Επιλέξαμε να επιστρέψουμε στις δια ζώσης δημόσιες συζητήσεις που οργανώνει το ΚΕΣΔ, μετά από δύο χρόνια διαδικτυακών εκδηλώσεων λόγω πανδημίας, με ένα δύσκολο θέμα, τη δημοσιογραφική ελευθερία και τους εχθρούς της. Ομολογώ δεν περίμενα ότι θα ήταν τόσο δύσκολο, μέχρι τη στιγμή που πολλοί δημοσιογράφοι τους οποίους κάλεσα να μιλήσουν απόψε, αρνήθηκαν να συμμετάσχουν εκφράζοντας εμπιστευτικά τον φόβο για τις συνέπειες που θα είχε η συμμετοχή τους αυτή. Συνέπειες που όπως είπαν ορισμένοι θα μπορούσαν να φτάσουν μέχρι την απόλυσή τους.
Πόσο ελεύθερα κάνουν τη δουλειά τους ή μάλλον ασκούν το λειτούργημά τους οι δημοσιογράφοι σήμερα στην Ελλάδα; Εφαρμόζονται οι εγγυήσεις του Συντάγματος και της ΕΣΔΑ στην πράξη; Τις τελευταίες εβδομάδες βλέπουμε πώς η ερευνητική δημοσιογραφία αποτελεί πραγματικά μία κρίσιμη παράμετρο του κράτους δικαίου. Μπορούμε να έχουμε όμως μια συνολική εικόνα του πλαισίου λειτουργίας της δημοσιογραφίας και πόσο εύκολο είναι να συνθέσουμε τα στοιχεία που τη σχηματίζουν;
Το νομοθετικό πλαίσιο για τη διαφάνεια και τη διαπλοκή είναι ανεπαρκές. Ήδη στο νέο υπό διαβούλευση νομοσχέδιο διαπιστώνονται σοβαρά ζητήματα συνταγματικότητας. Πρόκειται για προσπάθειες εξυγίανσης ή για προσχηματικές μεθοδεύσεις που εγείρουν συνταγματικά ερωτήματα; Στο νομοσχέδιο για την ενίσχυση της διαφάνειας στον έντυπο και ηλεκτρονικό τύπο, κατά τη γνώμη αρκετών συνταγματολόγων είναι αντίθετη προς το Σύνταγμα η σύσταση επιτροπής που θα ελέγχει την τήρηση της δημοσιογραφικής δεοντολογίας και ηθικής από τα μέσα ενημέρωσης που επιθυμούν να τους καταχωρείται κρατική διαφήμιση.
Η νομοθετική ρύθμιση των fake news, κατά την πανδημία, προκάλεσε επίσης ζητήματα συνταγματικότητας. Επίσης η τροποποίηση του άρθρου 191 του Ποινικού Κώδικα για το αδίκημα της διασποράς ψευδών ειδήσεων είναι ένα κρίσιμο ζήτημα. Ερωτηματικά έχει προκαλέσει η αδιαφάνεια στη χρηματοδότηση των ΜΜΕ.
Γιατί διαρκώς διαβάζουμε για αγωγές και μηνύσεις κατά δημοσιογράφων; Το θολό τοπίο της δικαστικής προστασίας της ελευθερίας της έκφρασης στην Ελλάδα έχει επανειλημμένα οδηγήσει σε καταδίκη της χώρας από το ΕυρΔΔΑ για παραβίαση του άρθρου 10 της ΕΣΔΑ. Αυτές οι καταδίκες δεν αποτρέπουν, ωστόσο, όσους ασκούν δημόσια εξουσία από την άσκηση αγωγών και μηνύσεων με σκοπό να οδηγήσουν τον Τύπο στην αυτολογοκρισία. Υπάρχει τελικά δυνατότητα εκφοβισμού των δημοσιογράφων με προσχηματικές αγωγές;
Η προστασία της ελεύθερης έκφρασης επιβάλλει διαρκείς και συχνά δύσκολες σταθμίσεις. Η ιδιωτικότητα, η προστασία της προσωπικότητας, η ανεμπόδιστη πληροφόρηση, το ψέμα, η αλήθεια, ο ρατσιστικός και ο κακοποιητικός λόγος βρίσκονται σε μια αέναη αντιπαράθεση, ακόμα και όταν το νομοθετικό πλαίσιο και η νομολογία διευκολύνουν τις σταθμίσεις.
Σημαντικές απειλές δεν εντοπίζονται σήμερα μόνο στην εξωτερική αλλά και στην εσωτερική πολυφωνία των ΜΜΕ. Οι δημοσιογράφοι ανησυχούν νομίζω περισσότερο να μην δυσαρεστήσουν τον εργοδότη τους παρά να καταδικαστούν μετά από μία αγωγή SLAPP που κατατίθεται από ισχυρά πρόσωπα ή οργανισμούς ως στρατηγική εκφοβισμού και φίμωσης. Και στις δύο περιπτώσεις πάντως το αποτέλεσμα είναι ταυτόσημο, δηλαδή η έμμεση προληπτική λογοκρισία.
Ο πιο πρόσφατος εχθρός της δημοσιογραφίας έδειξε το πρόσωπό του με τις υποθέσεις παρακολουθήσεων δημοσιογράφων, ιδίως αυτών που ασκούν ερευνητική δημοσιογραφία. Όλα τα προηγούμενα προβλήματα έχουν μία αμιγώς συνταγματική και θεσμική όψη και μία όψη που αφορά την δεοντολογία και τις πρακτικές διαστάσεις στην άσκηση του δημοσιογραφικού λειτουργήματος.
Στον διάλογο που οργανώνουμε απόψε μετέχουν δημοσιογράφοι που βιώνουν τα ζητήματα καθημερινά, θεωρητικοί του συνταγματικού δικαίου και ένας δικαστής με σημαντική εμπειρία στα επίμαχα θέματα. Προσπαθούμε έτσι να γεφυρώσουμε την απόσταση που υπάρχει ανάμεσα στη διδασκαλία της ελευθερίας της έκφρασης στο Πανεπιστήμιο, τη δικαστηριακή της πράξη και τη δημοσιογραφική πρακτική.
Η συζήτηση είναι εξαιρετικά σημαντική, επειδή μπροστά στην αδυναμία που επιδεικνύουν τα βασικά θεσμικά αντίβαρα απέναντι στην εκάστοτε κυβερνώσα πλειοψηφία, η ελευθερία του λόγου, η ελεύθερη πρόσβαση στην πληροφόρηση και η πολυφωνία στα ΜΜΕ αποτελούν ενίοτε το τελευταίο καταφύγιο της δημοκρατίας και του κράτους δικαίου.
Ξενοφών Κοντιάδης
Καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου, Πρόεδρος του ΚΕΣΔ- Ιδρύματος Τσάτσου
