Με την υπ’αρ.2153/2022 της ολομέλειας του Συμβουλίου της Επικρατείας κρίθηκε συνταγματική η επιβολή υποχρεωτικής χρήσης μη ιατρικής μάσκας στα σχολεία για την προστασία της δημόσιας υγείας από τον κίνδυνο διασποράς του κορωνοϊού COVID-19. Η απόφαση εκδόθηκε ως απόρριψη αίτησης που άσκησαν 28 φυσικά πρόσωπα, κατά της Δ1α/Γ.Π.οικ.55339/8.9.2020 κοινής υπουργικής αποφάσεως, με την οποία είχε θεσπισθεί ως μέτρο προστασίας της δημόσιας υγείας από τον κίνδυνο περαιτέρω διασποράς του κορωνοϊού COVID-19 η υποχρεωτική χρήση μάσκας στα σχολεία από τους μαθητές. Θεμελιώδης νομιμοποιητική βάση της απόφασης συνιστά η αρχή αναλογικότητας. Ειδικότερα, σχολιάζοντας τα κρίσιμα σημεία της έχουμε να τονίσουμε τα ακόλουθα:
α) Σύμφωνα με το άρθρο 25 του Συντάγματος καθιερώνεται η αρχή του κράτους δικαίου, η οποία, αν και εννοιολογικά δεν τυγχάνει ειδικής ερμηνείας μέσα από τις Συνθήκες, διαπερνά τα εθνικά δίκαια των κρατών μελών και συγκαταλέγεται μεταξύ των κορυφαίων αξιών της Ένωσης, βάσει του άρθρου 2 ΣΕΕ. Ο σεβασμός της επιτάσσεται τόσο εκ μέρους των θεσμικών οργάνων της Ένωσης κατά την άσκηση των καθηκόντων τους όσο και των κρατών μελών, λειτουργώντας ως συνδετικός κρίκος και ιδεολογικό θεμέλιο μιας σειράς άλλων αρχών και αξιών, όπως της αμοιβαίας εμπιστοσύνης, ασφάλειας δικαίου και καλόπιστης συνεργασίας[1]. Δέον υπογραμμιστεί στην περίπτωσή μας ότι η αρχή του κράτους δικαίου συνδέεται άρρηκτα με την προστασία θεμελιωδών δικαιωμάτων, τα οποία δύνανται να περιοριστούν στην απόλαυσή τους κατ’ επιταγήν της αρχής της κοινωνικής αλληλεγγύης, όπως ρητά υπογραμμίζεται στην παράγραφο 4 του εν λόγω άρθρου του Συντάγματος. Μάλιστα, αξίζει να σημειωθεί ότι η σχετική διάταξη εναποθέτει στους πολίτες του κράτους να αναλάβουν αντίστοιχες ευθύνες με σκοπό την άρτια υλοποίηση των καθηκόντων τους. Ειδικά στον τομέα της υγείας τούτο ισοδυναμεί αφενός με την αναγνώριση δυνατότητας περιορισμού απόλαυσης δικαιωμάτων, αφετέρου με την υποχρέωση διαφύλαξης της ατομικής υγείας έτσι ώστε να αποτρέπεται η διάδοση μεταδοτικής ασθένειας στο υπόλοιπο κοινωνικό σύνολο. Υιοθετώντας μια τέτοια συμπεριφορά ενεργεί ως δημοκρατικός πολίτης.
β) Θεμελιώδης αρχή του Συντάγματος ορίζεται εκείνη της αναλογικότητας, σύμφωνα με το άρθρο 25§1 του Συντάγματος. Ως τέτοια λειτουργεί ως ασφαλιστική δικλείδα για τη δυνατότητα εισαγωγής περιορισμών απόλαυσης των δικαιωμάτων. Εννοιολογικά ρητά αναφέρεται ότι κριτήρια για την ορθή εφαρμογή της είναι η αρχή της νομιμότητας, σκοπού και αναγκαιότητας. Η στάθμιση των εννόμων αγαθών και ο ενδελεχής έλεγχος σκοπού και μέσου συνθέτουν βασικά στοιχεία του περιεχομένου της έννοιας. Ειδικότερα, κρίσιμη θεωρείται η εξέταση των αρχών της προσφορότητας, αναγκαιότητας και αναλογικότητας, οι οποίες αλληλοσυνδέονται και νομιμοποιούν τις κρατικές ενέργειες. Στην περίπτωσή μας, η αρχή της αναλογικότητας τίθεται ως εργαλείο αξιολόγησης του σκοπού της ρύθμισης της υποχρεωτικής χρήσης μάσκας στα σχολεία, με στόχο την προάσπιση της δημόσιας υγείας. Αξιολογώντας τους δικαιολογητικούς λόγους της εφαρμογής της εν λόγω αρχής κρίνουμε ότι πληρούνται στο ακέραιο: αρχικά, η δημόσια υγεία προβάλλεται ως θεμελιώδες αγαθό, προστατευόμενο εξάλλου συνταγματικά. Η αναγκαιότητα επιβολής του μέτρου υπαγορεύεται βάσει των κοινωνικών και πραγματικών περιστατικών της εποχής, δεδομένου ότι, αν και τα επιδημιολογικά δεδομένα δεν ήταν της ίδιας σοβαρότητας με την αρχή της πανδημίας, οι επίσημες κατευθυντήριες επιστημονικές γραμμές διεθνών και ευρωπαϊκών οργανισμών (με πρωτοστάτη τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας) προέκριναν την υποχρεωτική χρήση μάσκας, χωρίς κάτι τέτοιο να εγκυμονεί κινδύνους για την υγεία του ατόμου. Ειδικά ως προς την τελευταία επισήμανση αξίζει να διευκρινιστεί ότι στη σχετική νομοθετική διάταξη που προνοεί την υποχρεωτικότητα στη χρήση μάσκας, προβλέπεται το λεγόμενο «διάλειμμα μάσκας», ως αντισταθμιστικό μέτρο για την προστασία της υγείας. Ταυτόχρονα, ικανοποιείται η αρχή του αυτοπροσδιορισμού του ατόμου βάσει θεμελιωδών θεσμικών κειμένων, όπως της Σύμβασης του Οβιέδο και του Κώδικα Ιατρικής Δεοντολογίας, που περιλαμβάνει ως ξεχωριστή διάσταση την υποχώρηση του κανόνα της παροχής συναίνεσης και προηγούμενης ενημέρωσης ενόψει μιας ιατρικής επέμβασης στη σωματική ακεραιότητα του ατόμου, για λόγους δημοσίου συμφέροντος, υπό το σεβασμό κατάλληλων και συγκεκριμένων προϋποθέσεων. Ως εκ τούτου, κατοχυρώνεται ο σεβασμός στην αρχή της νομιμότητας, ενώ παράλληλα επιτυγχάνεται η αποτελεσματική εφαρμογή της αρχής της αναλογικότητας ως προς την επιλογή του λιγότερου επαχθούς μέτρου, σύμφωνα με τις διευκρινίσεις της νομοθετικής διάταξης[2].
γ) Σύμφωνα με τη θεμελιώδη απόφαση του Δικαστηρίου του Στρασβούργου Vavřička and Others v. the Czech Republic (8 Απριλίου 2021) κρίθηκε ότι θεμελιώδη δικαιώματα, σε κρίσιμες περιόδους και υπό συγκεκριμένες προϋποθέσεις, όπως είναι η πανδημία, δύνανται να υποχωρήσουν ενώπιον του δημοσίου συμφέροντος και αναγκών του κοινωνικού συνόλου.
δ) Από σκοπιά προστασίας προσωπικών δεδομένων δεν παρατηρείται οποιαδήποτε αντίθεση, καθώς σύμφωνα με την αιτιολογική σκέψη υπ’ αρ. 4 του Γενικού Κανονισμού Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα «το δικαίωμα στην προστασία των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα δεν είναι απόλυτο δικαίωμα· πρέπει να εκτιμάται σε σχέση με τη λειτουργία του στην κοινωνία και να σταθμίζεται με άλλα θεμελιώδη δικαιώματα, σύμφωνα με την αρχή της αναλογικότητας». Παράλληλα, στο άρθρο 9 προβλέπεται η δυνατότητα επεξεργασίας ειδικών κατηγοριών δεδομένων, όπως είναι της υγείας, ως εξαίρεση στον κανόνα απαγόρευσης της ανωτέρω ενέργειας, όταν «η επεξεργασία είναι απαραίτητη για λόγους δημόσιου συμφέροντος στον τομέα της δημόσιας υγείας, όπως η προστασία έναντι σοβαρών διασυνοριακών απειλών κατά της υγείας ή η διασφάλιση υψηλών προτύπων ποιότητας και ασφάλειας της υγειονομικής περίθαλψης και των φαρμάκων ή των ιατροτεχνολογικών προϊόντων, βάσει του δικαίου της Ένωσης ή του δικαίου κράτους μέλους, το οποίο προβλέπει κατάλληλα και συγκεκριμένα μέτρα για την προστασία των δικαιωμάτων και ελευθεριών του υποκειμένου των δεδομένων».
Για όλους τους ανωτέρω λόγους, η επίμαχη απόφαση του ΣτΕ κρίνεται απόλυτα σύμφωνη προς τις διαδικαστικές και συνταγματικές επιταγές που καθιστούν τόσο νόμιμο όσο και θεμιτό οποιονδήποτε περιορισμό θεμελιωδών δικαιωμάτων.
Κωνσταντίνος Κουρούπης
Επίκουρος Καθηγητής Ευρωπαϊκού Δικαίου και Δικαίου Προσωπικών Δεδομένων, Τμήμα Νομικής Πανεπιστημίου Frederick, Κύπρος
Υποσημειώσεις:
[1] Εκτενής ανάλυση περί της αρχής του κράτους δικαίου σε Μ.Χρυσομάλλη, «Η αρχή του Κράτους Δικαίου στην έννομη τάξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης», Νομική Βιβλιοθήκη, 2018, ομοίως «Η διασφάλιση της αρχής του Κράτους Δικαίου στην Ευρωπαϊκή Ένωση και η περίπτωση της Πολωνίας», διαθέσιμο διαδικτυακά σε http://www.digestaonline.gr/pdfs/Digesta%202016/chrisb16.pdf.
[2] Για λεπτομερή σχολιασμό της αρχής της αναλογικότητας βλ. Ι. Δημητρακόπουλο, «Η αρχή της αναλογικότητας ως γενική αρχή του κοινοτικού δικαίου», Σημείωμα στη ΣτΕ 2245/1999, Σ. Ορφανουδάκη, «Η αρχή της αναλογικότητας», Σάκκουλας, 2003, Α. Δημητρόπουλο, «Συνταγματικά Δικαιώματα- Γενικό Μέρος», Σάκκουλας, Αθήνα-Κομοτηνή, 2005, Κ. Χρυσόγονο, «Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα», Σάκκουλας, Αθήνα-Κομοτηνή, 2006.
