Παρότι δεν μπορεί να εισέλθει εκεί που κρίνονται όλα, στο πεδίο της μάχης, το Δίκαιο δεν είναι άοπλο έναντι του πολέμου. Μέσα σε μια μόλις βδομάδα, αυτό φάνηκε σε σχέση με τις εξελίξεις στην Ουκρανία. Και μπορεί η συμβολή να ακούγεται, ίσως και να είναι πράγματι, θεωρητική, έχει ωστόσο τη σημασία της, όχι τόσο ως προς την έκβαση του πολέμου, όσο για τη διάσωση της τιμής της παγκόσμιας δημοκρατίας.
Γεγονότα που λαμβάνουν χώρα κατά τη διάρκεια ενός πολέμου μπορούν να εξεταστούν δικαστικά από δύο κυρίως απόψεις. Πρώτον, σε σχέση με τη «νομιμότητα του πολέμου» (άρθρο 2 παρ. 4 της Χάρτας των Ηνωμένων Εθνών), και γενικώς την παραβίαση του διεθνούς δικαίου: οι διαφορές σε αυτή την περίπτωση είναι μεταξύ κρατών και αρμόδια τα δυο διεθνή Δικαστήρια που εδρεύουν στη Χάγη, το Διεθνές Δικαστήριο (International Court of Justice) και το Διεθνές Δικαστήριο Εγκλημάτων Πολέμου (International Criminal Court). Και δεύτερον, σε σχέση με παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων: οι διαφορές, μεταξύ κρατών αλλά και από ατομικές προσφυγές, εξετάζονται είτε από τα εθνικά δικαστήρια, είτε, για χώρες που ανήκουν στη δικαιοδοσία του, από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ).
Μέχρι αυτή τη στιγμή, έχουν κινηθεί, λόγω της εισβολής της Ρωσίας στην Ουκρανία και του πολέμου που ακολούθησε, νομικές διαδικασίες κατά της Ρωσίας και στα δύο αυτά επίπεδα. Ο Εισαγγελέας του Διεθνούς Δικαστηρίου Εγκλημάτων Πολέμου ανακοίνωσε, στις 28 Φεβρουαρίου, ότι θα ζητήσει την έγκριση του Δικαστηρίου για έρευνα πιθανών εγκλημάτων πολέμου – τέτοια θα μπορούσαν να είναι, για παράδειγμα, ο βομβαρδισμός αμάχων ή νοσοκομείων. Το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης είχε ανοίξει ανάλογη έρευνα κατά της Ρωσίας για ενδεχόμενα εγκλήματα πολέμου, που διαπράχθηκαν κατά την επίθεση που διέταξε ο Ρώσος Πρόεδρος κατά της Γεωργίας το 2008. Παράλληλα, στις 2 Μαρτίου, και αφού είχε προηγηθεί προσωρινή αποπομπή της Ρωσίας από το Συμβούλιο της Ευρώπης – το πανευρωπαϊκό και «υπερ-ενωσιακό», όργανο για την υπεράσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, το ΕΔΔΑ – από την αρμοδιότητα του οποίου δεν εξαιρείται η Ρωσία παρά την ως άνω προσωρινή αποπομπή – εξέδωσε απόφαση για τη λήψη προσωρινών μέτρων, σύμφωνα με το άρθρο 39 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ), σε συνέχεια των ρωσικών στρατιωτικών επιχειρήσεων στην Ουκρανία.
Η απόφαση λήφθηκε μετά από αίτημα της Ουκρανίας, που έκανε λόγο για «μαζικές παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων» λόγω της ρωσικής εισβολής στο έδαφός της. Το διατακτικό της «υποδεικνύει», αλλά δεσμευτικά (αποφάσεις «Mamatkulov και Askarov κατά Τουρκίας», 4/2/2005 και στη συνέχεια πολλές άλλες, συμπεριλαμβανομένων, ειδικά έναντι της Ρωσίας, τις «Chamaiev και άλλοι κατά Ρωσίας και Γεωργίας», 12/4/2005, «Aleksanyan κατά Ρωσίας», 22/12/2008, «Abdulakhov κατά Ρωσίας», 2/10/2012, «Zokhidov κατά Ρωσίας», 5/2/2013, «Dzhuraev κατά Ρωσίας», 25/4/2013, «Amirov κατά Ρωσίας», 27/11/2014, «Lavrov (άλλος Λαβρόφ) κατά Ρωσίας», 1/3/2016, «Kondrulin κατά Ρωσίας», 20/9/2016, «Klimov και Maylenskyi κατά Ρωσίας», 4/10/2016, «Semenova κατά Ρωσίας», 3/10/2017, «Khuseynov κατά Ρωσίας», 17/10/2017, «O.O κατά Ρωσίας», 21/5/2019, «S.S και B.Z κατά Ρωσίας», 11/6/2019, «R.A κατά Ρωσίας», 9/7/2019, «Yusupov κατά Ρωσίας», 1/12/2020, «N.O κατά Ρωσίας», 2/2/2021)[1], στη Ρωσία να απέχει από στρατιωτικές επιθέσεις κατά αμάχων και κατά «προστατευομένων πολιτικών αντικειμένων», όπως κατοικιών, σχολείων, νοσοκομείων, καθώς και να εξασφαλίσει «την ασφάλεια των ιατρικών ιδρυμάτων και του προσωπικού και οχημάτων έκτακτης ανάγκης». Η Ρωσία καλείται επίσης «να ενημερώσει το συντομότερο δυνατό το Δικαστήριο για τα μέτρα που λαμβάνονται ώστε να διασφαλιστεί η πλήρης τήρηση της ΕΣΔΑ».
Η απόφαση παρέχει προσωρινή, και εντελώς αμφίβολης αποτελεσματικότητας, προστασία εν μέσω πολέμου, αποτελεί, ωστόσο, ισχυρή βάση εν όψει της εξέτασης της κύριας διαφοράς. Αφενός, και μόνο με την έκδοση της καταφάσκει ως προς την ύπαρξη «παρόντος κινδύνου μη αναστρέψιμης παραβίασης δικαιωμάτων», όπως απαιτεί για τη λήψη τέτοιου είδους μέτρων η πάγια νομολογία του ΕΔΔΑ: η διατύπωση της απόφασης είναι ότι η «τρέχουσα στρατιωτική δράση … εγκυμονεί πραγματικό και συνεχή κίνδυνο παραβιάσεων των δικαιωμάτων του άμαχου πληθυσμού». Δεύτερον, οριοθετεί ως νομική βάση τις πιθανές παραβιάσεις των άρθρων 2 (δικαίωμα στη ζωή), 3 (απαγόρευση βασανιστηρίων και απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης) και 8 (σεβασμός ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής) της ΕΣΔΑ. Τρίτον, ορίζει ότι τα προσωρινά μέτρα έχουν άμεση εφαρμογή («από τώρα») και έναντι «όλων των υποθέσεων που θα έχουν σχέση με την Ουκρανία» – σα να λέει το Δικαστήριο ότι περιμένει πολλές ακόμα προσφυγές για τον πόλεμο που μόλις άρχισε. Και, τέταρτον, υπενθυμίζει ότι δεν είναι η πρώτη φορά που επιβάλλονται εις βάρος της Ρωσίας τέτοια μέτρα: η χώρα αυτή θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι «πολεμική υπότροπος» έναντι της διεθνούς κοινότητας.
Το Δικαστήριο αναφέρει ρητά τα προσωρινά μέτρα που επιβλήθηκαν κατά της Ρωσίας στις 12 Αυγούστου 2008 («Γεωργία κατά Ρωσίας», νο 38263/2008) και στις 13 Μαρτίου 2014 («Ουκρανία κατά Ρωσίας», νο 20958/2014)[2]. Υπήρξαν και άλλες αποφάσεις του ΕΔΔΑ[3] σχετιζόμενες με «πολεμικές παραβιάσεις» της Ρωσίας: «Janowiek και άλλοι κατά Ρωσίας» (21/10 2013), στην οποία η Ρωσία κρίθηκε ότι παραβίασε την υποχρέωση της να παράσχει τις αναγκαίες ευκολίες για διερεύνηση υπόθεσης (άρθρο 38 ΕΣΔΑ), που στη συγκεκριμένη περίπτωση ήταν η σφαγή του Κατίν κατά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο΄ 290 αποφάσεις (ναι: διακόσιες ενενήντα ξεχωριστές αποφάσεις), από το 2005 ως το 2015, για παραβιάσεις της ΕΣΔΑ (κυρίως των άρθρων 2, 3, 5, 8, 13 και 14) στον «πόλεμο» (στην πραγματικότητα εισβολή και ανταρτοπόλεμο) στην Τσετσενία΄ σειρά παραβιάσεων της ΕΣΔΑ («Γεωργία κατά Ρωσίας», 21/1/2021) από γεγονότα που έλαβαν χώρα μετά την «ανακωχή» στη στρατιωτική σύγκρουση μεταξύ Γεωργίας και Ρωσίας τον Αύγουστο του 2008΄ ενώ εκκρεμούν αποφάσεις σε προσφυγές της Ουκρανίας κατά της Ρωσίας, το 2018, για την κατάληψη της Κριμαίας (νο 20958/2014 και 38334/2018), της Ουκρανίας και της Ολλανδίας κατά της Ρωσίας για την καταστροφή στον αέρα του αεροπλάνου που εκτελούσε την πτήση ΜΗ17 των μαλαισιανών γραμμών πάνω από την Ουκρανία (νο 8019/2016, 43800/2014, 28525/2020), της Ουκρανίας κατά της Ρωσίας για το ναυτικό επεισόδιο (κατάληψη πλοίων) που έλαβε χώρα στα στενά του Kerch το 2018, της Ουκρανίας κατά της Ρωσίας για «στοχευμένες δολοφονίες» προσώπων που θεωρούνταν ως αντίπαλοι της Ρωσίας στο έδαφος της χώρας αυτής αλλά και άλλων χωρών (νο 10691/2021), καθώς και ατομικών προσφυγών κατά της Ρωσίας για γεγονότα που έλαβαν χώρα μετά την κατάληψη της Κριμαίας («Savtcenko κατά Ρωσίας», νο 50171/2014, «Ayley και άλλοι κατά Ρωσίας», νο 25714/2016, «Angline και άλλοι κατά Ρωσίας», νο 56328/2018).
Δεν έχει εμπλακεί, φυσικά, μόνο η Ρωσία σε πολεμικές καταστάσεις και δεν έχει μόνο αυτή παραβιάσει τα ανθρώπινα δικαιώματα κατά τη διάρκειά τους. Το ΕΔΔΑ έχει εκδώσει πολλές αποφάσεις κατά της Τουρκίας, για την εισβολή και κατάληψη μέρους της Κύπρου («Κύπρος κατά Τουρκίας», 10/5/2001 και πολλές ατομικές προσφυγές στη συνέχεια της), καθώς και 280 καταδικαστικές αποφάσεις σε σχέση με το «κουρδικό ζήτημα»΄ κατά της Αρμενίας («Chiragov και άλλοι κατά Αρμενίας», 16/6/2015) και του Αζερμπαϊτζάν («Sargsyan κατά Αζερμπαϊτζάν», 16/6/2015) για τον πόλεμο στο Ναγκόρνο Καραμπάχ, το 1992 κατά της Βοσνίας-Εργεζοβίνης («Palic εναντίον Βοσνίας-Ερζεγοβίνης», 15/2/2011, «Maktouf και Damjanovic εναντίον Βοσνίας-Ερζεγοβίνης», 18/7/2013) και της Ιταλίας («Markovic και άλλοι κατά Ιταλίας», 14/12/2006) για γεγονότα που συνέβησαν κατά τον εμφύλιο στη Γιουγκοσλαβία κατά του Ηνωμένου Βασιλείου («Al Saadoun κατά Ηνωμένου Βασιλείου», 2/3/2010, «Al-Skeini και άλλοι κατά Ηνωμένου Βασιλείου», 7/7/2011), καθώς και κατά της Ολλανδίας («Jaloud κατά Ολλανδίας», 20/11/2104), για τις πολεμικές επιχειρήσεις στον δεύτερο πόλεμο του Κόλπου, το 2003.
Όμως η Ρωσία ήταν ήδη, πριν πυροδοτήσει τη σοβαρότερη μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο ανάφλεξη με την εισβολή στην Ουκρανία, «πρωταθλήτρια» σε επιθέσεις, παραβιάσεις και καταδικαστικές αποφάσεις. Υπήρχε σοβαρό δείγμα γραφής ότι, σε δικαστικό τουλάχιστον επίπεδο, η δημοκρατική Ευρώπη δεν θα έκανε «τα στραβά μάτια». Το ότι το ξανάκανε, στον παρόντα πόλεμο, είναι, όπως προειπώθηκε, προς τιμήν της, αλλά πιθανότατα, και τραγικότατα, ανεπαρκές.
Κώστας Μποτόπουλος
Διδάκτωρ Συνταγματικού Δικαίου, πρ. ευρωβουλευτής και Πρόεδρος της Επιτροπής Κεφαλαιαγοράς
Υποσημειώσεις:
[1] Πηγή: European Court of Human Rights, Interim measures (factsheet)
[2] Αναφέρουν επίσης τις μη σχετικές με τη Ρωσία υποθέσεις «Αρμενία κατά Αζερμπαϊτζάν» 4521/2020) και «Αρμενία κατά Τουρκίας» (43517/2020).
[3] Πηγή: European Court of Human Rights, Armed Conflicts (factsheet)
