Η 10η Δεκεμβρίου έχει καθιερωθεί ως Παγκόσμια Ημέρα Ανθρώπινων Δικαιωμάτων από το 1948 όταν υπογράφηκε η Οικουμενική Διακήρυξη των Ανθρώπινων Δικαιωμάτων. Ήδη από το Προοίμιο του καταστατικού χάρτη του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών αναδεικνύεται το προπολιτικό – ηθικό και συνάμα κανονιστικό – θεμέλιο των δικαιωμάτων του ανθρώπου, ήτοι η αναγνώριση της αξιοπρέπειας ως φυσικού και αναπαλλοτρίωτου χαρακτηριστικού, εγγενούς στην ανθρώπινη υπόσταση. Με την καντιανή έννοια του όρου, τούτο συνεπάγεται, αφενός, ότι ουδέν πρόσωπο δύναται να μετατραπεί σε απλό μέσο για την εξυπηρέτηση σκοπών είτε άλλων προσώπων είτε των φορέων άσκησης δημόσιας εξουσίας. Αφετέρου, προσδίδει πρωταρχική σημασία στην ίση ελευθερία των υποκειμένων δικαίου με γνώμονα τη σύμμετρη θωράκιση των ανθρώπινων δικαιωμάτων με όρους καθολικής ισχύος.
Δυστυχώς, παρά την πληθώρα κειμένων εθνικού και υπερεθνικού χαρακτήρα, τα οποία εγγυώνται την προάσπιση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας ως πρωταρχικής υποχρέωσης της οργανωμένης πολιτικής κοινωνίας, σε επίπεδο πολιτικής πρακτικής, ιδίως κατά την αμιγώς εθνοκεντρική αντιμετώπιση του προσφυγικού-μεταναστευτικού ζητήματος, παρουσιάζονται φαινόμενα εργαλειοποίησης (ως εκδήλωση ισχύος στη γεωπολιτική σκακιέρα των διεθνών σχέσεων) ανθρώπων που εκδιώκονται εξαιτίας εμφύλιων συγκρούσεων ή λόγω της δεινής οικονομικής κατάστασης και μια διαρκής τάση υπονόμευσης του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου στο βωμό της ασφαλειοποίησης μέσα από τη βιοπολιτική διαχείρισης των πληθυσμών.
Το Προοίμιο της Οικουμενικής Διακήρυξης, η οποία συντάχθηκε στον απόηχο των τραυματικών εμπειριών του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου με την ευτυχή κατάληξη της ήττας του ναζισμού-φασισμού στο πεδίο της μάχης, οραματίζεται «την προοπτική ενός κόσμου όπου οι άνθρωποι θα είναι ελεύθεροι να μιλούν και να πιστεύουν, λυτρωμένοι από τον τρόμο και την αθλιότητα». Η εν λόγω διατύπωση καταδεικνύει την παραπληρωματική φύση των ανθρώπινων δικαιωμάτων, εφόσον η πραγμάτωση της προσωπικής εκδοχής της αυτονομίας (ελευθερία βούλησης, σκέψης, λόγου και δράσης) συνέχεται αξεδιάλυτα με τη διασφάλιση όρων συλλογικής αυτονομίας στον κοινωνικό και πολιτικό βίο, ήτοι με την ισοδύναμη προαγωγή των τριών συνιστωσών του κράτους δικαίου: ατομική, πολιτική, κοινωνική. Κατά τη διατύπωση του αείμνηστου Καθηγητή Πολιτικής Φιλοσοφίας, Κοσμά Ψυχοπαίδη, «Κοινωνικά είναι τα δικαιώματα τα οποία αξιώνουν υπέρβαση των απειλών που προέρχονται από την ιδιοκτησία και την αγορά, πολιτικά αυτά που αξιώνουν υπέρβαση των απειλών από συγκεντρωμένη εξουσία και κάνουν δυνατή τη ρύθμιση των κοινωνικών σχέσεων μέσα σε κανονιστικό πλαίσιο που εγκαθιδρύουν οι πολίτες με αυτοκυβέρνηση. Προσωπικά (ατομικά) τα δικαιώματα που προστατεύουν από την απειλή της ελευθερίας στη σκέψη και στην έκφραση, στην ιδιαιτερότητα του βίου και στη δημόσια διαβούλευση. Και οι τρεις διαστάσεις του πολιτικού δίνουν ένα νόημα στην έννοια της δημοκρατίας ως κίνησης που σκοπεύει στο να αποκατασταθεί η ενότητά τους. Συνοψίζονται στο δικαίωμα στην αξιοπρέπεια και στην υποχρέωση ελέγχου των αναξιοπρεπών μορφών κοινωνικότητας» (Κανόνες και αντινομίες στην πολιτική, εκδ. Πόλις, 1999, σελ. 561-562).
Τα ατομικά δικαιώματα απειλούνται όχι μόνο από τον πατερναλισμό της αυταρχικής κρατικής εξουσίας (π.χ. «ανελεύθερες δημοκρατίες» της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης) ή των περίκλειστων κοινοτιστικών μορφών οργάνωσης (π.χ. υπερσυντηρητικές θρησκευτικές κοινότητες), αλλά επιπλέον και από την έλλειψη ρυθμιστικού πλαισίου αναφορικά με την ανεξέλεγκτη δράση των τεχνολογικών κολοσσών-ολιγαρχών της οικονομίας της πλατφόρμας. Επομένως, τίθεται επί τάπητος η τριτενέργεια των δικαιωμάτων, προκειμένου να επεκταθεί το κανονιστικό τους βεληνεκές και έναντι ιδιωτικών οικονομικών δρώντων, οι οποίοι προσιδιάζουν σε φορέα άσκησης εξουσίας λόγω της περίοπτης θέσης που καταλαμβάνουν στην de facto ιεράρχηση της κοινωνίας της ύστερης νεωτερικότητας. Έτι περαιτέρω, στο πεδίο της απαγόρευσης διακρίσεων στη βάση αυθαίρετων κριτηρίων (π.χ. φύλο, φυλή, τάξη, εθνική καταγωγή, θρησκευτική πεποίθηση, σεξουαλικός προσανατολισμός κ.λπ.), η έξαρση του νοσηρού φαινομένου των γυναικοκτονιών αποδεικνύει πέραν πάσης αμφιβολίας ότι η θεσμική κατοχύρωση της ισότητας των φύλων παραμένει ατελής ενόσω διατηρείται αλώβητη η πατριαρχική προσέγγιση των έμφυλων σχέσεων.
Οι πολιτικές ελευθερίες τίθενται υπό σοβαρή διακινδύνευση, αφενός, από την «τυραννία της πλειοψηφίας» σε καθεστώτα, από τα οποία απουσιάζουν τα απαιτούμενα δικαιοκρατικά αντίβαρα στην αποφασιοκρατική δράση ηγετών, οι οποίοι καταπνίγουν τις -θεσμικές και κινηματικές- δυνατότητες έκφρασης των δικαιωμάτων των μειοψηφιών επικαλούμενοι με προδήλως παραμορφωτικό τρόπο την έννοια-ιδέα της αυθεντικής εκπροσώπησης του αδιαίρετου λαού-έθνους αντιπαραβάλλοντάς τον με ταξικά ή εθνικά προσδιορισμένους «εχθρούς». Από την άλλη πλευρά, η πρακτική τους σημασία απομειώνεται δραστικά μέσα από την υιοθέτηση μιας ελιτίστικης τεχνοκρατικής διακυβέρνησης κατά τη λήψη κρίσιμων αποφάσεων περί του πρακτέου, απογυμνώνοντας έτσι το δημοκρατικό πολίτευμα από τη διαμεσολαβημένη αντιπαράθεση των εκλεγμένων αντιπροσώπων του κυρίαρχου λαού και από τη χειραφετητική δυναμική της κοινωνίας των πολιτών στη δημόσια σφαίρα.
Τα κοινωνικά δικαιώματα, με τη σειρά τους, δεν εκλαμβάνονται ως καθολικές αξιώσεις προς διασφάλιση της αξιοπρεπούς διαβίωσης καθενός ως ατόμου και μέλους του κοινωνικού συνόλου, προκειμένου να καθίσταται εν τοις πράγμασι δυνατή η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας, ούτε ως – υλικός και θεσμικός – μηχανισμός αναδιανομής πλούτου και εν γένει ισχύος για τη θεραπεία των πρόδηλων ανισοτήτων που προξενεί η λειτουργία της ταξικά μεροληπτικής αυτορρυθμιζόμενης αγοράς. Απεναντίας, υπό το νεοφιλελεύθερο πρίσμα εξαντλούνται σε μια επιδοματική διαχείριση της ακραίας φτώχειας και, μάλιστα, με όρους αξιοκρατικής καταλληλότητας του λήπτη της παροχής. Υπό το νεοσυντηρητικό πρίσμα, δε, η ευαλωτότητα καταφάσκεται πρωτίστως με εθνικά κριτήρια, συρρικνώνοντας δραστικά το βεληνεκές της κοινωνικής προστασίας, άρα και τις πιθανότητες κοινωνικής ένταξης, σε πρόσωπα που δεν διαθέτουν την ελληνική ιθαγένεια (προνοιακός εθνικισμός).
Εν κατακλείδι, τα ανθρώπινα δικαιώματα, μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου και τη διακήρυξη του πολλάκις διαψευσμένου «τέλους της ιστορίας», αποτελούν αναντίρρητα την εκκοσμικευμένη ουτοπία, η οποία με ευρύχωρο και πλουραλιστικό τρόπο φιλοδοξεί να υπερβεί τα δογματικά αδιέξοδα των ολιστικών αφηγημάτων, κοσμικού ή μεταφυσικού, νεωτερικού ή προνεωτερικού χαρακτήρα. Ωστόσο, στον κυκλώνα των πολυεπίπεδων κρίσεων που (ανα)παράγονται στην κοινωνία της διακινδύνευσης (με τελευταίο επεισόδιο, την υγειονομική κρίση του covid-19, με τις αρνητικές συνέπειες που επιφέρει όχι μόνο στη δημόσια υγεία, αλλά και στα δικαιώματα, το κράτος δικαίου και τη δημοκρατία), μεγαλώνει συνεχώς η απόσταση ανάμεσα στο δέον και το είναι. Συνεπεία τούτου, τίθεται εν αμφιβόλω η αναγκαία κοινωνική συνοχή και συναίνεση των λαών των Ηνωμένων Εθνών σχετικά με την οικουμενική προσήλωση στα ανθρώπινα δικαιώματα, δηλαδή στον μοναδικό δρόμο που διαθέτουμε προκειμένου «ο άνθρωπος να μην αναγκάζεται να προσφεύγει, ως έσχατο καταφύγιο, στην εξέγερση κατά της τυραννίας και της καταπίεσης». Τέλος, διαβιώνοντας σε έναν πλανήτη που μαστίζεται κάθε μέρα και περισσότερο από την κλιματική κρίση, απόρροια του άκρατου παραγωγισμού και παροντισμού της Ανθρωπόκαινου Εποχής, ο Οικουμενικός Χάρτης των Ηνωμένων Εθνών ήδη από το 1948 αφήνει ανοιχτό το παράθυρο για την επέκταση της μέριμνας όχι μόνο στα ανθρώπινα όντα αλλά και στα λοιπά έμβια πλάσματα (ζώα) και εν γένει στα οικοσυστήματα του κοινού μας σπιτιού. Συγκεκριμένα, αναφέρεται στην αναγκαιότητα διαμόρφωσης καλύτερων συνθηκών ζωής «στο πλαίσιο μιας ευρύτερης ελευθερίας», η οποία, καίτοι εξ ορισμού ατελής, δύναται να υλοποιηθεί μόνο εντός ενός βιώσιμου φυσικού και πολιτισμικού περιβάλλοντος όχι μόνο για τις παρούσες αλλά και τις μέλλουσες γενιές.
Θωμάς Ψήμμας
Διδάκτωρ Φιλοσοφίας του Δικαίου Νομικής Σχολής ΑΠΘ
