Ι. Το μέτρο
Στο πλαίσιο της πολιτικής της Κυβέρνησης για επιπλέον μέτρα κατά της πανδημίας Covid-19, o Πρωθυπουργός ανακοίνωσε, μετά τη συνεδρίαση του Υπουργικού Συμβουλίου την Τρίτη 30 Νοεμβρίου 2021, μεταξύ άλλων, κατ’ ουσίαν την καθιέρωση υποχρεωτικότητας εμβολιασμού σε όλους τους κατοίκους της χώρας ηλικίας άνω των 60 ετών, με την εξαίρεση όσων έχουν νοσήσει σε διάστημα εντός έξι μηνών και για όσους αποδεδειγμένα ο εμβολιασμός αντεδείκνυται για λόγους υγείας.
Σύμφωνα με υπολογισμούς της Κυβέρνησης οι ανεμβολίαστοι συνάνθρωποί μας ανέρχονται σε 520.000 με 540.000, ποσοστό ιδιαίτερα υψηλό. Η ημερομηνία που θα έχει ως περιθώριο η συγκεκριμένη κατηγορία πολιτών για να κάνει την πρώτη δόση θα είναι μέχρι τις 16 Ιανουαρίου 2022. Σε περίπτωση μη συμμόρφωσης θα επιβάλλεται διοικητικό πρόστιμο 100 ευρώ, το οποίο θα επαναλαμβάνεται κάθε μήνα. Το πρόστιμο θα επιβάλλεται αυτόματα από την ΑΑΔΕ μετά από σχετική διασταύρωση των στοιχείων και τα χρήματα αυτά θα συγκεντρώνονται σε ειδικό ταμείο για τα νοσοκομεία[1]. Η παραπάνω ρύθμιση λαμβάνει μορφή νομοθετικής διάταξης ύστερα από τροπολογία που κατατέθηκε από τον Υπουργό Υγείας στη Βουλή σε νομοσχέδιο αρμοδιότητάς του και ψηφίσθηκε χθες από τους Βουλευτές των κομμάτων της ΝΔ και του ΚΙΝΑΛ ενώ καταψηφίστηκε από τους Βουλευτές των υπολοίπων κομμάτων[2].
ΙΙ. Δικαιοπολιτική αξιολόγηση του μέτρου
Με τη ρύθμιση επεκτείνεται ο προβλεπόμενος από το άρθρο 206 παρ. 1 και 2 Ν. 4820/2021[3] υποχρεωτικός εμβολιασμός και σε άλλες, πέραν των στις παραγράφους αυτές οριζομένων κατηγοριών υγειονομικών, κατηγορίες προσώπων. Πρόκειται με άλλα λόγια περί μίας μερικής επιβολής άμεσου υποχρεωτικού εμβολιασμού με βάση το ηλικιακό κριτήριο. Μέχρι τώρα πέραν της ως άνω περίπτωσης των υγειονομικών και της ατυχούς περίπτωσης του προσωπικού της ΕΜΑΚ με Διαταγή του Αρχηγού του ΠΣ[4], αλλά με την επέλευση ήπιων εννόμων συνεπειών στην τελευταία περίπτωση, η υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού επιβαλλόταν μόνο έμμεσα, κυρίως με την απαγόρευση εισόδου και χρήσης των ανεμβολίαστων, πλην των ήδη νοσησάντων, σε κλειστούς χώρους (εστίαση, θεάματα, καταστήματα, τράπεζες, δημόσιες υπηρεσίες κ.τ.ό.), γήπεδα κ.τ.ό.[5]. Γίνεται σαφές ότι ο «άμεσος» υποχρεωτικός εμβολιασμός αποτελεί ένα μέτρο σαφώς επαχθέστερο από τα μέχρι τώρα ληφθέντα και ως τέτοιο θα πρέπει να αξιολογηθεί και η συνταγματικότητά του. Σύμφωνα με τις δηλώσεις του Πρωθυπουργού, το μέτρο επιβλήθηκε επειδή ο αριθμός των ανεμβολίαστων σε αυτή την ηλικιακή ομάδα ήταν υπερβολικά μεγάλος, σε κάθε περίπτωση σαφώς μεγαλύτερος από άλλες ηλικιακές ομάδες, όπως επίσης, συγκριτικά με άλλες ηλικιακές ομάδες οι νοσήσαντες και διασωλημένοι στις ΜΕΘ, όπως και οι νεκροί, είναι καταφανώς περισσότεροι στην ομάδα αυτή. Κατά συνέπεια, το μέτρο αυτό αποσκοπεί στον πειθαναγκασμό των μη εμβολιασμένων να εμβολιαστούν, πάντα με σκοπό την προστασία της ανθρώπινης ζωής και της υγείας ως θεμελιωδών δικαιωμάτων όλων των ανθρώπων και της δημόσιας υγείας και της λειτουργικότητας του ΕΣΥ, ως συλλογικών εννόμων αγαθών δημοσίου συμφέροντος.
ΙΙΙ. Συνταγματική αξιολόγηση του μέτρου
Ήδη με την εξαγγελία του μέτρου έχουν προκληθεί αντιδράσεις σε πολιτικό αλλά και κοινωνικό επίπεδο, ενώ έχει ξεσπάσει μία ενδιαφέρουσα συζήτηση στην επιστημονική κοινότητα με αντιτιθέμενες απόψεις γύρω από τη συνταγματικότητα ή μη του μέτρου[6]. Από την εξαγγελία και τον τρόπο αυτής προκύπτουν αμέσως τα εξής, συνταγματικού ενδιαφέροντος. ζητήματα:
1. Η per se συνταγματικότητα της επιβολής της διοικητικής κύρωσης του προστίμου ως περιοριστικού μέτρου στο δικαίωμα στον σωματικό αυτοκαθορισμό.
2. Η αναλογικότητα του μέτρου
3. Η συμβατότητά της με τη γενική αρχή της ισότητας, δεδομένου του μερικού της χαρακτήρα με βάση το ηλικιακό κριτήριο.
1. Η συνταγματικότητα της επιβολής προστίμου ως καταρχήν περιορισμός του δικαιώματος στον σωματικό αυτοκαθορισμό
Ήδη από την αρχή της συζήτησης για τη συνταγματικότητα του υποχρεωτικού εμβολιασμού που ξεκίνησε νομολογιακά με την ΣτΕ (Δ΄ Τμήμα 2387/2020) και την παρασκευή των διαφόρων εμβολίων κατά του κορωνοϊού και της ασθένειας Covid-19, ετέθη το θέμα από μέρος της επιστήμης, εάν και κατά πόσο είναι συνταγματική η επιβολή κυρώσεων στους δυστροπούντες στον υποχρεωτικό εμβολιασμό, ανεξαρτήτως της καταρχήν συνταγματικότητας του υποχρεωτικού εμβολιασμού[7]. Ενώ δεν υπάρχει αντίρρηση ότι η επιβολή ποινικών ακόμα και πειθαρχικών κυρώσεων αντίκειται όχι μόνο στην αρχή της αναλογικότητας αλλά και στην αρχή της προστασίας της ανθρώπινης αξίας και αξιοπρέπειας λόγω του τιμωρητικού χαρακτήρα των ποινικών και πειθαρχικών κυρώσεων, που δεν θα ήταν σύμφωνες με τη φύση του εν προκειμένω δικαιώματος που περιορίζεται, δεν υπάρχει η ίδια ομοφωνία ως προς τις διοικητικές κυρώσεις, συμπεριλαμβανομένου και του προστίμου. Κατά την ορθότερη και εδώ υποστηριζόμενη άποψη, η επιβολή διοικητικού προστίμου ως κύρωση στην άρνηση συμμόρφωσης προς τη νομική επιταγή του υποχρεωτικού εμβολιασμού δεν αντίκειται per se στην ανθρώπινη αξία, ούτε στο δικαίωμα στον σωματικό αυτοκαθορισμό που κατά την κρατούσα στην νομολογία και ορθότερη άποψη προστατεύεται στο πλαίσιο του ειδικότερου δικαιώματος στην υγεία και τη σωματική ακεραιότητα του άρθρου 5 παρ. 5 Συν και όχι του γενικότερου της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας ως γενικής ελευθερίας της ενέργειας της παρ. 1 του άρθρου 5 Συν[8]. Στην άποψη αυτή συντείνει και το γεγονός ότι και το ΕΔΔΑ, ενώ δέχεται ότι οι πειθαρχικές κυρώσεις και τα υψηλά πρόστιμα αποτελούν, υπό προϋποθέσεις που έχει χαράξει με την νομολογία Engel, η οποία έχει επικρατήσει ως πάγια νομολογία[9], κυρώσεις ποινικού χαρακτήρα[10] δεν συμβαίνει το ίδιο με τα χαμηλά πρόστιμα[11]. Κατά συνέπεια, δεν μπορεί να θεωρηθεί η επιβολή χαμηλών προστίμων και μάλιστα της τάξης των 100 ευρώ τον μήνα ως κύρωση ποινικού-τιμωρητικού χαρακτήρα που θα αντέκειτο στα άρθρα 2 παρ. 1 Συν σε συνδυασμό με το άρθρο 5 παρ. 5 Συν.
Άλλωστε, εάν ήθελε θεωρηθεί ότι αντιβαίνει στα ως άνω δικαιώματα επειδή αποτελεί κύρωση που έχει καταναγκαστικό χαρακτήρα ως μέτρο διοικητικού καταναγκασμού, τότε κάθε κύρωση που έχει καταναγκαστικό ή πειθαναγκαστικό χαρακτήρα και περιορίζει την άσκηση κάθε θεμελιώδους δικαιώματος και αυτό του σωματικού αυτοκαθορισμού από βιοϊατρικές παρεμβάσεις, όπως ο εμβολιασμός, θα πρέπει να θεωρηθεί άνευ ετέρου αντισυνταγματική, ενώ οι όποιοι περιορισμοί στην άσκηση των θεμελιωδών δικαιωμάτων που δεν θα συνοδεύονταν από κυρώσεις ακόμα και διοικητικές θα κατέληγαν τελικά leges imperfectae[12]. Ένα τέτοιο συμπέρασμα θα κατέληγε ad absurdum και δεν μπορεί να γίνει δεκτό. Υπ’ αυτή την έννοια και το ΕΔΔΑ έκρινε ad hoc ότι η επιβολή της υποχρεωτικότητας του εμβολιασμού συνοδεία της διοικητικής κύρωσης του προστίμου δεν αντίκειται στο δικαίωμα στον σωματικό αυτοπροσδιορισμό, όπως αυτό προστατεύεται στο πλαίσιο του δικαιώματος στην υγεία και το τελευταίο στο πλαίσιο του δικαιώματος στο ιδιωτικό βίο του άρθρου 8 παρ. 1 ΕΣΔΑ[13].
Βέβαια, η συνταγματικότητα της επιβολής του προστίμου ισχύει με την προϋπόθεση της τήρησης της αρχής της αναλογικότητας και με την προϋπόθεση ότι τα μη κυρωτικά μέτρα ή ηπιότερα κυρωτικά μέτρα καθίστανται αναποτελεσματικά, πέραν των άλλων προϋποθέσεων που έχει θέσει το ΣτΕ για να καταφάσκει τη συνταγματικότητα της υποχρεωτικότητας του εμβολιασμού.
2. Η αναλογικότητα του μέτρου
Για να κριθεί η αναλογικότητα του μέτρου που μαζί με την νομιμότητα (αρχή της επιφύλαξης του νόμου) και την απαγόρευση προσβολής του πυρήνα του δικαιώματος αποτελούν τα βασικά στοιχεία για την κρίση ενός περιοριστικού της άσκησης θεμελιώδους δικαιώματος μέτρου ως συνταγματικού ή όχι, τίθενται εν προκειμένω τρία περαιτέρω επιμέρους ζητήματα: 2.1. Η αναγκαιότητα του μέτρου, εάν δηλ. υπάρχουν ηπιότερα μέσα και το ίδιο αποτελεσματικά με το επίδικο, κάτι που κρίνεται και από ενδεχόμενη επιβολή προγενέστερων του επίμαχου ηπιότερων μέτρων, 2.2. Το ύψος του προστίμου και 2.3. το πόσο ανεκτό και υποφερτό μπορεί να καταστεί για τον ενδιαφερόμενο. Η τελευταία περίπτωση που αφορά την αναλογικότητα υπό στενή έννοια, ως επιμέρους έκφανση της αρχής της αναλογικότητας υπό ευρεία έννοια, συνδέεται και με το απαραβίαστο του πυρήνα του δικαιώματος στην περιουσία αλλά και την προστασία της ανθρώπινης αξίας και αξιοπρέπειας στην περίπτωση που θιγεί ή διακινδυνευθεί σοβαρά η επιβίωση του ανθρώπου και της οικογένειάς του ως ελάχιστο επίπεδο διαβίωσης (Existenzminimum)[14].
2.1. Η αναλογικότητα ως αναγκαιότητα του μέτρου
Όπως συνάγεται, η Πολιτεία διά του νομοθέτη και της κανονιστικώς δρώσας Διοίκησης, δηλ. της Κυβέρνησης, από το καλοκαίρι προσπαθεί με διάφορα κλιμακούμενα πλην όμως ήπια μέτρα να πείσει τους λεγόμενους «αρνητές» για διάφορους λόγους του εμβολίου να εμβολιαστούν, συμπεριλαμβανομένης και της εκστρατείας πειθούς. Πέραν της τελευταίας τα λοιπά μέτρα αυτά αποτελούν είτε παροχές (π.χ, η δωροεπιταγή των 150 ευρώ σε άτομα ηλικίας 18-24 ετών) είτε ήπιους περιορισμούς, που ενέχουν «έμμεση» υποχρεωτικότητα όπως εκτέθηκε ανωτέρω, πλην της επιβολής της άμεσης υποχρεωτικότητας του εμβολίου στους υγειονομικούς. Τα μέτρα αυτά καίτοι συνταγματικά δεν αποδείχθηκαν ιδιαίτερα αποτελεσματικά, ενώ τα επιδημιολογικά δεδομένα και η λειτουργικότητα του ΕΣΥ επιδεινώθηκαν σφόδρα. Ενόψει λοιπόν της σημασίας των διακινδυνευομένων εννόμων αγαθών συνταγματικής μάλιστα περιωπής θα πρέπει να γίνει δεκτό ότι η επιβολή του επαχθέστερου μέτρου της επιβολής προστίμου δεν αντίκειται στην αρχή της αναγκαιότητας τοσούτω μάλλον θα μπορούσαν να επιβληθούν επαχθέστερα μέτρα και δη το απαγορευτικό (lockdown) που θα έθιγε και μάλιστα δραστικά για τρίτη φορά σωρεία θεμελιωδών δικαιωμάτων είτε των ανεμβολίαστων (μερικό απαγορευτικό) είτε, λόγω του δυσεφάρμοστου έως ανεφάρμοστου ενός τέτοιου μέτρου, του συνόλου του πληθυσμού (γενικό lockdown). Θα μπορούσε μάλιστα κάποιος να ισχυριστεί ότι ένα τέτοιο γενικό απαγορευτικό θα ήταν αντισυνταγματικό για τους εμβολιασμένους ανθρώπους και ως αντίθετο στην αρχή της αναγκαιότητας αλλά και της γενικής αρχής της ισότητας ως ισότητας που κατοχυρώνει την άνιση μεταχείριση ουσιωδώς ανομοίων προσώπων και καταστάσεων.
2.2. Η αναλογικότητα του ύψους του προστίμου
Το ύψος του προστίμου καθεαυτό δεν παρουσιάζει πρόβλημα από πλευράς αρχής της αναλογικότητας, καθότι 100 ευρώ έστω και σε μηνιαία βάση δεν κρίνεται υψηλό και πάντως είναι από τα χαμηλότερα που έχουν επιβληθεί όχι μόνο σε πανευρωπαϊκό αλλά και σε ελληνικό επίπεδο. Μάλιστα το ΕΔΔΑ έκρινε ότι η επιβολή προστίμου 400 ευρώ σε γονείς αρνητές του εμβολιασμού των παιδιών τους και μαθητών σχολείου Δημοτικής Εκπαίδευσης είναι σύμφωνο με την αρχή της αναλογικότητας[15].
2.3. Η αναλογικότητα του προστίμου υπό στενή έννοια σε συνδυασμό προς την προστασία του ελάχιστου επιπέδου διαβίωσης ως απόρροιας της προστασίας της ανθρώπινης αξίας και αξιοπρέπειας
Ζήτημα γεννάται, όμως, ως προς τον οριζόντιο χαρακτήρα του προστίμου σε σχέση με την ηλικιακή ομάδα που απευθύνεται, καθιστώντας πιο περίπλοκη την αναλογικότητα υπό στενή έννοια του ύψους του προστίμου. Εάν το μέτρο αφορούσε ηλικιακές ομάδες επαγγελματικά ενεργές δεν θα ετίθετο κατά κανόνα ζήτημα. Επειδή αφορά μία ομάδα που αποτελείται εν πολλοίς από συνταξιούχους, εκ των οποίων ένα μέρος αποτελείται από χαμηλοσυνταξιούχους, ενδέχεται, έστω σε όχι συνήθεις περιπτώσεις ακόμα και τα 100 ευρώ το μήνα να θίξουν τη διαβίωση των ανθρώπων και κυρίως αυτών που ζουν ως ζευγάρι από μία σύνταξη. Με τον τρόπο αυτόν δημιουργούνται αμφιβολίες για την συνταγματικότητα του μέτρου όχι in toto αλλά in concreto ως προς τέτοιες ιδιαίτερες περιπτώσεις. Η αρχή της αναλογικότητας υπό στενή έννοια και η αρχή της προστασίας της ανθρώπινης αξίας και αξιοπρέπειας αποτελούν σημεία συνταγματικού προβληματισμού.
Βέβαια στην ζυγαριά του προβληματισμού αυτού μπαίνει και το εύλογο αντεπιχείρημα ότι η ratio του μέτρου είναι ο πειθαναγκασμός των αρνητών, οι οποίοι μάλιστα με την εμμονή τους να αρνούνται να εμβολιαστούν διακινδυνεύουν όχι μόνο την υγεία και τη ζωή των ιδίων αλλά και το ΕΣΥ, διακινδυνεύοντας περαιτέρω την παροχή ιατρικής και νοσοκομειακής περίθαλψης στους λοιπούς ασθενείς, περιφρονώντας το καθήκον εθνικής και κοινωνικής αλληλεγγύης αλλά και υπευθυνότητας θα έλεγα που έχουν εκ του Συντάγματος (πρβλ. άρθρο 25 παρ. 4 Συν)[16]. Για τον λόγο αυτόν, ενδεχόμενη αντισυνταγματικότητα μόνο οριακά μπορεί να γίνει δεκτή και μόνο σε περιπτώσεις που με την επιβολή του προστίμου θίγεται αποδεδειγμένα το ελάχιστο επίπεδο διαβίωσης.
3. Η συνταγματικότητα του προστίμου με βάση την γενική αρχή της ισότητας του άρθρου 4 παρ. 1 Συν
Το γεγονός ότι το μέτρο αφορά ορισμένη ηλιακή ομάδα (άνω των 60 ετών) εγείρει ζήτημα συμβατότητάς της με τη γενική αρχή της ισότητας ως ίσης μεταχείρισης ουσιωδώς ομοίων προσώπων και καταστάσεων. Με βάση όμως τα στοιχεία που παρουσίασε ο Πρωθυπουργός και στο μέτρο που αυτά δεν αμφισβητούνται, πράγματι η κρίσιμη ηλικιακή ομάδα θεωρείται για τους ανωτέρω εκτεθέντες λόγους η πιο προβληματική. Κατά συνέπεια, δεν ενέχει «ουσιώδη ομοιότητα» προς τις άλλες ηλικιακές ομάδες και υπό την άποψη της γενικής αρχής της ισότητας το μέτρο κρίνεται συνταγματικό.
IV. Επίλογος
Ολόκληρος ο πλανήτης και μαζί με αυτόν και η χώρα μας έχει περιέλθει εδώ και δύο χρόνια περίπου σε μία πανδημική περιπέτεια άνευ προηγουμένου, τουλάχιστον από τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά. Η ανθρωπότητα έχει μπλέξει σε μία κατάσταση πολύ άσχημη με έναν φονικό και ύπουλο ιό, ο τρόπος της μετάδοσης του οποίου καθιστά την αντιμετώπισή του και μαζί τη διαβίωσή μας ακόμα πιο δύσκολη. Σύμφωνα με τους αρμόδιους επιστήμονες το εμβόλιο, με αυτήν την έστω σχετική αποτελεσματικότητά του, είναι ο βασικότερος, μαζί με τα λοιπά μέτρα προφύλαξης, παράγοντας αντιμετώπισης της πανδημίας και της επιστροφής στην κανονικότητα. Πάντως δεν χρειάζεται να είναι κάποιος ειδικός για να καταλάβει ότι η αντιμετώπιση της πανδημίας και η καταπολέμηση του ιού δεν είναι δυνατόν να επιτευχθούν ταυτόχρονα χωρίς περιοριστικά μέτρα, χωρίς απαγορευτικά, χωρίς εμβόλιο και τελικά χωρίς νεκρούς. Αυτοί που νομίζουν ότι μπορούν να επιτευχθούν όλα αυτά μαζί επιδιώκουν τον τετραγωνισμό του κύκλου. Μόνο που από την αρχαιότητα πολλάκις επιχείρησαν οι μαθηματικοί να το πράξουν και δεν το κατάφεραν. Είναι βέβαιο ότι δεν θα το καταφέρουν και αυτοί. Γι’ αυτό ας διαλέξουν τι θέλουν και τι θα πιάσουν και τι θα αφήσουν.
Χαράλαμπος Τσιλιώτης
Αναπληρωτής Καθηγητής Συνταγματικού και Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, Μέλος Επιτροπής Συνταγματικών Δικαιωμάτων ΔΣΑ, Δικηγόρος
Υποσημειώσεις:
[1] Βλ. Μητσοτάκης – Πρόστιμο 100 ευρώ το μήνα στους ανεμβολίαστους άνω των 60 ετών, σε: ΤΑ ΝΕΑ 30.11.2021, διαθέσιμο σε: Μητσοτάκης – Πρόστιμο 100 ευρώ το μήνα στους ανεμβολίαστους άνω των 60 ετών – ΤΑ ΝΕΑ (tanea.gr).
[2] Τι προβλέπει η τροπολογία για τον εμβολιασμο των άνω των 60 – Ποιες οι εξαιρέσεις, πότε το πρόστιμο γίνεται 50 ευρώ, σε: ertnews.gr 1.12.2021, διαθέσιμο σε: Τι προβλέπει η τροπολογία για τον εμβολιασμο των άνω των 60 – Ποιες οι εξαιρέσεις, πότε το πρόστιμο γίνεται 50 ευρώ | ertnews.gr.
[3] ΦΕΚ 130/Α/23-7-2021 «Οργανικός Νόμος του Ελεγκτικού Συνεδρίου και άλλες ρυθμίσεις».
[4] Για το συνταγματικά ατυχές αυτής της Διαταξής πρβλ. μεταξύ άλλων Χ. Τσιλιώτης, Όταν ο τύπος γίνεται ουσία – Σχόλιο στην ΕΑΣτΕ 133/2021, ΔιοικΔικ 2021, σελ. 681 επ.
[5] Η διάκριση αυτή αφορά τον «άμεσο» υποχρεωτικό εμβολιασμό, ο οποίος επιβάλλεται με επιτακτικό κανόνα δικαίου, πρωτογενή έστω και λανθάνοντα, η μη συμμόρφωση στον οποίον επισύρει κυρώσεις (π.χ. πρόστιμο, ποινικές ή πειθαρχικές ή άλλες διοικητικές κυρώσεις ή ακόμα και προσωρινή αναστολή της εργασιακής σχέσης ή της υπαλληλικής ιδιότητας ή και απόλυση ή οριστική παύση) ή άμεσες νομικές συνέπειες για τον ενδιαφερόμενο «αρνητή» του όσο και τον «έμμεσο» υποχρεωτικό εμβολιασμό, η μη πραγματοποίηση του οποίου συνδέεται με την επιβολή περιορισμών στη χρήση ορισμένων χώρων ή υπηρεσιών ή τη μη άρση ήδη επιβληθέντων περιορισμών – πρβλ. για τη διάκριση S. Rixen, in: S. Huster/T. Kingreen [Hrsg.], Handbuch Infektionsschutzrecht, München 2021, Κεφ. 5, αρ. περ. 71-84, τον ίδιο, , Rechtsmäßigkeit und Semantik der Impfpflicht, in: Verfassungsblog 28.7.2021, διαθέσιμο σε: Rechtmäßigkeit und Semantik der Impfpflicht – Verfassungsblog, Χ. Τσιλιώτης, ibidem.
[6] Υπέρ της συνταγματικότητας του μέτρου έχουν ήδη εκφρασθεί μέχρι τώρα οι Α. Μανιτάκης, Συνταγματικός ο υποχρεωτικός εμβολιασμός στους άνω των 60, σε: ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 30.11.2021, διαθέσιμο σε: Μανιτάκης: Συνταγματικός ο υποχρεωτικός εμβολιασμός στους άνω των 60 | Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ (kathimerini.gr), Φ. Παναγοπούλου-Κουτνατζή, Η υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού στην ηλικιακή ομάδα άνω των 60 ετών (Άποψη Ι), σε: SyntagmaWatch.gr 1.12.2021, διαθέσιμο σε: Η υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού στην ηλικιακή ομάδα άνω των εξήντα ετών (Άποψη Ι) – Syntagma Watch Χ. Τσιλιώτης, Υποχρεωτικός εμβολιασμός: Διχασμένοι οι συνταγματολόγοι – Η συνταγματικότητα του μέτρου και η αντίδραση για το πρόστιμο, συνέντευξη σε: ethnos.gr 1.12.2021, διαθέσιμο σε: Υποχρεωτικός εμβολιασμός: Διχασμένοι οι συνταγματολόγοι – Η συνταγματικότητα του μέτρου και η αντίδραση για το πρόστιμο | Έθνος (ethnos.gr), ενώ εναντίον οι Ξ. Κοντιάδης/Α. Φωτιάδου, Υποχρεωτικότητα του εμβολίου και διοικητικά πρόστιμα με ηλικιακό κριτήριο (Άποψη ΙΙ), σε: SyntagmaWatch.gr 1.12.2021, διαθέσιμο σε: Υποχρεωτικότητα του εμβολίου και διοικητικά πρόστιμα με ηλικιακό κριτήριο (Άποψη ΙΙ) – Syntagma Watch, Κ. Χρυσόγονος, Η υποχρεωτικότητα των εμβολιασμών προσκρούει στο Σύνταγμα, συνέντευξη CNN Greece, 30.11.2021, διαθέσιμο σε: https://www.cnn.gr/ellada/story/291502/xrysogonos-sto-cnn-greece-syntagmatiko-provlima-logo-tis-ypoxreotikotitas-ton-emvoliasmon, ο ίδιος, Υποχρεωτικός εμβολιασμός: Διχασμένοι οι συνταγματολόγοι – Η συνταγματικότητα του μέτρου και η αντίδραση για το πρόστιμο, συνέντευξη σε: ethnos.gr 1.12.2021, διαθέσιμο σε: Υποχρεωτικός εμβολιασμός: Διχασμένοι οι συνταγματολόγοι – Η συνταγματικότητα του μέτρου και η αντίδραση για το πρόστιμο | Έθνος (ethnos.gr).
[7] Πρβλ. ήδη πολύ πριν την καθιέρωση του επίδικου μέτρου υπέρ της συνταγματικότητας της επιβολής προστίμου Χ. Ανθόπουλος, Τα όρια της μη υποχρεωτικότητας, σε: constitutionalism.gr 8.12.2020, αναδημοσίευση από «ΠΡΩΤΟ ΘΕΜΑ» της 6.12.2020, διαθέσιμο σε: Εμβόλιο: Τα όρια της μη υποχρεωτικότητας – constitutionalism.gr Χ. Τσιλιώτης, Δημοσίου Δικαίου παράμετροι του υποχρεωτικού αντι-Covid-19 εμβολιασμού, σε: Covid-19. Πρακτικά ζητήματα έννομης προστασίας, Νομική Βιβλιοθήκη 2021, σελ. 24, ο τελευταίος με την προϋπόθεση ότι έχουν εξαντληθεί άλλα ηπιότερα μέσα. Πρβλ. συναφώς Φ. Παναγοπούλου-Κουτνατζή, Περί υποχρεωτικότητας του εμβολιασμού σε περίοδο πανδημίας, e-book, Αθήνα 2021, σελ. 74. Αντίθετα υπέρ της άνευ ετέρου αντισυνταγματικότητας Ξ. Κοντιάδης, Είναι συνταγματικά ανεκτός ο υποχρεωτικός εμβολιασμός;, σε: syntagmawatch.gr 4.12.2020, ανaδημοσίευση από liberal.gr 4.12.2020, διαθέσιμο σε: Είναι συνταγματικά ανεκτός ο υποχρεωτικός εμβολιασμός; | Syntagma Watch, Τ. Βιδάλης, Είναι υποχρεωτικός ο εμβολιασμός, ώστε να μην κινδυνεύει η δημόσια υγεία; σε syntagmawatch 15.4.2019, διαθέσιμο σε: Είναι υποχρεωτικός ο εμβολιασμός, ώστε να μην κινδυνεύει η δημόσια υγεία; | Syntagma Watch, ο οποίος ούτως ή άλλως τάσσεται υπέρ της αντισυνταγματικότητας κάθε μορφής υποχρεωτικού εμβολιασμού.
[8] Βλ. Χ. Τσιλιώτης, ibidem. Συναφώς και η ΣτΕ 662/2021 ΕφΔΔ 2021, σελ. 203, σκ. 12. Η αντίθετη άποψη ότι το δικαίωμα στον σωματικό αυτοκαθορισμό προστατεύεται από το άρθρο 5 παρ. 1 Σ – έτσι Σ. Βλαχόπουλος, Σύνταγμα, εμβολιασμός και Covid- 19, σε: constitutionalism.gr. 9.7.2021, διαθέσιμο σε: Σύνταγμα, εμβολιασμός και Covid- 19 – constitutionalism.gr, – ή στη συνδυασμένη ερμηνεία των άρθρων 5 παρ. 1 και 2 παρ. 1 Σ – έτσι Κ. Χρυσόγονος, Η υποχρεωτικότητα των εμβολιασμών προσκρούει στο Σύνταγμα, όπ. παρ. (υποσημ. 6) – παραγνωρίζει την σχέση ειδικού (άρθρο 5 παρ. 5 Σ) και γενικού (άρθρα 5 παρ. 1 και 2 παρ. 1 Σ) και την ερμηνευτική αρχή lex specialis derogate legi generali.
[9] Βλ. ΕΔΔΑ, απόφαση της 8.6.1976, σειρά Α αρ.22 παραγρ.82 (Engel και λοιποί κατά Κάτω Χωρών).
[10] Πρβλ. ad hoc ΕΔΔΑ, απόφαση της 11.1.2007, αριθ. προσφ. 35533/04, παρ. 21 (Μαμιδάκης κατά Ελλάδας).
[11] Πρβλ. μεταξύ άλλων ΕΔΔΑ, απόφαση της 15.5.2018, αριθ. προσφ. 1385/07, παρ. 43 επ. (Sancakli ./. Τουρκίας).
[12] Πρβλ. Χ. Τσιλιώτης, Το ΣτΕ ως προάγγελος της συνταγματικότητας υποχρεωτικού «αντι-Covid-19 εμβολιασμού – Παρατηρήσεις στην ΣτΕ 2387/2020 (Τμήμα Δ΄ – Επταμ.), ΘΠΔΔ 2020, σελ. 1020, υποσημ. 25 (εκεί), ο ίδιος, Δημοσίου Δικαίου παράμετροι, όπ. παρ. (υποσημ. 7), σελ. 23.
[13] Βλ. ΕΔΔΑ, απόφαση της 8.4.2021, αριθμ. προσφ. 47621/13 και 5 άλλες, (Vavřčka και άλλοι ./. Τσεχίας).
[14] Για τη συνταγματική κατοχύρωση του κατώτατου επιπέδου διαβίωσης (Existenzminimum) στην Γερμανία από τον συνδυασμό των διατάξεων των άρθρων 1 παρ. 1 (προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας) και 20 παρ. 1 (αρχή του κοινωνικού κράτους) ΘΝ πρβλ. μεταξύ άλλων τις αποφάσεις του Γερμανικού Ομοσπονδιακού Συνταγματικού Δικαστηρίου BVerfGE 40, 121 (133), BVefGE 45, 187 (228), BVefGE 82, 60 (85), BVefGE 113, 88 (108 f.), BVefGE 120, 125 (154) – πάγια νομολογία.
[15] Βλ. ΕΔΔΑ, απόφαση της 8.4.2021, αριθμ. προσφ. 47621/13 και 5 άλλες, (Vavřčka και άλλοι ./. Τσεχίας).
[16] Πρβλ. Α. Μανιτάκης, όπ. παρ. (υποσημ. 6).
