«Όταν επέστρεψα σπίτι μου, ακόμα μου φαινότανε
να βλέπω τη σφαγή των αρνιών.
Άλλα απ’ αυτά να ‘ναι γδαρμένα και κρεμασμένα,
άλλα πάλι να σπαρταρούν στις βαμμένες από αίμα πλάκες,
κι άλλα ριχμένα κάτω απ’ τον άνθρωπο με τα ματωμένα χέρια,
δίχως καμιά φωνή να δέχονται το κοφτερό λεπίδι […]
Σα να ετοιμάζεται μου φαίνεται,
εορτή αγρίων για κάποιον αιμοβόρο θεό τους! […]»Δ. Βουτυράς, Τα σύμβολα στα όνειρα [1933]
Η νομοθεσία της Ε.Ε. για την προστασία των ζώων κατά τη θανάτωσή τους στα σφαγεία[1] εφαρμόζεται από το 2013 και αποσκοπεί στην ελαχιστοποίηση του πόνου των ζώων μέσω εγκεκριμένων μεθόδων αναισθητοποίησης. Η νομοθεσία περιλαμβάνει παρέκκλιση από την υποχρέωση αναισθητοποίησης για τα ζώα που υπόκεινται σε ιδιαίτερες μεθόδους σφαγής βάσει θρησκευτικών τελετουργικών[2], υπό την προϋπόθεση ότι η σφαγή πραγματοποιείται σε σφαγείο[3]. Η αιτιολογική σκέψη της νομοθεσίας της ΕΕ[4] δίνει έμφαση στη θρησκευτική ελευθερία, όπως αυτή κατοχυρώνεται στον Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ε.Ε., και υπογραμμίζει τη σημασία παροχής κάποιου περιθωρίου επικουρικότητας σε κάθε κράτος μέλος. Η νομοθεσία δεν προβλέπει πρακτικές μεθόδους εφαρμογής ούτε απαιτήσεις υποβολής στοιχείων σχετικά με τη χρήση της παρέκκλισης.
Στη χώρα μας το έτος 2017 δημιουργήθηκε σάλος[5] όταν στην Καβάλα σφαγείο επρόκειτο να προχωρήσει στην παραγωγή προϊόντων κρέατος Κόσερ (Kosher) με τη σφαγή 200 αιγοπροβάτων. Η μέθοδος Κόσερ, όπως και η μέθοδος Χαλάλ (Halal), αποκλείει την αναισθητοποίηση του ζώου κατά τη σφαγή, ανήκει στις «λατρευτικού τύπου» σφαγές που ναι μεν επιτρέπονται, ωστόσο θα πρέπει να εκτελούνται βάσει του Κανονισμού 1099/2009 της ΕΕ ο οποίος προβλέπει συγκεκριμένες προϋποθέσεις, όπως η πλήρης ακινητοποίηση του ζώου κατά τη σφαγή. Η πρακτική της τελετουργικής σφαγής είναι αμφιλεγόμενη στο βαθμό που αποκλείει την προηγούμενη αναισθησία. Εγείρει δε μια σειρά από σημαντικά σχετικά ερωτήματα. Ποια είναι τα όρια της καλής διαβίωσης των ζώων; Ποια είναι τα όρια του δικαιώματος στη θρησκευτική ελευθερία; Ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος για να συζητηθεί αυτό το δίλημμα σε μια δημοκρατική κοινωνία υπό το κράτος δικαίου που σέβεται επίσης τις μειονότητες;
Εν προκειμένω, επειδή το σφαγείο τότε στην Καβάλα δεν διέθετε ειδική συσκευή πλήρους μηχανικής ακινητοποίησης των ζώων, η Διεύθυνση Αγροτικής Οικονομίας και Κτηνιατρικής της Περιφερειακής Ενότητας Καβάλας διατύπωσε αντιρρήσεις και ζητήθηκε τελικά η Γνωμοδότηση Εισαγγελέα, βάσει του άρθρου 25 παρ. 2 του ν. 1756/1988[6]. Σύμφωνα με την υπ’ αριθ. 2/2017 γνωμοδότηση της Εισαγγελέως Πρωτοδικών Καβάλας, η Εισαγγελέας γνωμοδότησε «… ότι η θανάτωση θηλαστικών σε σφαγεία, όταν δεν προηγηθεί της αφαιμάξεως αναισθητοποίηση ενεργούσα ακαριαίως, απαγορεύεται και τιμωρείται σύμφωνα με τις διατάξεις των άρθρων 2 παρ. 2 και 8 παρ. 1 του Ν. 1197/1981, καθ’ όσον ο Ν. 1197/1981 διατηρήθηκε σε ισχύ από την ελληνική έννομη τάξη και μετά την ισχύ του υπ’ αριθ. 1099/2009 Κανονισμού (ΕΚ) και κατά το μέτρο που εξασφαλίζει ευρύτερη προστασία των ζώων κατά τη θανάτωσή τους, υπερισχύει έναντι του τελευταίου, όπως προβλέπεται στο άρθρο 26 παρ. 1 του ως άνω Κανονισμού» Τούτο δε, διότι κατά το σκεπτικό της γνωμοδότησης αυτής, «… η διάταξη του άρθρου 2 παρ. 2 του Ν. 1197/1981, που απαγορεύει τη θανάτωση θηλαστικών στα σφαγεία εφόσον δεν προηγηθεί της αφαιμάξεως αναισθητοποίηση, καθώς και η διάταξη του άρθρου 8 παρ. 1 του ιδίου νόμου που προβλέπει για τους παραβάτες ποινή φυλάκισης τουλάχιστον ενός (1) έτους και χρηματική ποινή από πέντε χιλιάδες (5.000) ευρώ έως δέκα πέντε χιλιάδες (15.000) ευρώ, εφαρμόζονται στις περιπτώσεις σφαγείων όπου τα ζώα υποβάλλονται σε ιδιαίτερες μεθόδους σφαγής που προβλέπονται από λατρευτικούς τύπους (π.χ. τύπου – kosher), εφόσον στη συγκεκριμένη περίπτωση πρόκειται για εθνικό νόμο που εξασφαλίζει ευρύτερη προστασία των ζώων και δεν έχει εισέτι καταργηθεί (βλ. υπ’ αριθ. 1/2013 Εγκύκλιο κ. Εισαγγελέα Αρείου Πάγου)».
Στη συνέχεια, ο Αναπληρωτής Υπουργός Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων απηύθυνε σχετικό ερώτημα αν είναι δυνατή η τέλεση θρησκευτικών σφαγών χωρίς αναισθησία στο ισχύον ελληνικό δίκαιο προς το ΝΣΚ. Με την υπ’ αριθ. 92/5.4.2017 το ΝΣΚ (ΣΤ΄ Τμ.)[7] γνωμοδότησε κατά πλειοψηφία ότι είναι δυνατή η τέλεση θρησκευτικών σφαγών χωρίς αναισθησία στο ισχύον ελληνικό δίκαιο, δεδομένου ότι η διάταξη του άρθρου 2 του Κανονισμού 1099/2009 τηρεί την αρχή της αναλογικότητας και την ισορροπία μεταξύ του άρθρου 13 της ΣΛΕΕ[8] για τις απαιτήσεις καλής διαβίωσης των ζώων και του άρθρου 9 της ΕΣΔΑ για την θρησκευτική ελευθερία[9], καθώς και του άρθρου 10 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ[10] για την ελεύθερη εκδήλωση του θρησκεύματος ή των πεποιθήσεων του ατόμου σχετικά με τη λατρεία, την άσκηση των θρησκευτικών καθηκόντων και τις τελετές. Εντούτοις, κατά την άποψη της μειοψηφίας στην ως άνω Γνωμοδότηση του ΝΣΚ: «ο σεβασμός της συντεταγμένης Πολιτείας προς την αρχή της μη ανοχής θρησκευτικής σφαγής χωρίς προηγουμένη αναισθητοποίηση του ζώου δεν ενέχει καμία απολύτως προσβολή οποιωνδήποτε θρησκευτικών πεποιθήσεων». Ειδικότερα, επισημάνθηκε ότι η σφαγή και η εν συνεχεία αφαίμαξη θηλαστικού ζώου χωρίς την προηγούμενη ακαριαία αναισθητοποίησή του, όπως συμβαίνει και στην περίπτωση της θρησκευτικής σφαγής, δηλαδή ενόσω το ζώο έχει πλήρεις τις αισθήσεις του, έχει τα χαρακτηριστικά του βασανισμού, αφού σφαγιάζεται και αφαιμάσσεται διατηρώντας τις αισθήσεις του μέχρι τον θάνατο του.
Εν συνεχεία εκδόθηκε η ΚΥΑ 951/44337/21.4.2017 του Υπουργού και του Αναπληρωτή Υπουργού Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων για τον «Καθορισμό των αναγκαίων συμπληρωματικών μέτρων για την εφαρμογή του Κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 1099/2009 του Συμβουλίου (ΕΕ L 303, 18.11.2009, σ. 1), σχετικά με τη σφαγή ζώων σε σφαγεία στο πλαίσιο λατρευτικών τύπων». Σύμφωνα με το άρθρο 2 παρ. 1 της εν λόγω ΚΥΑ προβλέφθηκε ότι «1. Για την εφαρμογή της παρ. 4 του άρθρου 4 του Κανονισμού, για τα ζώα που υποβάλλονται σε σφαγή στο πλαίσιο λατρευτικών τύπων, δεν απαιτείται αναισθητοποίηση πριν τη σφαγή τους, υπό την προϋπόθεση ότι η σφαγή διενεργείται σε σφαγείο και τηρούνται οι απαιτήσεις του άρθρου 15 παρ. 2 του Κανονισμού».
Ήδη, κατόπιν ασκηθείσας αίτησης ακύρωσης από φιλοζωϊκές οργανώσεις, με την υπ’ αριθ. 1751/2021 απόφαση του Δ΄ Τμήματος του Συμβουλίου της Επικρατείας η ανωτέρω 951/44337/21.4.2017 Κ.Υ.Α. Ανάπτυξης κρίθηκε μη νόμιμη. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με την δημοσιευθείσα περίληψη της απόφασης[11] έγιναν δεκτά τα εξής: Ο Κανονισμός 1099/2009, λαμβάνοντας υπόψη ότι η διασφάλιση της καλής μεταχείρισης των ζώων συνιστά κοινοτική αξία, έχει ως πρωταρχικό σκοπό την προστασία των ζώων. Γι’ αυτό θέτει, καταρχάς, στο άρθρο 3, τη γενική απαίτηση να προφυλάσσονται τα ζώα από κάθε είδους πόνο, αγωνία ή ταλαιπωρία που μπορεί να αποφευχθεί, κατά τη θανάτωση και τις σχετικές εργασίες. Περαιτέρω προβλέπει (άρθρ. 4 παρ. 1) να θανατώνονται τα ζώα μόνο μετά από αναισθητοποίηση. Έχοντας όμως υπόψη ότι η μουσουλμανική και η εβραϊκή θρησκεία προβλέπουν ειδικό τελετουργικό τρόπο σφαγής των ζώων, κύριο χαρακτηριστικό του οποίου αποτελεί η σφαγή του ζώου χωρίς προηγούμενη αναισθητοποίηση, ώστε το ζώο να μην είναι νεκρό κατά τη σφαγή και το αίμα του να έχει αποστραγγισθεί πλήρως, επιτρέπει στην παρ. 4 του άρθρου 4 τη θανάτωση ζώων χωρίς προηγούμενη αναισθητοποίηση υπό προϋποθέσεις και ιδίως υπό την προϋπόθεση ότι η εν λόγω σφαγή διενεργείται σε σφαγείο. Περαιτέρω, στο άρθρο 26, ο Κανονισμός προβλέπει την ευχέρεια των κρατών μελών αφενός να διατηρούν σε ισχύ εθνικούς κανόνες που αποσκοπούν να εξασφαλίσουν ευρύτερη προστασία των ζώων κατά τη θανάτωσή τους και αφετέρου να θεσπίσουν νέους εθνικούς κανόνες που αποσκοπούν στο ίδιο αποτέλεσμα, κανόνες που, σύμφωνα με το στοιχ. γ΄ του α΄ εδαφίου της παρ. 2 μπορούν να αφορούν και τη σφαγή ζώων σύμφωνα με λατρευτικούς τύπους.
Περαιτέρω, σύμφωνα με την εκδοθείσα απόφαση[12], διαπιστώθηκε, κατά τα κριθέντα και με αποφάσεις του Δ.Ε.Ε. και του Ε.Δ.Δ.Α. ότι α) ο μεν Κανονισμός 1099/2009 δεν προβαίνει ο ίδιος στον αναγκαίο συμβιβασμό μεταξύ της καλής διαβίωσης των ζώων και της ελευθερίας εκδήλωσης του θρησκεύματος αλλά θέτει μόνο το πλαίσιο για τον συμβιβασμό των δύο αυτών αρχών, στον οποίο οφείλουν να προβαίνουν τα κράτη μέλη, αναγνωρίζοντας ευρύ περιθώριο εκτίμησης στα κράτη, το οποίο πρέπει να συνδυάζεται με έναν ευρωπαϊκό έλεγχο, β) κατά την ερμηνεία των διατάξεων του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη η εξέλιξη των αξιών και των αντιλήψεων στα κράτη μέλη και, συνεπώς, η καλή διαβίωση των ζώων μπορεί να λαμβάνεται κατά μείζονα λόγο υπόψη στο πλαίσιο της λατρευτικού τύπου σφαγής και να συμβάλλει, στη δικαιολόγηση της αναλογικότητας ορισμένης ρύθμισης, γ) τα κράτη μέλη δύνανται, μεταξύ άλλων, να επιβάλλουν υποχρέωση αναισθητοποίησης πριν από τη θανάτωση των ζώων, η οποία ισχύει επίσης στο πλαίσιο σφαγής τελούμενης βάσει λατρευτικών τύπων, υπό την επιφύλαξη, πάντως, του σεβασμού των κατοχυρωμένων με τον Χάρτη θεμελιωδών δικαιωμάτων, και δ) μη νόμιμη επέμβαση στη θρησκευτική ελευθερία υπάρχει κατά βάση όταν η απαγόρευση τέλεσης θρησκευτικών σφαγών έχει ως αποτέλεσμα την αδυναμία των πιστών σε μία χώρα να προμηθευθούν κρέας προερχόμενο από ζώα που έχουν σφαγεί σύμφωνα με τις επιταγές της θρησκείας τους.
Με τα δεδομένα αυτά κρίθηκε ότι με την έκδοση της ανωτέρω Κ.Υ.Α. ο Έλληνας κανονιστικός νομοθέτης παρέλειψε να προβεί σε στάθμιση μεταξύ της υποχρέωσής του να προστατεύσει τα ζώα κατά το άρθρο 13 της ΣΛΕΕ και της υποχρέωσής του να σεβασθεί, κατά το άρθρο 13 του Συντάγματος και το άρθρο 10 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, τη θρησκευτική ελευθερία των θρησκευόμενων μουσουλμάνων και εβραίων που ζουν στην Ελλάδα. Ειδικότερα, κατά τα κριθέντα, εσφαλμένα θεώρησε ο κανονιστικός νομοθέτης ότι δεσμευόταν από το άρθρο 4 παρ. 4 του εν λόγω Κανονισμού να επιτρέψει τη θρησκευτική σφαγή χωρίς προηγούμενη αναισθητοποίηση των ζώων, παρά το γεγονός ότι η διάταξη της παρ.2 του άρθρου 2 του ν. 1197/1981[13] που απηχεί τις σύγχρονες και σύμφωνες με το δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης αντιλήψεις περί της μεταχείρισης των ζώων κατά τη σφαγή τους, απαγορεύει ήδη τη θανάτωση θηλαστικών στα σφαγεία χωρίς προηγούμενη αναισθητοποίηση.
Με τις ανωτέρω σκέψεις η προσβαλλόμενη κοινή υπουργική απόφαση ακυρώθηκε, ώστε η Διοίκηση να ρυθμίσει το ζήτημα της σφαγής ζώων στο πλαίσιο λατρευτικών τύπων με τρόπο που να εξασφαλίζει τόσο την προστασία των ζώων από κάθε ταλαιπωρία κατά τη σφαγή τους όσο και τη θρησκευτική ελευθερία των θρησκευόμενων μουσουλμάνων και εβραίων που ζουν στην Ελλάδα, αξιοποιώντας τις δυνατότητες που παρέχουν οι ανωτέρω διατάξεις του άρθρου 26 του Κανονισμού 1099/2009[14].
Στο ίδιο πνεύμα κινήθηκε σε ευρωπαϊκό επίπεδο λίγους μήνες πριν και η απόφαση του ΔΕΕ τον Δεκέμβριο του 2020 (C-336/19 Centraal Israëlitisch Consistorie van België and Others, ECLI:EU:C:2020:1031)[15], η οποία ενέκρινε τη νομιμότητα ενός διατάγματος, που εγκρίθηκε από την περιφέρεια της Φλάνδρας στο Βέλγιο και εισήγαγε την πλήρη απαγόρευση σφαγής ζώων μέσω παραδοσιακών εβραϊκών και μουσουλμανικών τελετουργιών. Οι προσφεύγοντες υποστήριξαν ότι το τροποποιημένο διάταγμα παραβίαζε τη θρησκευτική τους ελευθερία καθιστώντας αδύνατο για τους Εβραίους και τους Μουσουλμάνους πιστούς να σφάζουν ζώα σύμφωνα με τους κανόνες των θρησκειών τους και να λαμβάνουν κρέας από ζώα που σφάζονται σύμφωνα με αυτούς τους κανόνες. Το Δικαστήριο διαπίστωσε ότι η τελετουργική σφαγή εμπίπτει στο πεδίο της ελευθερίας να εκδηλώνει κανείς τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις, όπως εγγυάται το άρθρο 10 παράγραφος 1 του Χάρτη. Ως εκ τούτου, με την επιβολή την υποχρέωση αναισθητοποίησης του ζώου πριν από την τελετουργική σφαγή, αναγνώρισε το Δικαστήριο ότι το Διάταγμα είναι ασυμβίβαστο με ορισμένες εβραϊκές και ισλαμικές θρησκευτικές επιταγές, και ως τέτοιο συνεπάγεται περιορισμό στην άσκηση του δικαιώματος των πιστών αυτών στο ελευθερία να εκδηλώσουν τη θρησκεία τους. Από την άλλη πλευρά, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι, όπως απαιτείται από το άρθρο 51 παράγραφος 1 του Χάρτη, ο περιορισμός αυτός προβλέπεται από το νόμο και σέβεται την ουσία του άρθρου 10 του Χάρτη, «εφόσον [αυτό] περιορίζεται σε μία πτυχή της συγκεκριμένης τελετουργική πράξη σφαγής, και αυτή η πράξη σφαγής δεν απαγορεύεται, αντιθέτως, αυτή καθαυτή».
Το Δικαστήριο δήλωσε περαιτέρω ότι μια τέτοια παρέμβαση που πληροί έναν στόχο γενικού συμφέροντος, δηλαδή την προώθηση της καλής μεταχείρισης των ζώων, αναγνωρίζεται από το δίκαιο της ΕΕ. Η αρχή της αναισθητοποίησης πριν από τη σφαγή που προβλέπεται στο άρθρο 4 παράγραφος 1 του Κανονισμού αντικατοπτρίζει την αξία, η οποία κατοχυρώνεται πλέον στο άρθρο 13 της ΣΛΕΕ και επιβάλλει η ΕΕ και τα κράτη μέλη της να λαμβάνουν πλήρως υπόψη τις απαιτήσεις καλής διαβίωσης των ζώων, κατά τη χάραξη και την εφαρμογή της γεωργικής πολιτικής της Ένωσης. Το Δικαστήριο ήταν επίσης της άποψης ότι η φλαμανδική απαγόρευση της σφαγής Kosher και Halal ήταν σύμφωνη με την αρχή της αναλογικότητας, Ως προς αυτό, το Δικαστήριο αναφέρει την ανάγκη να δοθεί στο κράτος ένα «ευρύ περιθώριο εκτίμησης» και ένα «ορισμένο επίπεδο επικουρικότητας» για να αποφασιστεί εάν και σε ποιο βαθμό ο περιορισμός του δικαιώματος θρησκευτικής λατρείας ή της ελευθερίας θρησκευτικών πεποιθήσεων είναι αναγκαίος[16].
Η απόφαση επικρίθηκε από αρκετούς διότι κατά την άποψή τους[17] θέτει σε κίνδυνο το δικαίωμα θρησκευτικής ελευθερίας μειονοτήτων για τις οποίες οι θρησκευτικές τελετουργίες είναι βασικό χαρακτηριστικό των θρησκευτικών παραδόσεων, πρακτικών και ταυτότητάς τους και τα επιχειρήματα για την καλή διαβίωση των ζώων είναι αμφισβητούμενα και ασυνεπή με αποτέλεσμα να μην επιτυγχάνεται επαρκής ισορροπία μεταξύ της ευζωίας των ζώων και της θρησκευτικής ελευθερίας. Στην κατεύθυνση αυτή, το ΕΔΔΑ παλιότερα είχε δεχθεί ότι η βρώση κρέατος που λαμβάνεται σύμφωνα με τις απαιτήσεις λατρευτικών εθίμων αποτελεί στοιχείο της ελευθερίας της συνείδησης και της θρησκείας και αυτή η ελευθερία θα περιοριζόταν, αν η απαγόρευση τέλεσης τελετουργικής σφαγής καθιστούσε αδύνατη για μια θρησκευτική ομάδα τη βρώση κρέατος από ζώα που σφάζονται σύμφωνα με τις προσδοκίες της[18].
Όπως, όμως, δέχθηκε το Συμβούλιο της Επικρατείας, η καλή διαβίωση των ζώων, ως αξία στην οποία οι σύγχρονες δημοκρατικές κοινωνίες έχουν αποδώσει αυξανόμενη σημασία εδώ και πολλά χρόνια, επιτάσσει τον αναστοχασμό πάνω στη σχέση ανθρώπων και ζώων ο οποίος μπορεί να συμβάλει στη δικαιολόγηση περιορισμών στην θρησκευτική ελευθερία όπως η σφαγή χωρίς προηγούμενη αναισθητοποίηση του ζώου. Η μέχρι σήμερα στρεβλή «παράδοση» εξαντικειμένισης[19] του ζώου και κακοποίησής του[20] έχει ξεπερασθεί και ο νομικός πολιτισμός οφείλει να ακολουθήσει. Αυτός δε κρίνεται και αποδεικνύεται κυρίως από την προστασία που παρέχει σε εκείνους, που δεν έχουν την δυνατότητα να την αξιώσουν. Το ζώο δεν μπορεί να αξιώσει τίποτε[21]. Επαφίεται στην Πολιτεία να προστατεύσει αν όχι την ζωή του, τουλάχιστον τον ανώδυνο θάνατο του. Εξάλλου, και ο Κανονισμός 1099/2009, στόχος του οποίου είναι η εξασφάλιση εναρμονισμένης προσέγγισης όσον αφορά την καλή μεταχείριση των ζώων κατά τη θανάτωσή τους, προβλέπει στο άρθρο 3 παρ. 1 ότι τα ζώα προφυλάσσονται από κάθε είδους πόνο, αγωνία ή ταλαιπωρία που μπορεί να αποφευχθεί κατά τη θανάτωση και τις σχετικές εργασίες, η απαίτηση δε αυτή δεν αφήνει ευχερώς περιθώρια για διαφοροποίηση στις περιπτώσεις μεθόδων σφαγής που προβλέπονται από λατρευτικούς τύπους.
Αθήνα, 10.11.2021
Σταυρούλα Δ. Γεωργίου
Διδάκτωρ Δημοσίου Δικαίου- Δικηγόρος
Υποσημειώσεις:
[1] Οπότε και τέθηκε σε εφαρμογή ο Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 1099/2009 του Συμβουλίου της 24.9.2009 για την προστασία των ζώων κατά τη θανάτωσή τους.
[2] ‘Ritual Slaughtering’· πρόκειται για την διαδικασία σφαγής που πραγματοποιείται βάσει κανόνων που απορρέουν από θρησκευτικές παραδόσεις. Η θρησκευτική φύση της σφαγής συνδέεται πρωταρχικά με την εβραϊκή και μουσουλμανική παράδοση (kosher και halal αντίστοιχα), οι οποίες πραγματοποιούνται χωρίς αναισθησία. Βλ. ενδεικτικώς Paul Waldau, Religion and Animals, in In Defense of Animals: The Second Wave 69, 77 (Peter Singer ed., Blackwell Publg. 2006).
[3] Ειδικότερα σύμφωνα με το άρθρο 4 (Μέθοδοι αναισθητοποίησης) του Κανονισμού προβλέπεται ότι: «1. Τα ζώα θανατώνονται μόνο μετά από αναισθητοποίηση σύμφωνα με τις μεθόδους και τις ειδικές απαιτήσεις για την εφαρμογή των μεθόδων αυτών, όπως προβλέπονται στο Παράρτημα I. Η απώλεια αισθητηριακής αντίληψης και ευαισθησίας διατηρείται μέχρι το θάνατο του ζώου. Οι μέθοδοι του Παραρτήματος I οι οποίες δεν καταλήγουν σε ακαριαίο θάνατο (εφεξής καλούμενες «απλή αναισθητοποίηση») ακολουθούνται, το ταχύτερο δυνατόν, από διαδικασία που εξασφαλίζει το θάνατο, όπως αφαίμαξη, καταστροφή του κεντρικού νευρικού συστήματος, ηλεκτροπληξία ή παρατεταμένη έκθεση σε ανοξία.2. … 34. Για τα ζώα που υποβάλλονται σε ιδιαίτερες μεθόδους σφαγής που προβλέπονται από λατρευτικούς τύπους, δεν εφαρμόζονται οι απαιτήσεις της παραγράφου 1, υπό την προϋπόθεση ότι η σφαγή διενεργείται σε σφαγείο». Η έννοια του σφαγείου δίδεται στην περ. ια’ του άρθρου 2 (Ορισμοί) του ίδιου κανονισμού: «ια) «σφαγείο»: εγκατάσταση που χρησιμοποιείται για τη σφαγή χερσαίων ζώων και εμπίπτει στο πεδίο εφαρμογής του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 853/2004». Κατά το άρθρο 3 του εν λόγω κανονισμού: «1. Τα ζώα προφυλάσσονται από κάθε είδους πόνο, αγωνία ή ταλαιπωρία που μπορεί να αποφευχθεί, κατά τη θανάτωση και τις σχετικές εργασίες. 2. ...». Στο άρθρο 15 (Εργασίες χειρισμού και ακινητοποίησης στα σφαγεία), ο κανονισμός αυτός προβλέπει, μεταξύ άλλων, ότι: «1. … 2. Οι υπεύθυνοι επιχείρησης μεριμνούν ώστε όλα τα ζώα που θανατώνονται σύμφωνα με το άρθρο 4 παράγραφος 4 χωρίς προηγούμενη αναισθητοποίηση να ακινητοποιούνται ατομικά- τα μηρυκαστικά ακινητοποιούνται με μηχανικά μέσα. Δεν πρέπει να χρησιμοποιούνται συστήματα ακινητοποίησης των βοοειδών με αντιστροφή ή οποιαδήποτε άλλη, μη φυσιολογική θέση, πλην των περιπτώσεων των ζώων που σφάζονται σύμφωνα με το άρθρο 4 παράγραφος 4 και υπό την προϋπόθεση ότι χρησιμοποιείται διάταξη που εμποδίζει την οριζόντια και την κατακόρυφη κίνηση της κεφαλής του ζώου και που μπορεί να προσαρμόζεται ανάλογα με το μέγεθος του ζώου».
[4] Αιτιολογική σκέψη 18 του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 1099/2009.
[5] Βλ. ενδεικτικώς δημοσίευμα https://www.huffingtonpost.gr/2017/03/23/eidiseis-koinonia-esfazan-zva-xoris-anaisthitopoihsh-methodo-kosher-kavala-adeia-ellada-proti-fora_n_15560122.html
[6] «2. Οι εισαγγελείς γνωμοδοτούν σε νομικά ζητήματα, που δεν έχουν εισαχθεί στα δικαστήρια, όταν τους υποβάλλουν ερωτήματα που αντιμετωπίζουν στην εκτέλεση των καθηκόντων τους: α. όσοι αναφέρονται στο προηγούμενο άρθρο παράγραφος 5β,β. οι υπηρεσίες του δημοσίου και των νομικών προσώπων δημόσιου δικαίου σχετικά με την ερμηνεία και εφαρμογή του ποινικού νόμου. Ο εισαγγελέας του Αρείου Πάγου γνωμοδοτεί και σε νομικά ζητήματα γενικότερου ενδιαφέροντος».
[7] Διαθέσιμη στην ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ.
[8] «Κατά τη διαμόρφωση και την εφαρμογή της πολιτικής της Ένωσης στους τομείς της γεωργίας, της αλιείας, των μεταφορών, της εσωτερικής αγοράς, της έρευνας και της τεχνολογικής ανάπτυξης και του διαστήματος, η Ένωση και τα κράτη μέλη λαμβάνουν πλήρως υπόψη τους τις απαιτήσεις καλής διαβίωσης των ζώων ως ευαίσθητων όντων τηρώντας ταυτοχρόνως τις νομοθετικές ή διοικητικές διατάξεις και τα έθιμα των κρατών μελών που αφορούν ιδίως τα θρησκευτικά τυπικά, τις πολιτιστικές παραδόσεις και την κατά τόπους πολιτιστική κληρονομιά».
[9] «1. Παν πρόσωπον δικαιούται εις την ελευθερίαν σκέψεως, συνειδήσεως και θρησκείας, το δικαίωμα τούτο επάγεται την ελευθερίαν αλλαγής θρησκείας ή πεποιθήσεων, ως και την ελευθερίαν εκδηλώσεως της θρησκείας ή των πεποιθήσεων μεμονωμένως, ή συλλογικώς δημοσία ή κατ’ ιδίαν, δια της λατρείας, της παιδείας, και της ασκήσεως των θρησκευτικών καθηκόντων και τελετουργιών.2. Η ελευθερία εκδηλώσεως της θρησκείας ή των πεποιθήσεων δεν επιτρέπεται να αποτελέση αντικείμενον ετέρων περιορισμών πέραν των προβλεπομένων υπό του νόμου και αποτελούντων αναγκαία μέτρα, εν δημοκρατική κοινωνία δια την δημοσίαν ασφάλειαν, την προάσπισιν της δημοσίας τάξεως, υγείας και ηθικής, ή την προάσπισιν των δικαιωμάτων και ελευθεριών των άλλων».
[10] «1. Κάθε πρόσωπο έχει δικαίωμα στην ελευθερία σκέψης, συνείδησης και θρησκείας. Το δικαίωμα αυτό συνεπάγεται την ελευθερία μεταβολής θρησκεύματος ή πεποιθήσεων καθώς και την ελευθερία εκδήλωσης του θρησκεύματος ή των πεποιθήσεών του, ατομικά ή συλλογικά, δημοσία ή κατ’ ιδίαν, με τη λατρεία, την εκπαίδευση, την άσκηση των θρησκευτικών καθηκόντων και τις τελετές. 2. Το δικαίωμα αντίρρησης συνειδήσεως αναγνωρίζεται σύμφωνα με τις εθνικές νομοθεσίες που διέπουν την άσκησή του».
[11]Διαθέσιμη στην ιστοσελίδα http://www.adjustice.gr/webcenter/portal/ste/pageste/epikairotita/apofaseis?contentID=DECISION-TEMPLATE1635242924278&_afrLoop=15216190178755283#!%40%40%3F_afrLoop%3D15216190178755283%26centerWidth%3D65%2525%26contentID%3DDECISION-TEMPLATE1635242924278%26leftWidth%3D0%2525%26rigthWidth%3D35%2525%26showFooter%3Dfalse%26showHeader%3Dtrue%26_adf.ctrl-state%3Dvmp6t6276_149
[12] Σημειώνεται ότι μέχρι σήμερα η εν λόγω απόφαση δεν έχει θεωρηθεί και συνεπώς δεν υπάρχει πρόσβαση σε όλο το σκεπτικό της.
[13]«2. Απαγορεύεται η θανάτωσις θηλαστικών εις τα σφαγεία εφ` όσον δεν προηγηθή της αφαιμάξεως αναισθητοποίησις ενεργούσα ακαριαίως».
[14] «1. Ο παρών κανονισμός δεν εμποδίζει τα κράτη μέλη να διατηρούν σε ισχύ εθνικούς κανόνες που αποσκοπούν να εξασφαλίσουν ευρύτερη προστασία των ζώων κατά τη θανάτωσή τους και οι οποίοι ίσχυαν κατά το χρόνο έναρξης ισχύος του παρόντος κανονισμού. Πριν από την 1η Ιανουαρίου 2013, τα κράτη μέλη ενημερώνουν την Επιτροπή για τους εν λόγω εθνικούς κανόνες. Η Επιτροπή τους γνωστοποιεί στα υπόλοιπα κράτη μέλη.
2. Τα κράτη μέλη μπορούν να θεσπίζουν εθνικούς κανόνες που αποσκοπούν να εξασφαλίσουν ευρύτερη προστασία των ζώων κατά τη θανάτωσή τους σε σχέση με αυτούς που περιέχονται στον παρόντα κανονισμό όσον αφορά τους ακόλουθους τομείς:
α) τη θανάτωση ζώων και τις σχετικές εργασίες εκτός σφαγείου
β) τη σφαγή και τις σχετικές εργασίες εκτρεφόμενων θηραμάτων που ορίζονται στο σημείο 1.6 του παραρτήματος Ι του κανονισμού (ΕΚ)αριθ. 853/2004, συμπεριλαμβανομένων των ταράνδων
γ) τη σφαγή ζώων και τις σχετικές εργασίες σύμφωνα με το άρθρο 4 παράγραφος 4.
Τα κράτη μέλη κοινοποιούν στην Επιτροπή τους εν λόγω εθνικούς κανόνες. Η Επιτροπή τους γνωστοποιεί στα υπόλοιπα κράτη μέλη.
3. Σε περίπτωση κατά την οποία, βάσει νέων επιστημονικών στοιχείων, κράτος μέλος κρίνει αναγκαία τη λήψη μέτρων που αποσκοπούν να εξασφαλίσουν ευρύτερη προστασία των ζώων κατά τη θανάτωσή τους σε σχέση με τις μεθόδους αναισθητοποίησης που αναφέρονται στο παράρτημα I, κοινοποιεί στην Επιτροπή τα προβλεπόμενα μέτρα. Η Επιτροπή τα γνωστοποιεί στα υπόλοιπα κράτη μέλη.
Η Επιτροπή παραπέμπει το θέμα στη μόνιμη επιτροπή για την τροφική αλυσίδα και την υγεία των ζώων που αναφέρεται στο άρθρο 25 παράγραφος 1 εντός ενός μηνός από την κοινοποίηση και, βάσει γνωμοδότησης της ΕΑΑΤ και σύμφωνα με την αναφερόμενη στο άρθρο 25 παράγραφος 2 διαδικασία, εγκρίνει ή απορρίπτει τα σχετικά εθνικά μέτρα. Οσάκις η Επιτροπή το κρίνει σκόπιμο, μπορεί, βάσει των εγκεκριμένων εθνικών μέτρων, να προτείνει τροποποιήσεις στο παράρτημα I σύμφωνα με το άρθρο 4 παράγραφος 2.
4. Τα κράτη μέλη δεν απαγορεύουν ούτε παρεμποδίζουν την κυκλοφορία, εντός της επικράτειάς τους, προϊόντων ζωικής προέλευσης που παράγονται από ζώα τα οποία έχουν θανατωθεί σε άλλο κράτος μέλος επειδή τα συγκεκριμένα ζώα δεν έχουν θανατωθεί σύμφωνα με τους εθνικούς τους κανόνες οι οποίοι αποσκοπούν σε ευρύτερη προστασία των ζώων κατά τη θανάτωσή τους».
[15] Διαθέσιμη στην ιστοσελίδα του Δικαστηρίου https://curia.europa.eu/juris/document/document.jsf?text=&docid=235717&pageIndex=0&doclang=en&mode=req&dir=&occ=first&part=1
[16] Βλ. ως προς τα ζητήματα στάθμισης που τίθενται, το ενδιαφέρον άρθρο των Pablo Lerner and Alfredo Mordechai Rabello, The prohibition of ritual slaughtering (kosher shechita and halal) and freedom of religion of minorities, Journal of Law and Religion , Volume 22 , Issue 1 , 2006 , pp. 1 – 62.
[17] Βλ. ενδεικτικώς Reich, Arie and Harpz, Guy, Kosher and Halal Slaughtering Before the Court of Justice: A Case of Religious Intolerance? (September 6, 2021), European Public Law, January 2022 issue., Bar Ilan University Faculty of Law Research Paper No. 21-31, https://ssrn.com/abstract=3919898 όπου μεταξύ άλλων η κριτική της απόφασης ξεκινά με μια σύνοψη της αντίληψης για την ευζωία των ζώων στον εβραϊκό και τον ισλαμικό νόμο. Ειδικότερα, αναφέρεται ότι τον εβραϊκό νόμο απασχολεί ιδιαίτερα η καλή διαβίωση των ζώων πολύ πριν βρεθεί αυτή στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος των νομοθετών στον δυτικό κόσμο. Στις Δέκα Εντολές, η Τορά απαιτεί το βόδι, ο γάιδαρος και όλα τα άλλα ζώα ενός ατόμου να αναπαύονται το Σάββατο όπως ο άνθρωπος· η απαγόρευση της σκληρότητας προς τα ζώα είναι βαθιά ενσωματωμένη στη Βίβλο και στον Εβραϊκό Νόμο. Επίσης απαγορεύεται η βρώση της σάρκας των ζωντανών ζώων που είναι επίσης ένας από τους Επτά Νόμους των Νοαχίν, καθώς και το κυνήγι ζώων για διασκέδαση ή άθληση απαγορεύεται ως απάνθρωπο. Ομοίως, ο ισλαμικός νόμος απαιτεί από τους οπαδούς του να φέρονται με ανθρωπιά στα ζώα. Βλ. επίσης Carla M. Zoethout, Ritual Slaughter and the Freedom of Religion: Some Reflections on a Stunning Matter, Human Rights Quarterly, Volume 35, Number 3, August 2013, pp. 651-672,διαθέσιμο στην ιστοσελίδα https://pure.uva.nl/ws/files/2261728/132683_HRQ_2013_35.3_zoethout.pdf
[18] Απόφαση της 27ης Ιουνίου 2000 στην υπόθεση Cha’are Shalom Ve Tsedek κατά Γαλλίας (σκ. 80 «Κατά τη γνώμη του Δικαστηρίου, θα υπήρχε παρεμπόδιση της ελευθερίας εκδήλωσης της θρησκείας, μόνο εάν η παρανομία επιτέλεσης τελετουργικής σφαγής καθιστούσε αδύνατη για τους υπερ-ορθόδοξους Εβραίους τη βρώση κρέατος από ζώα που σφάζονται σύμφωνα με τις θρησκευτικές επιταγές που θεωρούν εφαρμοστέες»).
[19] Βλ. ενδεικτικώς Tom Regan, The Case for Animal Rights, in M.W. Fox & L.D. Mickley (Eds.), Advances in animal welfare science 1986/87 (pp. 179-189). Washington, DC: The Humane Society of the United States.
[20] Βλ. επίσης Σ. Γεωργίου, Η σιωπή είναι συνενοχή στην κακοποίηση των ζώων, www.syntagmawatch.gr 9.10.2020 καθώς και Η ώρα των ζώων, www.syntagmawatch.gr 9.3.2021
[21] Πρβλ. μειοψηφία στην Γνωμοδότηση 92/2017 όπ.π.
