Στο πλαίσιο του ελέγχου του νόμου για την ενίσχυση των εργαλείων διαχείρισης της υγειονομικής κρίσης[1], μετά από προσφυγή Γερουσιαστών και Βουλευτών της αντιπολίτευσης, το Συνταγματικό Συμβούλιο (εφεξής: Συμβούλιο) προσέθεσε μία νέα ακόμα σημαντική απόφαση στη νομολογία του, σχετικά με τα μέτρα διαχείρισης της πανδημίας και ειδικότερα σχετικά με το πιστοποιητικό εμβολιασμού (απόφαση Ν° 2022-835 DC της 21ης Ιανουαρίου 2022). Με αυτήν, το Συμβούλιο έκρινε καταρχήν σύμφωνη με το Σύνταγμα την υποχρέωση επίδειξης ενός πιστοποιητικού εμβολιασμού για την άσκηση μιας σειράς κοινωνικών δραστηριοτήτων, οριοθετώντας την, ωστόσο, ως προς τις εκδηλώσεις πολιτικού χαρακτήρα.
Ήδη με την απόφασή του της 5ης Αυγούστου, το Συμβούλιο είχε βρεθεί αντιμέτωπο με τα συνταγματικά ζητήματα που προκύπτουν από τη χρήση του «υγειονομικού πιστοποιητικού» ως προϋπόθεση πρόσβασης σε μια σειρά χώρων και δραστηριοτήτων[2]. Ωστόσο, μέχρι πρόσφατα, η εμφάνιση αρνητικού διαγνωστικού ελέγχου μπορούσε να υποκαταστήσει τη βεβαίωση εμβολιασμού ή νόσησης.
Με τις νέες διατάξεις του νόμου, απαγορεύεται η πρόσβαση σε συγκεκριμένους χώρους, ιδρύματα, υπηρεσίες ή εκδηλώσεις όπου ασκούνται δραστηριότητες αναψυχής, εστίασης, κατανάλωσης ποτών, καθώς και σε αγορές, επαγγελματικά συνέδρια και εκθέσεις, μέσα μαζικής μεταφοράς που εκτελούν διαπεριφερειακά δρομολόγια και, τέλος, σε ορισμένα πολυκαταστήματα και εμπορικά κέντρα, σε όσους, ηλικίας άνω των 16 ετών, δεν επιδεικνύουν πιστοποιητικό εμβολιασμού ή δεν διαθέτουν αντίστοιχο έγγραφο, που πιστοποιεί ότι δεν μπορούν να εμβολιαστούν για ιατρικούς λόγους (πιστοποιητικό νόσησης, βεβαίωση ιατρικών αντενδείξεων). Σε ορισμένες μάλιστα περιπτώσεις, είναι δυνατή η επιβολή πρόσθετης υποχρέωσης επίδειξης αρνητικού τεστ σε εμβολιασμένους.
Προβαίνοντας στην κλασική πλέον στάθμιση μεταξύ, αφενός, του συνταγματικού σκοπού προστασίας της δημόσιας υγείας, και αφετέρου, των διατάξεων της Διακήρυξης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου του 1789 που εγγυώνται την ελευθερία κίνησης, το δικαίωμα σεβασμού του ιδιωτικού βίου, καθώς και το δικαίωμα ελεύθερης έκφρασης, το Συμβούλιο δέχεται ότι, παρά τους σοβαρούς περιορισμούς που επιβάλλονται στην άσκηση των ως άνω δικαιωμάτων, τούτοι παρίστανται ως αναλογικοί ενόψει της εξυπηρέτησης επιτακτικού λόγου δημοσίου συμφέροντος, ήτοι της προστασίας της δημόσιας υγείας και της αντιμετώπισης ειδικότερα της πανδημίας του Covid-19.
Προς τούτο, επικαλείται τα τρέχοντα επιστημονικά δεδομένα και τις γνώμες των ειδικών, στοιχεία τα οποία συνυπολόγισε ο νομοθέτης και τα οποία δείχνουν ότι οι εμβολιασμένοι έχουν πολύ λιγότερες πιθανότητες να μεταδώσουν τον ιό και να νοσήσουν βαριά από ό,τι οι μη εμβολιασμένοι. Επιπλέον, δεδομένης της δυναμικής της πανδημίας, του αναμενόμενου ρυθμού εμβολιασμών και της εμφάνισης νέων μεταλλάξεων, πιο μεταδοτικών, το χρονικό ορόσημο εφαρμογής των νέων μέτρων της 31ης Ιουλίου 2022, εμφανίζεται ως δικαιολογημένο.
Εξάλλου, οι χώροι και οι δραστηριότητες στους οποίους εφαρμόζονται τα μέτρα συγκεντρώνουν μεγάλο αριθμό προσώπων και εξ αυτού του λόγου παρουσιάζουν μεγαλύτερο κίνδυνο μετάδοσης του ιού. Τούτου λεχθέντος, προβλέπονται οι κατάλληλες εξαιρέσεις από την εφαρμογή των μέτρων, όπως σε περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης για λόγους υγείας, εφόσον για παράδειγμα επιβάλλεται διαπεριφερειακή μετακίνηση.
Σε κάθε περίπτωση, πάντως, το Συμβούλιο υπογραμμίζει ότι τα εφαρμοζόμενα μέτρα πρέπει να αξιολογούνται διαρκώς λαμβάνοντας υπόψη την κατάσταση της πανδημίας και ειδικότερα τους υγειονομικούς δείκτες, το ποσοστό εμβολιασμών, καθώς και το ποσοστό θετικότητας των πραγματοποιούμενων διαγνωστικών ελέγχων, έτσι ώστε να διασφαλίζεται ότι είναι αναλογικά σε σχέση με τον υγειονομικό κίνδυνο και κατάλληλα για τις εκάστοτε συγκεκριμένες περιστάσεις. Στο ίδιο πλαίσιο, διατυπώνεται ρητά και η υποχρέωση τερματισμού τους, εφόσον δεν είναι πλέον αναγκαία.
Σημαντικό είναι να αναφερθεί ότι ο νόμος προβλέπει ότι και οι εργαζόμενοι σε όλους τους χώρους και δραστηριότητες που εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής του, προκειμένου να εισέλθουν σε αυτούς, μπορεί να χρειαστεί να επιδεικνύουν το πιστοποιητικό εμβολιασμού, αλλιώς η σύμβαση εργασίας τους μπορεί να καταγγελθεί. Το Συμβούλιο θεωρεί ότι η επιβολή αυτής της υποχρέωσης καθιστά, δια της πλαγίας οδού, τον εμβολιασμό υποχρεωτικό γι’ αυτή την κατηγορία προσώπων (αντιθέτως απ’ ό,τι ισχύει για την απλή πρόσβαση στους χώρους αυτούς). Εξετάζοντας περαιτέρω τη συνταγματικότητα του μέτρου, προβαίνει σε μια κλασική κρίση περί μη «προφανούς δυσαναλογίας του μέτρου σε σχέση με τον επιδιωκόμενο σκοπό», υπό την προϋπόθεση όμως ότι οι κανονιστικές πράξεις που θα εξειδικεύσουν τις διατάξεις θα ορίσουν με σαφήνεια ποιοι ακριβώς εργαζόμενοι κατέχουν θέσεις και ασκούν καθήκοντα που τους εκθέτουν πράγματι σε έναν αυξημένο κίνδυνο μόλυνσης.
Μια άλλη αξιοσημείωτη αλλαγή που επιφέρει επίσης ο νόμος σε σχέση με το προηγούμενο καθεστώς είναι ότι οι ιδιοκτήτες των χώρων και των επιχειρήσεων, στις οποίες εφαρμόζονται τα μέτρα, έχουν πλέον υποχρέωση ελέγχου της ταυτοπροσωπίας των ατόμων που επιδεικνύουν πιστοποιητικό εμβολιασμού ή κάθε ισοδύναμο έγγραφο, κάτι που δεν συνιστά, κατά την άποψη του Συμβουλίου, απαγορευμένη (σύμφωνα με το άρθρο 12 της Διακήρυξης Δικαιωμάτων του 1789) ανάθεση σε ιδιώτες αρμοδιοτήτων ελέγχου που ανήκουν στον «σκληρό πυρήνα του κράτους», για να χρησιμοποιήσουμε μια διατύπωση του ελληνικού συνταγματικού δικαίου.
Ενδιαφέρουσα είναι και η αναγνώριση από τον νόμο ενός «δικαιώματος μετάνοιας». Συγκεκριμένα, προβλέπεται ότι σε περιπτώσεις που διαπιστώθηκε παράβαση για μη επίδειξη υγειονομικού πιστοποιητικού ή πιστοποιητικού εμβολιασμού, χρήση πιστοποιητικού που ανήκει σε άλλο άτομο ή χρήση πλαστού πιστοποιητικού, δύναται η δίωξη να παύσει, αρκεί το εν λόγω άτομο να πραγματοποιήσει εκ των υστέρων τον εμβολιασμό του. Κατά την κρίση του Συμβουλίου, μια τέτοια δυνατότητα δεν προσβάλλει την αρχή της ισότητας.
Από την άλλη πλευρά, το Συμβούλιο επέβαλε στον νομοθέτη ένα σαφές όριο στη χρήση του πιστοποιητικού εμβολιασμού κρίνοντας ορισμένες επίμαχες διατάξεις του νόμου αντισυνταγματικές. Συγκεκριμένα, τάχθηκε κατά της δυνατότητας να επιβληθεί από τους διοργανωτές υποχρέωση επίδειξης του υγειονομικού πιστοποιητικού (εμβολιασμός, νόηση ή αρνητικό τεστ) για τη συμμετοχή σε εκδηλώσεις πολιτικού χαρακτήρα. Προεκτείνοντας μια σταθερή νομολογία του εδώ και αρκετούς μήνες[3], στο πλαίσιο μέτρων αντιμετώπισης της πανδημίας, το Συμβούλιο υποστήριξε ότι η επιβολή μιας τέτοιας υποχρέωσης από τον διοργανωτή μίας πολιτικής εκδήλωσης, δεν υπόκειται στις αυστηρές προϋποθέσεις που θέτει ο νόμος για την επιβολή των μέτρων από τον Πρωθυπουργό. Δεν συνοδεύεται υποχρεωτικά δηλαδή από μία αυστηρή εκτίμηση των επιδημιολογικών δεδομένων και των κινδύνων για τη δημόσια υγεία και συνεπώς δεν μπορεί να καταδειχθεί κατά πόσο ο περιορισμός στην ελευθερία έκφρασης και συναθροίσεως παρίσταται ως δικαιολογημένος και σύμφωνος με την αρχή της αναλογικότητας. Τούτο δε ισχύει πολύ περισσότερο αν ληφθεί υπόψη η σημασία των εν λόγω ελευθεριών για τη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος. Σε κάθε περίπτωση, εναπόκειται στον διοργανωτή μίας τέτοιας εκδήλωσης να λάβει τα αναγκαία μέτρα προστασίας της δημόσιας υγείας, όπως ενδεικτικά ο περιορισμός του αριθμού των συμμετεχόντων σε αυτήν, η διανομή μασκών και ο αερισμός των αιθουσών.
Εισάγοντας τον περιορισμό για τις πολιτικές εκδηλώσεις, είναι σαφές ότι το Συμβούλιο θεωρεί ότι οι επιδημιολογικοί κίνδυνοι δεν μπορούν να υπονομεύσουν την ομαλή λειτουργία του δημοκρατικού συστήματος και να εμποδίσουν την ακώλυτη διεξαγωγή της προεκλογικής εκστρατείας ενόψει των επερχόμενων προεδρικών εκλογών. Χωρίς να αγνοεί τα επιστημονικά δεδομένα του κινδύνου αυξημένης μετάδοσης, προχωρεί επί της ουσίας σε μια θεμιτή στάθμιση με την ελευθερία πολιτικής έκφρασης και συναθροίσεως, τις οποίες εμμέσως αξιολογεί ως υπερέχουσες στις συγκεκριμένες χρονικές και πολιτικές περιστάσεις.
Συνοψίζοντας, είναι σαφές ότι και σε αυτή την απόφαση, το Συμβούλιο ακολουθεί την πάγια δικαστική στρατηγική που έχει ακολουθήσει όλο τον καιρό της πανδημίας. Χωρίς να αμφισβητεί τον πυρήνα των νομοθετικών επιλογών για την αντιμετώπιση της πανδημίας και την ανάγκη λήψης αποτελεσματικών μέτρων, που συνεπάγονται αναμφίβολα σοβαρούς περιορισμούς των συνταγματικά κατοχυρωμένων δικαιωμάτων και ελευθεριών, φροντίζει με τις ερμηνευτικές επιφυλάξεις που διατυπώνει, αλλά και με στοχευμένες κρίσεις περί αντισυνταγματικότητας σε επιμέρους ζητήματα, να περιχαρακώσει και να οριοθετήσει την εξουσία του νομοθέτη. Εξάλλου, όπως υπενθυμίζει συχνά, η (αφηρημένη) κρίση του στο πλαίσιο του προληπτικού ελέγχου συνταγματικότητας, δεν είναι σε καμία περίπτωση το μόνο μέσο δικαστικού ελέγχου των εκάστοτε μέτρων.
Απόστολος Βλαχογιάννης
Διδάκτωρ Συνταγματικού Δικαίου
Υποσημειώσεις:
[1] Loi n° 2022-46 du 22 janvier 2022 renforçant les outils de gestion de la crise sanitaire et modifiant le code de la santé publique.
[2] Βλ. σχετικά Α. Βλαχογιάννης, «Σχόλιο στην απόφαση Νο. 2021-824 DC της 5ης Αυγούστου 2021 του γαλλικού Συνταγματικού Συμβουλίου», e-ΠΟΛΙΤΕΙΑ, τεύχος 1, Ιανουάριος-Μάρτιος 2022, σελ. 107-116, διαθέσιμο στο: https://www.epoliteia.gr/wp-content/uploads/2022/01/102-116-1.pdf.
[3] Όπως αναφέρεται στη σκέψη 16, «η έννοια των δραστηριοτήτων αναψυχής δεν περιλαμβάνει ειδικότερα κάθε πολιτική, συνδικαλιστική ή θρησκευτική δραστηριότητα». Αυτή η ερμηνευτική επιφύλαξη είχε διατυπωθεί αρχικά στην απόφαση 2021-819 DC της 31ης Μαΐου 2021 (σκ. 18) και επαναλήφθηκε κατόπιν και στην απόφαση 2021-824 DC της 5ης Αυγούστου 2021 (σκ. 42).
