«Ὅτι τα πράγματα δεν βαίνουν κατ’ εὐχήν στήν Ἀποικία δέν μέν’ ἡ ἐλαχίστη ἀμφιβολία…»[1] Οφείλουμε να αντιμετωπίσουμε την πραγματικότητα με ειλικρίνεια και αντικειμενικότητα. Το πρόγραμμα εμβολιασμού – καίτοι άψογα οργανωμένο – δεν επέφερε τα επιδιωκόμενα αποτελέσματα. Δεν έπεισε μεγάλη μερίδα συνανθρώπων μας. Το τείχος ανοσίας δεν επετεύχθη. Ο χρόνος περνάει, η υπομονή εξαντλείται, τα μέτρα περιορισμού της ελευθερίας τείνουν να λάβουν τον μανδύα της κανονικότητας, η ελευθερία μας δεν μπορεί άλλο να εγκλωβιστεί, το αναβράζον αίμα των νέων[2] δεν αντέχει να είναι άλλο σε αναστολή. Δεν μπορεί να απομονώνεται άλλο μια κοινωνική ομάδα χάριν μια άλλης. Ο κόσμος θέλει να επιστρέψει στο πρότερο καθεστώς ελευθερίας, οι ΜΕΘ όμως είναι κατειλημμένες, τα κρούσματα εκτοξεύονται και οι θάνατοι πολλαπλασιάζονται. Το Εθνικό Σύστημα Υγείας αγγίζει τα όρια της αντοχής του, ασθενείς με βαριά νοσήματα μη σχετιζόμενα με τον κορωνοϊό αναγκάζονται να αναμένουν στη λίστα χειρουργείου.
Κάτι πρέπει να γίνει. «Να μή βιαζόμεθα∙ εἶν’ ἐπικίνδυνον πρᾶγμα ἡ βία. Τά πρόωρα μέτρα φέρνουν μεταμέλεια».[3] Δοκιμάστηκαν, όμως, πολλά μέτρα. Εξαντλήθηκαν πολλά ηπιότερα. Άλλα πέτυχαν, άλλα απέτυχαν. Η αντιμετώπιση της πανδημίας είναι κάτι το δυναμικό, δεν επιτυγχάνεται με μια πράξη, αλλά με συνδυασμό πολλών. Η κυβέρνηση ανακοίνωσε την υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού σε άτομα ηλικίας άνω των 60 ετών με κύρωση την επιβολή προστίμου εκατό ευρώ μηνιαίως.[4] Εύλογα ανακύπτει το ερώτημα εάν το μέτρο αυτό τη δεδομένη χρονική στιγμή είναι συνταγματικό, ήτοι αν συνιστά έμμεσο καταναγκασμό, κατά παράβαση του δικαιώματος του καθενός να διαθέτει ο ίδιος το σώμα του, σύμφωνα με τα άρθρα 2 παρ. 1 και 5 παρ. 1 Σ.[5]
Συνάδει με την κατοχυρωμένη στο άρθρο 25 παρ. 1 Σ αρχή της αναλογικότητας να περιορίζεται μια τόσο μεγάλη μερίδα του πληθυσμού; Σε ένα πρώτο στάδιο εξετάζεται η καταλληλότητα του μέτρου της υποχρεωτικότητας στη συγκεκριμένη ηλικιακή ομάδα. Χωρίς αμφιβολία το μέτρο είναι εκ πρώτης όψεως κατάλληλο. Εάν εμβολιασθούν οι συμπολίτες μας άνω των εξήντα ετών θα αναπνεύσει το σύστημα υγείας, καθώς θα μειωθεί η νοσηλεία τους. Tα ιατρικά δεδομένα ομιλούν από μόνα τους:[6] α) εννιά στους δέκα θανάτους από κορωνοϊό αφορούν πολίτες άνω των εξήντα ετών. β) επτά στους δέκα διασωληνωμένους ασθενείς είναι ηλικίας άνω των εξήντα ετών. γ) οκτώ στους δέκα διασωληνωμένους είναι ανεμβολίαστοι. δ) Σε χώρες όπως η Πορτογαλία και η Δανία, που έχουν πετύχει 99% εμβολιασμό σε αυτή την ομάδα, η πίεση στο σύστημα υγείας και η απώλεια ζωών είναι έως δέκα φορές μικρότερη από ό,τι στην Ελλάδα. Επομένως, η υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού σε αυτή την ηλικιακή ομάδα προσδοκάται να οδηγήσει σε ομαλότητα το πολύπαθο σύστημα υγείας.
Σε ένα δεύτερο στάδιο εξετάζεται η αναγκαιότητα του μέτρου. Εδώ εξετάζεται αν υπάρχουν άλλα ηπιότερα αλλά εξίσου αποτελεσματικά μέτρα. Ένα μέτρο θα μπορούσε να είναι η ενημερωτική εκστρατεία για τον εμβολιασμό. Η θέσπιση της υποχρεωτικότητας απαιτεί την εξάντληση της πειθούς περί εμβολιασμού. Η εξάντληση αυτή συνδέεται με κάποιες καθυστερήσεις στη θέσπιση της υποχρεωτικότητας, οι οποίες είναι απότοκες της αρχής της αναλογικότητας. Από την πλευρά της κρατικής εξουσίας, το κέντρο βάρους θα πρέπει να είναι η εκστρατεία ενημερώσεως υπέρ του εμβολιασμού, καθώς ο ανθρώπινος φόβος καταπολεμάται με την ενημέρωση και όχι με τον εξαναγκασμό.[7] Η ενημέρωση έλαβε χώρα, αλλά δεν πέτυχε. H πολιτεία έχει εξαντλήσει όλα τα μέτρα, απέφυγε αρχικά το σύνολο του υποχρεωτικού εμβολιασμού, προκρίνοντας τη στρατηγική της πειθούς και την προαιρετικότητα εμβολιασμού, όταν η αντιπολίτευση ζητούσε εμβολιασμό για το σύνολο του πληθυσμού.[8] Υπάρχει άλλο ηπιότερο μέσο από την επιβολή οικονομικού προστίμου; Η συζήτηση που γίνεται περί αποκλεισμού από τις ΜΕΘ των μη εμβολιασμένων σε καμία περίπτωση δεν θα μπορούσε να εκληφθεί ως ηπιότερο μέσο. Η απαγόρευση της κυκλοφορίας τους, καίτοι θα ήταν αποτελεσματικότερη, θα ήταν ασφυκτική για τους ίδιους. Και αν οι συμπολίτες μας άνω των εξήντα ετών από μόνοι τους επιλέξουν να μην εκτίθενται σε κόσμο και απομονωθούν; [9] Η μέθοδος αυτή θα ήταν ηπιότερη, αλλά όχι εξίσου αποτελεσματική, καθώς δεν θα μπορούσε να εξασφαλισθεί ότι η πληθυσμιακή ομάδα δεν θα εκτεθεί ποτέ στον ιό.
Δυσκολότερη εμφανίζεται η εξέταση της αρχής της αναλογικότητας εν στενή εννοία. Στο σημείο αυτό θα διερευνηθεί αν η επέμβαση στην αυτοδιάθεση του σώματος, τίθεται σε μια σχέση αρμονικής ισορροπίας με την ανάγκη προστασίας της δημόσιας υγείας. Στο στάδιο αυτό αναζητείται η αυστηρή αντιστοιχία των πλεονεκτημάτων και μειονεκτημάτων του υποχρεωτικού εμβολιασμού και ο μαθηματικός (όχι όμως αριθμητικός) ισολογισμός κόστους και οφέλους της ρυθμίσεως, με άλλα λόγια η ισορροπία μεταξύ διαφόρων συμφερόντων ή η πρακτική αρμονία μεταξύ του μέτρου του σκοπού και της πραγματικής καταστάσεως.[10] Κρίσιμο εν προκειμένω είναι να επιλεγεί η λύση που κατά την in concreto στάθμιση λαμβάνει υπόψιν της το σύνολο των τυχόν ή παραλλήλων αντιτιθέμενων συμφερόντων, ενώ παράλληλα με την εξυπηρέτηση των λοιπών δημοσίων συμφερόντων παραμένει αλώβητος ο πυρήνας του δικαιώματος προστασίας της υγείας και αναπτύξεως της προσωπικότητας.[11] Υπό κανονικές περιστάσεις, ο υποχρεωτικός εμβολιασμός έρχεται σε αντίθεση με το δικαίωμα αυτοκαθορισμού του ατόμου.[12] Δεν μπορεί να επιβληθεί κάτι σε κάποιον που ενδέχεται να επιφέρει έστω και εντελώς μεμονωμένα κάποιες παρενέργειες. Ο κανόνας είναι ότι ο εμβολιασμός συνιστάται, σε μερικές περιπτώσεις μάλιστα μετ’ επιτάσεως, αλλά δεν επιβάλλεται και, ως εκ τούτου, ο μη εμβολιασμός δεν μπορεί να συνδέεται με δυσμενείς συνέπειες.[13] Εάν, όμως, ο εμβολιασμός κριθεί με τεκμηριωμένες μελέτες από την ιατρική κοινότητα ιατρικώς επιβεβλημένος για την άμεση προστασία της δημόσιας υγείας, σε εξαιρετικές περιπτώσεις μπορεί να κριθεί υποχρεωτικός, ιδίως σε στοχευμένες πληθυσμιακές ομάδες και όχι σε όλον ανεξαιρέτως τον πληθυσμό. Στοχευμένη πληθυσμιακή ομάδα είναι οι συμπολίτες μας άνω των εξήντα ετών. Και αυτό, καθώς επί τη βάσει επιστημονικών δεδομένων, η ομάδα αυτή είναι ευάλωτη και απασχολεί σε μεγάλο βαθμό το σύστημα υγείας. Ωστόσο, η επιβολή αυτή δεν μπορεί να είναι απόλυτη. Απαιτείται η πρόβλεψη απαλλαγής από την υποχρεωτικότητα όλων όσοι για αμιγώς ιατρικούς λόγους συνιστάται να μην εμβολιαστούν. Περαιτέρω, προβληματισμό εγείρει η οριζοντίωση του προστίμου. Τα εκατό ευρώ μηνιαίως έχουν διαφορετική αξία βάσει της οικονομικής καταστάσεως του καθενός. Για έναν άνεργο το πρόστιμο είναι δυσβάσταχτο, ενώ για έναν ευκατάστατο, άμοιρο προβληματισμού. Ωστόσο, τα διοικητικά πρόστιμα δεν δύνανται να είναι αναλογικά. Η παραβίαση του φωτεινού σηματοδότη επισείει το ίδιο πρόστιμο και για τον πλούσιο και για τον πτωχό. Βεβαίως, δεν θα πρέπει να διαλάθει της προσοχής μας η επαναληπτικότητα του προστίμου. Τα εκατό ευρώ επί πολλούς μήνες τείνουν να καταστούν δυσβάσταχτα. Ερώτημα ανακύπτει, επίσης, με το ζήτημα της επιβολής προστίμου από μόνο του για την επιβολή της υποχρεωτικότητας. Το ζήτημα αυτό έχει επιλυθεί πολύ πρόσφατα από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, το οποίο έκρινε ως συμβατή με την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου την επιβολή προστίμου τετρακόσια Ευρώ. [14] Τέλος, η ηλικιακή διάκριση περί επιβολής της υποχρεωτικότητας σε συμπολίτες μας άνω των εξήντα ετών[15] κρίνεται ότι δεν παραβιάζει την αρχή της ισότητας, καθώς ερείδεται επί ιατρικών δεδομένων. Άτομα ηλικίας άνω των εξήντα ετών έχουν στατιστικώς μεγαλύτερη πιθανότητα βαριάς νοσήσεως από νεώτερα άτομα.
Και αν κάποιος θέλει αυτοβούλως να υποστεί τη μοίρα του θανάτου, πρέπει το κράτος να του επιβάλλει πάση θυσία τη ζωή; Η υποχρέωση του κράτους να προστατεύει δύναται να περιορίζει την ελευθερία του ατόμου, εάν αποσκοπεί στην προστασία της κοινότητας.[16] Έτσι, για παράδειγμα, η υποχρεωτικότητα του κράνους για τους μοτοσικλετιστές δεν είναι συνταγματική όσον αφορά στην αυτοδέσμευση για την προστασία της ζωής του ατόμου, αλλά όσον αφορά στις επιβαρύνσεις της κοινότητας, όπως το κόστος νοσηλείας που επωμίζεται όλη η κοινότητα για κάποιον που τραυματίζεται ελλείψει κράνους.[17]
Έπρεπε να γίνει κάτι και ορθώς έγινε, το σύστημα υγείας είχε αγγίξει τα όριά του. Ίσως και να καθυστέρησε η λήψη του μέτρου μέχρι την εξάντληση της πειθούς. Τα μέτρο φαίνεται όμως να αποδίδει ήδη από την πρώτη ημέρα της ανακοινώσεώς του, καθώς τριπλασιάστηκαν σχεδόν τα ραντεβού για εμβολιασμό σε αυτή την ηλικιακή ομάδα.[18] Άλλη αναμονή και υπομονή ίσως να ήταν καταστροφική για το συνταγματικά αγαθά της προστασίας της ζωής και της υγείας.
Φερενίκη Παναγοπούλου
Επίκ. Καθηγήτρια Παντείου Πανεπιστημίου
Δ.Ν. (Humboldt), Μ.Δ.Ε. (Ε.Κ.Π.Α.), Μ.P.H. (Harvard)
Υποσημειώσεις:
[1] Βλ. Κωνσταντίνο Π. Καβάφη, Εν μεγάλη Ελληνική αποικία, 200 π.Χ..
[2] Βλ. Φερενίκη Παναγοπούλου-Κουτνατζή, Περί της υποχρεωτικότητας του εμβολιασμού σε περίοδο πανδημίας: Μια ηθικο-συνταγματική θεώρηση, epoliteia, Kέντρο Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου, Ίδρυμα Θεμιστοκλή και Δημήτρη Τσάτσου, Αθήνα 2021, διαθέσιμο σε: https://www.epoliteia.gr/e-books/2021/11/02/peri-ths-ypoxrewtikothtas-tou-emvoliasmou-se-periodo-pandhmias-mia-hthiko-syntagmatiki-thewrhsh/, σ. 46.
[3] Βλ. Κωνσταντίνο Π. Καβάφη, Εν μεγάλη Ελληνική αποικία, 200 π.Χ..
[4] Βλ. Εισαγωγική τοποθέτηση του Πρωθυπουργού Κυριάκου Μητσοτάκη στη συνεδρίαση του Υπουργικού Συμβουλίου, διαθέσιμο σε: https://primeminister.gr/2021/11/30/28073.
[5] Έτσι ο Κώστας Χρυσόγονος, Η υποχρεωτικότητα των εμβολιασμών προσκρούει στο Σύνταγμα, CNN Greece, 30.11.2021, διαθέσιμο σε: https://www.cnn.gr/ellada/story/291502/xrysogonos-sto-cnn-greece-syntagmatiko-provlima-logo-tis-ypoxreotikotitas-ton-emvoliasmon.
[6] Βλ. Εισαγωγική τοποθέτηση του Πρωθυπουργού Κυριάκου Μητσοτάκη στη συνεδρίαση του Υπουργικού Συμβουλίου, διαθέσιμο σε: https://primeminister.gr/2021/11/30/28073.
[7] Βλ. Σπύρο Βλαχόπουλο, Σύνταγμα, εμβολιασμός και covid-19, Constitutionalism, 9.7.2021, διαθέσιμο σε: https://www.constitutionalism.gr/syntagma-emvoliasmos-covid-19/.
[8] Βλ. Αντώνη Μανιτάκη, Συνταγματικός ο υποχρεωτικός εμβολιασμός στους άνω των 60, Εφημερίδα Καθημερινή, 30.11.2021, διαθέσιμο σε: https://www.kathimerini.gr/society/561609247/manitakis-syntagmatikos-o-ypochreotikos-emvoliasmos-stoys-ano-ton-60/.
[9] Βλ. Γιάννη Δρόσο, Sputniknews, 30.11.2021, διαθέσιμο σε: https://sputniknews.gr/20211130/ypohreotikos-emvoliasmos-stoys-60-ki-ano-i-syntagmatikotita-oi-asteriskoi-kai-to-politiko-kostos-20813599.html.
[10] Βλ. Δήμητρα Κοντόγιωργα-Θεοχαροπούλου, Σημεία εργασίας επί της αρχής της αναλογικότητος εξ αφορμής της αποφάσεως 2112/1984 του Συμβουλίου της Επικρατείας, σε «Χαριστήριον», Σύμμεικτα προς τιμήν Γεωργίου Μ. Παπαχατζή: Δημόσια Διοίκηση και Διοικητική Δικαιοσύνη, Αθήνα-Κομοτηνή 1989, σ. 889 επ.. = Η αρχή της αναλογικότητος (Σημεία Εμβαθύνσεως και Προβληματισμού), σε: Δήμητρα Κοντόγιωργα/Θεοχαροπούλου/Ευαγγελία Κουτούπα-Ρεγκάκου, Εμβάθυνση Δημοσίου Δικαίου, Ειδικά Θέματα Διοικητικού Δικαίου, Αθήνα-Θεσσαλονίκη, 2005, σ. 59 επ. (81-82).
[11] Βλ. Δήμητρα Κοντόγιωργα-Θεοχαροπούλου, , σ. Σημεία εργασίας επί της αρχής της αναλογικότητος εξ αφορμής της αποφάσεως 2112/1984 του Συμβουλίου της Επικρατείας, σε «Χαριστήριον», Σύμμεικτα προς τιμήν Γεωργίου Μ. Παπαχατζή: Δημόσια Διοίκηση και Διοικητική Δικαιοσύνη, Αθήνα-Κομοτηνή 1989, σ. 889 επ..= Η αρχή της αναλογικότητος (Σημεία Εμβαθύνσεως και Προβληματισμού), σε: Δήμητρα Κοντόγιωργα/Θεοχαροπούλου/Ευαγγελία Κουτούπα-Ρεγκάκου, Εμβάθυνση Δημοσίου Δικαίου, Ειδικά Θέματα Διοικητικού Δικαίου, Αθήνα-Θεσσαλονίκη, 2005, σ. 59 επ. (82).
[12] Βλ. Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής, Σύσταση, Εμβολιασμοί σε Παιδιά, 26.5.2015, διαθέσιμη σε: http://www.bioethics.gr/images/pdf/GNOMES/ RECOMMENDATION_Immunization_In_Children_Final_GR.pdf.
[13] Βλ. Βασιλική Μολλάκη, Παιδικός εμβολιασμός: Αυτονομία ή προστασία της δημόσιας υγείας; Ζητήματα Βιοηθικής και προτάσεις της Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής, σε: Μαρία Κανελλοπούλου-Μπότη/Φερενίκη Παναγοπούλου-Κουτνατζή (επιμ.), Βιοηθικοί Προβληματισμοί ΙΙΙ, Το Παιδί, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 2018, σ. 349 επ. (359, όπ. περαιτ. παραπ.).
[14] Βλ. EΔΔΑ, Απόφαση Vavřička and Others v. the Czech Republic, (αρ. προσφ. 47621/13 και πέντε ακόμα), 8.4.2021.
[15] Πρβλ. Ξενοφώντα Κοντιάδη, προσωπική ιστοσελίδα στο Facebook, 30.11.2021, διαθέσιμη σε: https://www.facebook.com/xenofon.contiades, ο οποίος εκφράζει προβληματισμό για την ηλικιακή αλλά και κοινωνική διάκριση.
[16] Βλ. Fereniki Panagopoulou-Koutnatzi, Die Selbstbestimmung des Patienten, Eine Untersuchung aus verfassungsrectlicher Sicht, Duncker und Hublot, 2009, σ. 44.
[17] BVerfGE 59, 275 (278 f.).
[18]Πηγή: https://www.thetoc.gr/koinwnia/article/emboliasmoi-sxedon-triplasiastikan-ta-rantebou-apo-tous-ano-ton-60-meta-tis-anakoinoseis-mitsotaki/.
