Στο πλαίσιο της πρόσφατης Γενικής Συνέλευσης της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας επιτεύχθηκε, για πρώτη φορά, η ρητή πρόβλεψη και συμπερίληψη του δικαιώματος σε ένα υγιές και ασφαλές εργασιακό περιβάλλον στις Θεμελιώδεις Αρχές και Δικαιώματα στην Εργασία της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας – ILO (βλ.www.ilo.org) σηματοδοτώντας και συμβολικά την αδήριτη ανάγκη μίας νέας πιο ανθρωποκεντρικής και πιο δίκαιης τοποθέτησης της διεθνούς κοινότητας απέναντι στην εργασία στον 21ο αιώνα της ψηφιοποίησης. Η αναγνώριση του δικαιώματος στην υγεία, όπως και στη ζωή, ως απόλυτων αγαθών από τον νομοθέτη (σε διεθνές, ενωσιακό και εθνικό επίπεδο) και τη νομολογία, συμπληρώνεται ουσιαστικά από τη κατοχύρωση εκ μέρους της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας (του ιστορικά αρχαιότερου οργανισμού του ΟΗΕ με τριμερή εκπροσώπηση: κυβερνήσεων – εκπροσώπων εργοδοτών και εκπροσώπων εργαζομένων) ενός ειδικότερου δικαιώματος κάθε εργαζόμενου σε ένα υγιές και ασφαλές περιβάλλον εργασίας. Και τούτο ισχύει ανεξάρτητα αν έχουν κυρωθεί από ένα κράτος-μέλος σχετικές με το θέμα διεθνείς συμβάσεις εργασίας, όπως η υπ’ αριθμ. 155 και 187 ΔΣΕ. Μάλιστα ένα ασφαλές και υγιές εργασιακό περιβάλλον υπηρετεί και το καλώς νοούμενο δημόσιο συμφέρον συμβάλλοντας σε μία δίκαιη ανάπτυξη με όρους αξιοπρέπειας και βιωσιμότητας.
Η ραγδαία εξάπλωση των νέων τεχνολογιών δεν θα μπορούσε να αφήσει ανεπηρέαστο και τον κόσμο της εργασίας. Μια από τις βασικές μεταβολές του εργασιακού περιβάλλοντος σε παγκόσμια κλίμακα που φαίνεται πλέον να λαμβάνει μόνιμο χαρακτήρα, αν και με αυξομειώσεις και παραλλαγές ανά χώρα, κλάδο οικονομίας ή επιχείρηση βάσει του μεγέθους της, είναι αναμφίβολα η εργασία από απόσταση. Προφανώς εντάσσεται στο πλαίσιο του λεγόμενου smart work, υπό την έννοια της «έξυπνης » οργάνωσης της εργασίας. Όμως, ανεξαρτήτως νεολογισμών, το ζητούμενο ήταν και παραμένει η εξασφάλιση στην πράξη ενός πραγματικά αξιοπρεπούς εργασιακού περιβάλλοντος είτε στον παραδοσιακό χώρο εργασίας, είτε εξ αποστάσεως, υπό το πρίσμα μιας ανάπτυξης με ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα. Ασφαλώς η ενίσχυση ψηφιακών δεξιοτήτων σε συνθήκες κοινωνικής καινοτομίας με έμφαση στις ευπαθείς ομάδες (π.χ. αναπήρους, μακροχρόνια άνεργους, μονογονεϊκές οικογένειες) μπορεί να διευκολύνει ένα σύγχρονο και δημιουργικό πεδίο οργάνωσης της εργασίας χωρίς αποκλεισμούς ή προκαταλήψεις. Πάντως, η καλλιέργεια μιας κουλτούρας δίκαιης και καινοτόμας προόδου με ομαδικό πνεύμα και θετικό κοινωνικό αποτύπωμα είναι θεμελιώδης προτεραιότητα.
Στη χώρα μας, η εφαρμογή της τηλεργασίας ξεκίνησε – εν μέσω πανδημίας – μονομερώς κατ’ ενάσκηση του διευθυντικού δικαιώματος του εργοδότη λόγω εκτάκτων συνθηκών με βασικό σκοπό τη προστασία της δημόσιας υγείας. Ως εκ τούτου ανέκυψε καταφανώς η ανάγκη ενός αντίβαρου, διαμέσου της πρόβλεψης ενός δικαιώματος του εργαζόμενου σε αποσύνδεση. Το δικαίωμα αποσύνδεσης έχει προβλεφθεί από ετών σε διάφορες χώρες όπως η Γαλλία, η Ιταλία, η Ισπανία. Για παράδειγμα, στη Γαλλία έχει τεθεί σε εφαρμογή από 01.01.2017 (droit a la deconnexion). Σύμφωνα με σχετική διάταξη του Γαλλικού Κώδικα Εργασίας (L 2242-8 περ.7) στις επιχειρήσεις με άνω των 50 εργαζόμενους ο εργοδότης υποχρεούται να συμφωνήσει με τους εργαζόμενους ένα κοινά αποδεκτό πλαίσιο αποσύνδεσης, αλλιώς οφείλει να καταρτίσει και εφαρμόσει έναν σχετικό οδηγό. Διευκρινίζεται ότι ο εργοδότης ως υπόχρεος οφείλει να απέχει από κάθε ενέργεια που διαταράσσει ή αναιρεί το δικαίωμα αποσύνδεσης (π.χ. αποφυγή αποστολής mail στον συμφωνημένο χρόνο αποσύνδεσης), ανεξαρτήτως αν ο εργαζόμενος έχει αποσυνδεθεί από τις συσκευές ηλεκτρονικής ή άλλης επικοινωνίας του.
Η πλέον πρωτοποριακή σχετική ρύθμιση έγινε στην Ισπανία με το Διάταγμα 28/23-9-2020 κατόπιν εκτεταμένης διαβούλευσης μεταξύ των κοινωνικών εταίρων. Αυτή η ρύθμιση δεν αναφέρεται μόνο στο δικαίωμα της αποσύνδεσης, αλλά θέτει ένα σύγχρονο κανονιστικό πλαίσιο τηλεργασίας για εργαζόμενους που εργάζονται από απόσταση για τουλάχιστον 30% του εργάσιμου χρόνου τους με περίοδο αναφοράς τους 3 μήνες: κατοχυρώνει τον εθελοντικό χαρακτήρα υπό κανονικές συνθήκες, αναλύει το κοστολόγιο υλικοτεχνικής υποδομής και εξόδων που αναλαμβάνει ο εργοδότης, διασφαλίζει σεβασμό ωραρίου και προσωπικών δεδομένων με μέριμνα και συστηματικό έλεγχο για ένα αξιοπρεπές και υγιές εργασιακό περιβάλλον. Με τον Ν. 4808/2021 (αρθρ. 67 παρ.10) προβλέφθηκε και στη χώρα μας δικαίωμα αποσύνδεσης στο πλαίσιο οριστικής και συνολικής ρύθμισης της τηλεργασίας σε εθελοντική καταρχάς βάση. Στη ρύθμιση αυτή επισημαίνεται, μεταξύ άλλων, ότι απαγορεύεται κάθε δυσμενής διάκριση σε βάρος τηλεργαζόμενου, που άσκησε το δικαίωμα αποσύνδεσης. Προφανώς, βέβαια, όπως κάθε δικαίωμα, και αυτό πρέπει να ασκείται νόμιμα και καλόπιστα. Υπενθυμίζεται ότι με τον ίδιο ως άνω νόμο κυρώθηκαν και δύο σημαντικές για το εργασιακό περιβάλλον διεθνείς συμβάσεις εργασίας, η υπ’ αριθ. 187 για την υγεία και ασφάλεια στην εργασία και η υπ αριθμ. 190 για την αντιμετώπιση της βίας και παρενόχλησης στην εργασία. Επιπλέον, προωθείται σταδιακά η εφαρμογή της ψηφιακής κάρτας εργασίας.
Σε κάθε περίπτωση, υπό το πρίσμα της Τεχνολογικής Επανάστασης που βιώνουμε και με κομβικά σημεία αναφοράς εν προκειμένω ιδίως την τηλεργασία, αλλά και τη ρομποτική αξίζει να συνεχιστεί ακόμη πιο ενισχυμένος ένας συστηματικός και τεκμηριωμένος διάλογος μεταξύ των κοινωνικών εταίρων σε επίπεδο ΕΕ, αλλά και σε εθνικό επίπεδο για τη βελτίωση του εργασιακού περιβάλλοντος με έμφαση στα κεντρικά προτάγματα της υγείας και ασφάλειας των εργαζομένων, λαμβάνοντας υπόψη πραγματικά καλές πρακτικές κοινής αποδοχής και αξιοποιώντας ουσιαστικά τη σχετική τεχνογνωσία διεθνών οργανισμών, όπως η Διεθνής Οργάνωση Εργασίας (ILO) και το Ευρωπαϊκό Ίδρυμα για τη βελτίωση των όρων εργασίας (Eurofound) καθώς και εγχώριων φορέων, όπως το Ελληνικό Ινστιτούτο για την Υγιεινή και Ασφάλεια στην Εργασία (ΕΛΙΝΥΑΕ) ως αναγνωρισμένου επίσημα πλέον συμβούλου της Πολιτείας σε θέματα υγιεινής και ασφάλειας στην εργασία. Άλλωστε, το δικαίωμα αποσύνδεσης (με σεβασμό στα ωράρια και στους χρόνους ανάπαυσης και αδειών των εργαζομένων) δεν αφορά μόνο όσους εργαζόμενους εργάζονται από απόσταση (από το σπίτι, σε κίνηση, σε τηλεκέντρα κλπ.),αλλά δυνητικά κάθε εργαζόμενο. Στο πλαίσιο αυτό χρήσιμη είναι η σχετική αναλυτική από 15-3-2018 γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής (ΕΟΚΕ), όπου γίνεται ρητή αναφορά και στο δικαίωμα αποσύνδεσης (2018 / C 237/ 02 , παρ. 4.26). Υπενθυμίζεται ότι στις αρχές Ιουνίου 2020 η Ευρωπαϊκή Συνομοσπονδία Εργαζομένων (ETUC) κάλεσε τις εργοδοτικές οργανώσεις να δραστηριοποιηθούν για την εισαγωγή του δικαιώματος αποσύνδεσης στο εργασιακό περιβάλλον, κάνοντας μνεία και σε πρόσφατα πορίσματα ερευνών που δείχνουν αυξημένη εργασιακή ενασχόληση στον ελεύθερο χρόνο λόγω εντατικοποίησης των ρυθμών εργασίας, αλλά και διαταραχές στην ισορροπία επαγγελματικής και οικογενειακής ζωής με παρενέργειες και στην ψυχοσωματική ισορροπία των εργαζομένων (βλ. και Ευρωπαική Συμφωνία – Πλαίσιο των κοινωνικών εταίρων για την ψηφιοποίηση σε δημόσιο και ιδιωτικό τομέα το 2020 καθώς και την Ευρωπαϊκή Συμφωνία – Πλαίσιο των κοινωνικών εταίρων για την τηλεργασία έτους 2002).
Πέραν τούτων, οι νέες τεχνολογίες δημιουργούν απεριόριστες δυνατότητες ευφυούς οργάνωσης της εργασίας με καταλύτη την ενσυναίσθηση. Όμως, η οργάνωση αυτή προϋποθέτει ανθρωποκεντρικό όραμα, λειτουργικό οργανωτικό πλαίσιο, διαφανείς και δίκαιες διαδικασίες με κεντρικό άξονα την εμπιστοσύνη μεταξύ εργοδοτών και εργαζομένων. Εξίσου ευφυής οφείλει να είναι και η εποπτεία της εργασίας, ώστε να αποφεύγονται καταχρηστικές πρακτικές, δεδομένου ότι η παροχή έργου ενός ελεύθερου επαγγελματία είναι κάτι ουσιωδώς διαφορετικό από την παροχή εργασίας ενός μισθωτού, ανεξαρτήτως του ευφυούς ή μη χαρακτήρα της εργασίας τους. Η ολιστική προσέγγιση με αξιοποίηση πορισμάτων διαφόρων επιστημονικών κλάδων (νομικής, οικονομικών, κοινωνιολογίας, ψυχολογίας, πληροφορικής, εργονομίας κ.α.) σε συνδυασμό με κοινωνικά επωφελείς καλές πρακτικές μπορούν να διευκολύνουν , με πρωτοβουλία των κοινωνικών εταίρων, τη δημιουργία και λειτουργία μιας Κοινωνικής Πλατφόρμας – Παρατηρητήριου Ευφυούς Εργασίας που θα μεγιστοποιεί τα οφέλη αξιοποίησης του ανθρώπινου δυναμικού της χώρας μας, λαμβάνοντας υπόψει και τη δεξαμενή όσων έφυγαν και εργάζονται πλέον στο εξωτερικό ή βρίσκονται σε διαδικασία επιστροφής ( από το brain drain στο brain gain) . Επιπλέον θα αναδειχθούν καλές πρακτικές επιχειρήσεων ως προς την κοινωνικά ευφυή, αλλά και δίκαιη διαμόρφωση του εργασιακού περιβάλλοντος.
Συμπερασματικά, στο πλαίσιο της ανάγκης ενίσχυσης της υγείας και ασφάλειας στην εργασία, ιδίως στην παρούσα συγκυρία, το δικαίωμα αποσύνδεσης (με έμφαση στη δημιουργική και καλόπιστη υλοποίησή του στην πράξη) μπορεί και πρέπει να αποτελέσει σημείο-καταλύτη ενός ουσιαστικού και συστηματικού κοινωνικού διαλόγου σε διεθνές, ενωσιακό, αλλά και εθνικό επίπεδο. Ο διάλογος αυτός μπορεί να εμπλουτιστεί από τη συζήτηση για ένα ακόμη πιο πλήρες και πιο λειτουργικό δικαίωμα του εργαζόμενου στην τηλεργασία, που έχει ήδη ξεκινήσει, για παράδειγμα, στη Γερμανία. Σε κάθε περίπτωση ένα αξιοπρεπές και ευφυές εργασιακό περιβάλλον υποστηρίζεται από την εισαγωγή, εφαρμογή και εποπτεία του δικαιώματος αποσύνδεσης. Η εξέλιξη αυτή, εφόσον στηριχθεί σε έναν καλόπιστο και τεκμηριωμένο κοινωνικό διάλογο με ουσιαστική συμμετοχή των κοινωνικών εταίρων, αλλά και της κοινωνίας των πολιτών σε όλα τα επίπεδα (εθνικό, ενωσιακό, διεθνές) θα είναι προς όφελος των εργαζομένων, των συνταξιούχων (ιδίως όσων συνεχίζουν να εργάζονται), αλλά και των επιχειρήσεων, συνδράμοντας ταυτόχρονα στη δίκαιη ανάπτυξη με όρους αξιοπρέπειας και υγιούς ανταγωνισμού. Επιπλέον μπορεί να διευκολύνει εκ των πραγμάτων τη δημιουργία νέων και ποιοτικών θέσεων εργασίας, υπηρετώντας παράλληλα και το δημόσιο συμφέρον διαμέσου της προστασίας της ατομικής (σωματικής και ψυχικής) καθώς και της δημόσιας υγείας.
Γιώργος Βλασσόπουλος
Δικηγόρος-Διδάκτωρ Νομικής
Μέλος ΣΕΠ ΕΑΠ
