Στις 16 Μαρτίου, η Επιτροπή Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης υιοθέτησε μια ιστορική απόφαση[1] για την παύση για δεύτερη φορά στην ιστορία του Οργανισμού (!) ενός Κράτους από την ιδιότητα του Μέλους.[2] Πρόκειται για τη Ρωσία (ή Ρωσική Ομοσπονδία, όπως αναφέρεται στο Καταστατικό του Οργανισμού), η οποία αποπέμφθηκε από τον μεγαλύτερο περιφερειακό Οργανισμό προστασίας ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ύστερα από 26 χρόνια συμμετοχής της σε αυτόν, ως συνέπεια της επιθετικότητας που επέδειξε έναντι της Ουκρανίας, που είναι επίσης μέλος του.[3] Νωρίτερα, τα δικαιώματα εκπροσώπησης της χώρας στα όργανα του περιφερειακού Οργανισμού είχαν ήδη ανασταλεί, ενώ μόλις μια μέρα πριν την επίσημη αποπομπή της από το Συμβούλιο, η Ρωσία είχε ενημερώσει τον Γενικό Γραμματέα για την αποχώρησή της από τον Οργανισμό αλλά και την πρόθεσή της να καταγγείλει την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ).[4] Πέρα από την αδιαμφισβήτητη πολιτική σημασία του γεγονότος, σοβαρά νομικά ερωτήματα ανακύπτουν από την παύση Κράτους Μέλους από το Συμβούλιο της Ευρώπης: Δικαιούνται τα αρμόδια όργανα του Οργανισμού να παύσουν ένα Μέλος του και, αν ναι, με ποια διαδικασία; (Ι) Ποιες είναι οι έννομες συνέπειες από την παύση της συμμετοχής της Ρωσίας από το Συμβούλιο της Ευρώπης; (ΙΙ)
Ι. Η δυνατότητα παύσης της Ρωσίας από το Συμβούλιο της Ευρώπης
Το Συμβούλιο της Ευρώπης είναι ένας περιφερειακός Οργανισμός που ιδρύθηκε μετά το πέρας του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου με τη Συνθήκη του Λονδίνου (1949) με σκοπό «την προώθηση της ενότητας μεταξύ των Μελών του προς διασφάλιση και πραγματοποίηση των ιδεών και των αρχών της κοινής τους κληρονομιάς και προς διευκόλυνση της οικονομικής και κοινωνικής τους προόδου» (άρ. 1 Καταστατικού Συμβουλίου της Ευρώπης). Στο πλαίσιο του Οργανισμού αυτού έχουν υπογραφεί πολλές διεθνείς συνθήκες με σκοπό την προάσπιση του κράτους δικαίου, της δημοκρατίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, μεταξύ των οποίων και η πρώτη νομικά δεσμευτική διεθνής σύμβαση για τα δικαιώματα του ανθρώπου, η ΕΣΔΑ. Σύμφωνα με το άρ. 3 του Καταστατικού του, «κάθε Μέλος του Συμβουλίου της Ευρώπης πρέπει να αποδέχεται τις αρχές του κράτους δικαίου και της απόλαυσης από όλα τα άτομα που εμπίπτουν στη δικαιοδοσία του των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και θεμελιωδών ελευθεριών, και να συνεργάζεται ειλικρινά και αποτελεσματικά για την πραγματοποίηση του σκοπού του Συμβουλίου».
Παύση από την ιδιότητα του Μέλους με πρωτοβουλία του ίδιου του Οργανισμού δεν έχει λάβει ποτέ πριν χώρα στα πλαίσια του Συμβουλίου της Ευρώπης. Αντίθετα, έχει γίνει μόνο μια οικειοθελής αποχώρηση Μέλους με ταυτόχρονη καταγγελία της ΕΣΔΑ. Το κράτος αυτό δεν ήταν άλλο από την Ελλάδα, που κατά τη διάρκεια της Δικτατορίας των Συνταγματαρχών είχε αποχωρήσει από τον Οργανισμό ύστερα από τις διακρατικές προσφυγές της Δανίας, της Νορβηγίας, της Σουηδίας και της Ολλανδίας σε βάρος της, με αντικείμενο την παραβίαση πληθώρας άρθρων της ΕΣΔΑ από τις πρακτικές της τότε κυβέρνησης.[5] Η συγκεκριμένη δυνατότητα προβλέπεται στο άρ. 7 του Καταστατικού και η θέση της αποχώρησης σε ισχύ γίνεται σε συγκεκριμένο χρονικό διάστημα μετά την επίσημη ενημέρωση εκ του Κράτους Μέλους, για οικονομικούς πιθανώς λόγους.[6] Υπάρχει, όμως, δυνατότητα αποπομπής Μέλους με πρωτοβουλία των οργάνων του Συμβουλίου;
Το ίδιο το Καταστατικό δίνει την απάντηση στο ερώτημα αυτό. Σύμφωνα με το άρ. 8 του Καταστατικού: «Κάθε μέλος του Συμβουλίου της Ευρώπης που έχει παραβιάσει σοβαρά το άρ. 3 μπορεί να υποστεί αναστολή των δικαιωμάτων εκπροσώπησής του και να ζητηθεί η αποχώρησή του υπό το άρ. 7. Αν το συγκεκριμένο Μέλος δεν συμμορφωθεί με αυτό το αίτημα, η Επιτροπή [Υπουργών] μπορεί να αποφασίσει ότι έχει σταματήσει να είναι Μέλος του Συμβουλίου από την ημερομηνία που το Συμβούλιο θα καθορίσει».
Πράγματι, η Επιτροπή Υπουργών του Συμβουλίου ξεκίνησε την παραπάνω διαδικασία και, αφού καταδίκασε την ένοπλη επίθεση ενάντια στην Ουκρανία,[7] στις 25 Φεβρουαρίου διαπίστωσε ότι η Ρωσία παραβιάζει τις κατά το άρ. 3 του Καταστατικού υποχρεώσεις της και αποφάσισε την με άμεση ισχύ αναστολή των δικαιωμάτων της εκπροσώπησης της χώρας, στο πλαίσιο της διαδικασίας που προβλέπεται στο άρ. 8 του Καταστατικού.[8] Εν συνεχεία, και πάντοτε σε διαβούλευση με την Κοινοβουλευτική Συνέλευση,[9] κάλεσε τη Ρωσία προς συμμόρφωση, αλλά όχι προς απόσυρσή της συμμετοχής της από τον Οργανισμό. Έπειτα, ωστόσο, και λαμβάνοντας υπόψη τη δήλωση του Υπουργείου Εξωτερικών της Ρωσίας για αποχώρηση από τον Οργανισμό, αποφάσισε ότι η χώρα σταματά να είναι Μέλος του Συμβουλίου της Ευρώπης.[10]
ΙΙ. Οι έννομες συνέπειες της παύσης της συμμετοχής στο Συμβούλιο της Ευρώπης
Ενώ το Καταστατικό προσδιορίζει τη διαδικασία παύσης από τον Οργανισμό, οι έννομες συνέπειες που θα επέλθουν με την αλλαγή αυτή δεν είναι ρητά καταγεγραμμένες. Και τούτο διότι κατά τη δημιουργία αυτού του Καταστατικού, το Συμβούλιο αποτελούνταν από ελάχιστα Μέλη και δεν είχε την οργάνωση αλλά ούτε και το περίπλοκο σύστημα συνθηκών που έχει σήμερα. Ωστόσο, η απόφαση της Επιτροπής Υπουργών που προσδιορίζει τις συνέπειες της αναστολής της συμμετοχής της Ρωσίας στον Οργανισμό μπορεί να βοηθήσει ως προς το ακριβή προσδιορισμό των αποτελεσμάτων που θα επιφέρει η νομική μεταβολή της Ρωσίας ως μη Μέλους του Οργανισμού.
Σύμφωνα με την από 2 Μαρτίου απόφαση της Επιτροπής Υπουργών,[11] η αναστολή της συμμετοχής της Ρωσίας στο Συμβούλιο της Ευρώπης θα σήμαινε της αναστολή των δικαιωμάτων εκπροσώπησης της χώρας στην Επιτροπή Υπουργών, την Κοινοβουλευτική Συνέλευση και κάθε βοηθητικό σώμα ή επιτροπή που δρα εντός των πλαισίων του Συμβουλίου. Σημειώνεται, εντούτοις, ότι αυτή η αναστολή δεν θα είχε επίδραση στις συνθήκες που έχει υπογράψει η χώρα εντός του πλαισίου του Οργανισμού. Μολαταύτα, με την ολοκλήρωση της διαδικασίας του άρ. 8 του Καταστατικού, οι έννομες συνέπειες της παύσης θα πρέπει να είναι πιο ισχυρές.
Το θέμα που ανακύπτει είναι αν αυτή η παύση της Ρωσίας ως Μέλους του Συμβουλίου της Ευρώπης σηματοδοτεί και την ταυτόχρονη αποχώρηση της χώρας από όλες τις υπόλοιπες συμβάσεις που έχουν υπογραφεί εντός του πλαισίου του Οργανισμού. Στο σημείο αυτό πρέπει να γίνει ένας διαχωρισμός: το Συμβούλιο της Ευρώπης έχει δημιουργήσει συμβάσεις που είναι ανοιχτές για υπογραφή και επικύρωση από κάθε κράτος και άλλες που απευθύνονται μόνο σε Μέλη του. Είναι πιθανό ότι, κατόπιν της αποχώρησής της από το Συμβούλιο, η Ρωσία θα μπορέσει να παραμείνει μέλος στις πρώτες, εφόσον δεν τις καταγγείλει ειδικά, αλλά θα σταματήσει να είναι μέλος στις δεύτερες.[12] Τούτο είναι ιδιαίτερα σημαντικό και στην περίπτωση της ΕΣΔΑ. Η Σύμβαση περιέχει, μάλιστα, ειδική διάταξη γι’ αυτό: «[…] παν συμβαλλόμενον μέρος, το οποίον θα έπαυε να αποτελή μέρος του Συμβουλίου της Ευρώπης, θα έπαυε να αποτελή μέρος της παρούσης Συμβάσεως» (Άρ. 58 παρ. 3). Κατά τούτο, η Ρωσία θα παύσει να δεσμεύεται από την ΕΣΔΑ, ο Ρώσος δικαστής θα αποπεμφθεί από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) και οι πολίτες που πλήττονται από παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων δεν θα μπορούν να καταφύγουν στο Στρασβούργο. Από πότε, όμως, θα έχει ισχύ η συνέπεια αυτή;
Σύμφωνα με την ΕΣΔΑ, «η καταγγελία αύτη δεν δύναται να έχη ως αποτέλεσμα να απαλλάξη το ενδιαφερόμενον υψηλόν συμβαλλόμενον μέρος των περιλαμβανομένων εν τη παρούση Συμβάσει υποχρεώσεων αναφορικώς προς πάσαν πράξιν δυναμένην να αποτελέση παραβίασιν των υποχρεώσεων τούτων και λαβούσαν χώραν προ της ημερομηνίας κατά την οποίαν η καταγγελία θα ετίθετο εν εφαρμογή.» (άρ. 58 παρ. 2 ΕΣΔΑ). Αυτό ισχύει όχι μόνο σε περίπτωση μονομερούς καταγγελίας της Σύμβασης από Μέρος της αλλά και σε περίπτωση παύσης της συμμετοχής στον Οργανισμό (άρ. 58 παρ. 3). Εντούτοις, ληφθείσης της αποφάσεως παύσης της συμμετοχής της Ρωσίας από την Επιτροπή Υπουργών, το ΕΔΔΑ εξέδωσε ανακοίνωση περί της αναστολής εξέτασης ρωσικών υποθέσεων μέχρις ότου διευκρινισθούν οι συνέπειες της απόφασης αυτής για τις εργασίες του Δικαστηρίου.[13] Επομένως, και υπό τις συνθήκες που θα κρίνει το ίδιο, το ΕΔΔΑ είναι υποχρεωμένο να εκδώσει απόφαση επί των ατομικών προσφυγών κατά της Ρωσίας που κατατέθηκαν στη Γραμματεία του μέχρι τις 16 Μαρτίου, ημερομηνία κατά την οποία η χώρα παύει ρητά να είναι Μέλος του Συμβουλίου.[14] Και τούτο, όμως, θα έχει περιορισμένη πρακτική χρησιμότητα αφού η Ρωσία είναι η χώρα με το μεγαλύτερο αριθμό μη εκτελεσμένων σοβαρών αποφάσεων, με το 90% σοβαρών αποφάσεων που έχουν εκδοθεί εναντίον της τα τελευταία δέκα χρόνια να είναι ανεκτέλεστες.[15]
Με την παύση της Ρωσίας από το Συμβούλιο της Ευρώπης, κατέστη σαφές ότι η εισβολή στην Ουκρανία βαίνει ενάντια στις κοινές δημοκρατικές αξίες και παραδόσεις των Ευρωπαϊκών κρατών. Η Ρωσία θα χάσει ένα πολύ σημαντικό forum πολυμερούς διπλωματίας και οι πολίτες της θα απωλέσουν τη δυνατότητα προσφυγής σε ένα ultimum refugium για την προστασία των δικαιωμάτων τους.[16] Το Συμβούλιο της Ευρώπης θα πληγεί και το ίδιο από αυτή την αποχώρηση, χάνοντας το μεγαλύτερο σε πληθυσμό Κράτος Μέλος του, με την 5η μεγαλύτερη συνεισφορά στον προϋπολογισμό του.[17] Εντούτοις, η κίνηση αυτή σηματοδοτεί ότι η ρωσική επιθετικότητα δεν μπορεί επ’ ουδενί να γίνει ανεκτή.
Αντωνία-Ευαγγελία Χριστοπούλου
Υποψήφια Διδάκτωρ στη Νομική Σχολή του Erasmus University Rotterdam
Υποσημειώσεις:
[1] Committee of Ministers (2022). Resolution CM/Res(2022)2 on the cessation of the membership of the Russian Federation to the Council of Europe. https://search.coe.int/cm/Pages/result_details.aspx?ObjectID=0900001680a5da51
[2] Σημειώνεται ότι ο όρος «παύση» από την ιδιότητα του Κράτους Μέλους του Συμβουλίου της Ευρώπης είναι ο επίσημος όρος, καθώς εμφανίζεται στο Καταστατικό του Οργανισμού. Άλλοι όροι που μπορεί να χρησιμοποιηθούν εναλλακτικά όπως «αποπομπή», «αποβολή», «διαγραφή» ή «αποκλεισμός» δεν είναι το ίδιο δόκιμοι, εφόσον δεν αναγράφονται στα επίσημα έγγραφα του Οργανισμού. Ακόμα, ο όρος «αποχώρηση», είναι επίσης δόκιμος αλλά όχι για τη συγκεκριμένη περίπτωση, αφού δηλώνει την οικειοθελή αποχώρηση Κράτους από τον Οργανισμό και όχι με πρωτοβουλία των οργάνων του Συμβουλίου.
[3] Council of Europe (2022). The Russian Federation is excluded from the Council of Europe. https://www.coe.int/en/web/portal/-/the-russian-federation-is-excluded-from-the-council-of-europe
[4] EU Law Live (2022). Russia to end participation in Council of Europe. https://eulawlive.com/russia-to-end-participation-in-council-of-europe/#
[5] Μιχάλης Κ. Στελακάτος-Λοβέρδος (1999). Η «Ελληνική Υπόθεση» στο Συμβούλιο της Ευρώπης. Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης,τχ.14, σελ. 117-139.
[6] Άρ. 7 Καταστατικού Συμβουλίου της Ευρώπης: «Κάθε Μέλος του Συμβουλίου της Ευρώπης μπορεί να αποσυρθεί με επίσημη ειδοποίηση προς το Γενικό Γραμματέα για την προς τούτο πρόθεσή του. Αυτή η αποχώρηση θα τεθεί σε ισχύ στο τέλος του οικονομικού έτους κατά το οποίο έλαβε χώρα η ειδοποίηση, αν η ειδοποίηση δόθηκε κατά τους εννέα πρώτους μήνες αυτού του οικονομικού έτους. Αν η ειδοποίηση δόθηκε κατά τους τρεις τελευταίους μήνες του οικονομικού έτους, η αποχώρηση θα τεθεί σε ισχύ στο τέλος του επόμενου οικονομικού έτους».
[7] Committee of Ministers (Deputies’ Ministers) (2022). CM/Del/Dec(2022)1426bis/2.3 Situation in Ukraine. https://search.coe.int/cm/Pages/result_details.aspx?ObjectID=0900001680a5a1f1
[8] Committee of Ministers (Deputies’ Ministers) (2022). CM/Del/Dec(2022)1426ter/2.3. Situation in Ukraine – Measures to be taken, including under Article 8 of the Statute of the Council of Europe. https://search.coe.int/cm/Pages/result_details.aspx?ObjectID=0900001680a5a360
[9] Parliamentary Assembly (2022). Consequences of the Russian Federation’s aggression against Ukraine. https://pace.coe.int/en/files/29885/html
[10] Committee of Ministers (2022). Resolution CM/Res(2022)2 on the cessation of the membership of the Russian Federation to the Council of Europe. https://search.coe.int/cm/Pages/result_details.aspx?ObjectID=0900001680a5da51
[11] Committee of Ministers (2022). Resolution CM/Res(2022)1 on legal and financial consequences of the suspension of the Russian Federation from its rights of representation in the Council of Europe. https://search.coe.int/cm/pages/result_details.aspx?objectid=0900001680a5b15f
[12] Αυτή ήταν η λύση που ακολουθήθηκε και κατά την αποχώρηση της Ελλάδας, βλ. Alexandre-Charles Kiss – Phédon Végléris (1971). L’affaire grecque devant le Conseil de l’Europe et la Commission européenne des Droits de l’homme. Annuaire Français de Droit International, vol. 17, σελ. 889-931.
[13] ECtHR (2022). The European Court of Human Rights decides to suspend the examination of all applications against the Russian Federation. https://hudoc.echr.coe.int/app/conversion/pdf/?library=ECHR&id=003-7287047-9930274&filename=The%20European%20Court%20of%20Human%20Rights%20decides%20to%20suspend%20the%20examination%20of%20all%20applications%20against%20the%20Russian%20Federation.pdf
[14] Το ερώτημα αυτό είναι πιο απλό εδώ σε σχέση με την περίπτωση της Ελλάδας που κατήγγειλε τη Σύμβαση μαζί με τη συμμετοχή της στο Συμβούλιο στις 12 Δεκεμβρίου 1969 και έπρεπε, σύμφωνα με το Άρ. 7 του Καταστατικού, να παραμείνει Μέλος του Συμβουλίου μέχρι τα τέλη του επόμενου οικονομικού έτους. Στην περίπτωση, όμως, της Ρωσίας, εφόσον η αποχώρηση λαμβάνει χώρα στο πλαίσιο του Άρ. 8, το Συμβούλιο προσδιόρισε με ακρίβεια την ημερομηνίας της θέσης σε ισχύ της παύσης.
[15] EIN (2021). Implementation of the Judgments of The European Court of Human Rights: Russia. https://static1.squarespace.com/static/55815c4fe4b077ee5306577f/t/60885b57b2684c205bcc9cc6/1619549031001/EIN+report+on+ECtHR+implementation+in+Russia_2021_english+version.pdf . Βλ. επίσης, Council of Europe (2022). Russian Federation and the Council of Europe. https://www.coe.int/en/web/execution/russian-federation
[16] Διεθνής Αμνηστία. Η αποχώρηση της Ρωσίας από το Συμβούλιο της Ευρώπης αποτελεί τραγωδία για τα θύματα των παραβιάσεων του Κρεμλίνου. https://www.amnesty.gr/news/articles/article/26164/i-apohorisi-tis-rosias-apo-symvoylio-tis-eyropis-apotelei-tragodia-gia
[17] Committee of Ministers (2020). Council οf Europe Programme and Budget 2020-2021. https://rm.coe.int/1680994ffd#page=184
