Το δίκαιο, όταν αφορά σε ανηλίκους, λαμβάνει μια χαρακτηριστική προστατευτική υφή: πρωταρχικός και απώτερος σκοπός είναι το συμφέρον του ανηλίκου. Με τον τρόπο αυτό, επιλέγει η Πολιτεία να πριμοδοτήσει το άτομο, που λόγω της ανηλικότητάς του βρίσκεται σε αδύναμη θέση. Κι αν αυτή η αυξημένη προστασία του δικαίου προσήκει στην κατάσταση της ανηλικότητας αφ’ εαυτής, όταν η ανηλικότητα συναντά την προσφυγική ή τη μεταναστευτική κρίση, συντίθεται ένα εκρηκτικό μίγμα ευαλωτότητας, που χρήζει ακόμη εντονότερης προστασίας. Συνταγματικός υποδοχέας της προστασίας της παιδικής ηλικίας είναι το άρθρο 21 του Συντάγματος, το οποίο δεν αναφέρεται μόνο στους Έλληνες πολίτες, αλλά σε κάθε παιδί που βρίσκεται στην ελληνική επικράτεια.
Το διακρατικό ενδιαφέρον του φαινομένου των ασυνόδευτων ανηλίκων, λόγω και των επίσης διακρατικών αιτιών του (προσφυγική κρίση, μετανάστευση), οδήγησε στην ανάπτυξη ενός λεπτομερούς διεθνούς, ενωσιακού και υπερεθνικού θεσμικού πλαισίου. Η σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για τα δικαιώματα του παιδιού, ο Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ε.Ε., ο Ευρωπαϊκός Κοινωνικός Χάρτης, οι σχετικές ενωσιακές οδηγίες (2003/86/ΕΚ, 2004/83/ΕΚ, 2005/85/ΕΚ, 2011/95/ΕΚ και 2013/33/ΕΕ), καθώς και ο κανονισμός Δουβλίνο III, αποτελούν τα πλέον εμβληματικά θεσμικά κείμενα στα οποία βρίσκουν καταφύγιο οι ασυνόδευτοι ανήλικοι. Επίσης, μολονότι στην ΕΣΔΑ δεν περιλαμβάνονται ειδικές διατάξεις για τους ασυνόδευτους ανηλίκους, προστατευτικοί θύλακες γι’ αυτούς είναι το άρθρο 5 για το δικαίωμα στην προσωπική ελευθερία και την ασφάλεια, το άρθρο 8 για το δικαίωμα σεβασμού της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής και το άρθρο 2 του Πρώτου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου για το δικαίωμα στην εκπαίδευση.
Ο Εθνικός Νομοθέτης, οριοθετούμενος από τις υπερεθνικές θεσμικές ράγες, έχει διακριτική ευχέρεια να κινηθεί ελεύθερα εντός ενός δεδομένου πλαισίου, ανάλογα με την οξύτητα και τη συχνότητα εμφάνισης του φαινομένου. Σε κάθε περίπτωση όμως, θα πρέπει να συνεκτιμά και τη φέρουσα εθνική ικανότητα, έτσι ώστε σε ένα περιβάλλον δεδομένων πόρων να γίνονται οι βέλτιστες δυνατές νομικές επιλογές. Το εγχώριο θεσμικό πλαίσιο για τους ασυνόδευτους ανηλίκους, καταστρώθηκε στη βάση μιας ad hoc αντιμετώπισης του ζητήματος και με αίσθημα κατανόησης των γεωπολιτικών ιδιαιτεροτήτων της ελληνικής επικράτειας. Έτσι, υφίστανται ειδικές κρατικές δομές και ένα συμπαγές πολιτειακό προστατευτικό κύκλωμα διαχείρισης των ασυνόδευτων ανηλίκων, διασφαλίζοντας την εξυπηρέτηση των συμφερόντων των ανηλίκων και τη σωματική, ψυχική, διανοητική, ηθική και κοινωνική τους ανάπτυξη.
Οι πόλεμοι και οι εμφύλιες αντιπαραθέσεις των τελευταίων ετών, καθώς και οι κοινωνικές ανισότητες που προκαλούνται από την ανισοκατανομή των οικονομικών πόρων έφεραν στην «πόρτα» της χώρας μας, χιλιάδες ανηλίκους, μόνους, δίχως τη συνοδεία κάποιου ενήλικα υπεύθυνου. Το φαινόμενο αυτό, δεν αναχαιτίστηκε ούτε από την πρόσφατη υγειονομική κρίση, που απέτρεπε τις μετακινήσεις πληθυσμών, αποδεικνύοντας εν τοις πράγμασι την αυξημένη δυσκολία της διαχείρισής του. Έτσι, σύμφωνα με τα στοιχεία της Ειδικής Γραμματείας Ασυνόδευτων Ανηλίκων του Υπουργείου Μετανάστευσης και Ασύλου, το διάστημα από Σεπτέμβριο 2021 έως Ιούνιο 2022, παρότι παρατηρείται μείωση σε ποσοστό 41,1% των ασυνόδευτων ανηλίκων σε προσωρινή φιλοξενία, το ποσοστό της μακροχρόνιας φιλοξενίας παρουσιάζει αύξηση κατά 6,9%.
Περαιτέρω, τη μερίδα του λέοντος στους ασυνόδευτους ανηλίκους καταλαμβάνουν συστηματικά τα αγόρια, αγγίζοντας, για τον μήνα Ιούνιο του 2022, το συντριπτικό ποσοστό του 89% έναντι ποσοστού 11% για τα κορίτσια. Το γεγονός αυτό, το οποίο αποτελεί και μια διαχρονική σταθερά, εξηγείται βάσει δυο -φαινομενικά αντιφατικών- παραδοχών: (α) της εισροής ασυνόδευτων ανηλίκων κυρίως από τις χώρες της ανατολής, όπου η θέση των κοριτσιών είναι αρκετά υποβαθμισμένη και (β) της ευχερέστερης δυνατότητας επιδίωξης ενός καλύτερου μέλλοντος για τα αγόρια περισσότερο από ότι τα κορίτσια.
Τον Ιούνιο του 2022, φιλοξενήθηκαν 1.856 ασυνόδευτοι ανήλικοι σε Δομές Φιλοξενίας και Διαμερίσματα Ημιαυτόνομης Διαβίωσης και 141 σε Δομές Επείγουσας Φιλοξενίας. Σημειώνεται, ότι η συνολική δυναμικότητα των θέσεων φιλοξενίας ανέρχεται σε 2.300 θέσεις σε Κέντρα Φιλοξενίας (Δομές φιλοξενίας/Διαμερίσματα υποστηριζόμενης διαβίωσης) και 180 θέσεις σε Δομές Επείγουσας Φιλοξενίας, γεγονός το οποίο αποδεικνύει αφενός το οριακό των υποδομών και αφετέρου την ένταση του προβλήματος.
Μάλιστα, τον Απρίλιο του 2021 τέθηκε σε λειτουργία τηλεφωνική γραμμή για την επικουρία ασυνόδευτων ανηλίκων. Έως και τον Μάιο 2022, δέχτηκε 4.677 κλήσεις, για 3.057 διαφορετικές περιπτώσεις ασυνόδευτων ανηλίκων, εκ των οποίων οι 2.483 περιπτώσεις αφορούσαν σε αίτημα στέγασης, οι 444 σε αίτημα νομικής βοήθειας, και οι 130 σε άλλα θέματα.
Τα παραπάνω ποσοτικά και ποιοτικά στοιχεία αποτελούν τις λεπτές απολήξεις ενός ζητήματος με πολυπαραγοντικό χαρακτήρα. Η αποτελεσματική διαχείριση των ασυνόδευτων ανηλίκων, με σεβασμό στα δικαιώματα του παιδιού, δεν επιτυγχάνεται μόνο με τη θέσπιση κανόνων δικαίου. Η παρακολούθηση της εξέλιξης του φαινομένου και η διαρκής κρίση της αποτελεσματικότητας των κανόνων, δεν εξασφαλίζουν απλώς την τήρηση των υποχρεώσεων της χώρας μας, αλλά διασφαλίζουν την ίδια την ιδιοσυστασία της.
Αικατερίνη Γανίδη
ΔΝ Δημοσίου Δικαίου, Δικηγόρος Παρ’ Αρείω Πάγω
