διατομεακού χαρακτήρα που λαμβάνουν υπόψη τη διάσταση του φύλου,
2. υπηρεσίες υποστήριξης, μέτρα προστασίας και αποκατάστασης για τα θύματα,
3. μέτρα για τον τερματισμό όλων των μορφών έμφυλης βίας, συμπεριλαμβανομένης της βίας κατά των ΛΟΑΤΚΙ+ ,
4. ελάχιστα πρότυπα για την επιβολή του νόμου,
5. διατάξεις που διασφαλίζουν ότι τα περιστατικά βίας με βάση το φύλο λαμβάνονται υπόψη κατά τον καθορισμό των δικαιωμάτων επιμέλειας και επίσκεψης παιδιών,
6. συνεργασία μεταξύ των κρατών μελών και ανταλλαγή βέλτιστων πρακτικών, πληροφοριών και εμπειρογνωμοσύνης.»
Με την Οδηγία αυτή (η οποία προβλέπεται να κατατεθεί στο τέλος του έτους) θα ενταχθεί στο αμιγώς Ευρωπαϊκό Δίκαιο η υποχρέωση των κρατών-μελών της Ε.Ε. να λάβουν συγκεκριμένα μέτρα προστασίας, πρόληψης και αντιμετώπισης της έμφυλης βίας, εντός και εκτός του διαδικτύου, ακολουθώντας το πρότυπο της Σύμβασης της Κωνσταντινούπολης (την οποία έχει υπογράψει, άλλωστε, και η Ευρωπαϊκή Ένωση σε μια κίνηση περαιτέρω ενίσχυσης των σκοπών της Σύμβασης).
Το γεγονός αυτό αποτελεί αναμφισβήτητα μια θετική εξέλιξη με δυνατότητες ακόμη μεγαλύτερης διεύρυνσης του προστατευτικού πλαισίου. Παράλληλα, αποτελεί και αναγνώριση από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο πως απαιτείται ακόμη μεγάλη και συνεχής προσπάθεια, επαγρύπνηση και αναστοχασμός αναφορικά με την αποτελεσματικότητα των μέτρων που έχουν ήδη ληφθεί από τα κράτη-μέλη της Σύμβασης της Κωνσταντινούπολης.
* Όπως τρομοκρατία, εμπορία ανθρώπων και γενετήσια εκμετάλλευση γυναικών και παιδιών, παράνομη εμπορία ναρκωτικών, παράνομη εμπορία όπλων, ξέπλυμα χρήματος, διαφθορά κ.ά.
Αναστασία Γκόνη-Καραμπότσου
LL.M. Συγκριτικών Νομικών Σπουδών ΕΚΠΑ
Δικηγόρος με ειδίκευση στα ζητήματα έμφυλης ισότητας
Μέλος της Ελληνικής επιτροπής του European Observatory on Femicide
