«Πᾶς Ἕλλην δὶς καὶ τρὶς καὶ τετράκις καὶ πάλιν ὀφείλει νὰ ἀναγνώσῃ καὶ ἀπὸ στήθους μάθῃ αὐτήν (:τη Διακήρυξη)».
Ν. Ν. Σαρίπολος, Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου και Γενικού Δημοσίου Δικαίου, τόμ. Α', Αθήνα 1903.
Ι. Εισαγωγικές παρατηρήσεις
Το Σύνταγμα της Επιδαύρου, τιτλοφορούμενο για λόγους κατευνασμού[1] των αντιδράσεων της Ιεράς Συμμαχίας ως «Προσωρινό Πολίτευμα της Ελλάδος», αποτελεί το πρώτο εκ των τριών Συνταγμάτων του Αγώνα.
Το εν λόγω Σύνταγμα εξέφρασε, εκτός των άλλων, την προσπάθεια των συντακτών του για μετάβαση από την προσυνταγματική πολυαρχία των «τοπικών πολιτευμάτων»[2] στο συνταγματικό κράτος του ελληνικού Έθνους. Η παραπάνω επισήμανση άλλωστε επιβεβαιώνει την προσφυή διαπίστωση του Ι. Αραβαντινού[3] ότι το Σύνταγμα της Επιδαύρου: «δεν απετέλεσε αντιγραφήν άλλου γνωστού Συντάγματος […] αλλά ακολουθούν βεβαίως τας περί των συνταγματικού πολιτεύματος διδασκαλίας, φέρει ίδιον τύπον, διάφορον εν πολλοίς των λοιπών Συνταγμάτων.».
II. Πολιτικές – στρατιωτικές διεργασίες πριν την Α’ Εθνοσυνέλευση
Οι διεργασίες που προηγήθηκαν σε στρατιωτικό και πολιτικό επίπεδο επεξηγούν εν πολλοίς τις συνθήκες που διαμόρφωσαν τον συσχετισμό των δυνάμεων στην Α’ Εθνοσυνέλευση, αλλά και την προώθηση των τοπικών συμφερόντων που έθεσαν σε κίνδυνο το συμφέρον του συνόλου των επαναστατημένων Ελλήνων.
Μετά την άλωση της Τριπολιτσάς ετέθη το ζήτημα της σύγκλησης Εθνοσυνέλευσης[4]. Ωστόσο, η πορεία προς την Α’ Εθνοσυνέλευση δεν ήταν αναίμακτη, λόγω της αντίθεσης των προκρίτων της Πελοποννήσου, οι οποίοι ασκούσαν πιέσεις για την παράταση της θητείας της Πελοποννησιακής Γερουσίας[5], η οποία σύμφωνα με την ιδρυτική της πράξη θα διαλυόταν μετά την άλωση της Τριπολιτσάς[6].
Οι παραπάνω αντιθέσεις εκφράστηκαν συνταγματικοπολιτικά και ως εξής: αφενός με τη δημιουργία των πρώτων οιονεί πολιτικών σχηματισμών[7] με διαφορετικές επιδιώξεις και φιλοδοξίες των εκπροσώπων τους, αφετέρου με τον χαρακτήρα της Α’ Εθνοσυνέλευσης ο οποίος ή θα ήταν συντακτικός ή θα επιβεβαίωνε την ισχύ των τοπικών πολιτευμάτων[8] ως ισχυρών και αυτόνομων πόλων εξουσίας.
ΙΙΙ. Η Α’ Εθνοσυνέλευση και η ψήφιση του Συντάγματος
Οι διαδικασίες της Εθνοσυνέλευσης εκκίνησαν επισήμως στις 20.12.1821 στο χωριό Πιάδα. Αρχικώς είχε αποφασιστεί η διεξαγωγή της στο Άργος[9]. Οι πληρεξούσιοι άλλωστε είχαν ήδη ορκιστεί στον Αγ. Ιωάννη του Άργους.
Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως οι πληρεξούσιοι ή «παραστάται» της Α’ Εθνοσυνέλευσης δεν εξελέγησαν[10] άμεσα ή κατ’ έμμεσο τρόπο με υιοθέτηση της αρχής της καθολικής ψηφοφορίας, καθόσον ούτε εκλογικός νόμος είχε ψηφισθεί ούτε άλλο ενιαίο σύστημα εκλογής. Η πρώτη Εθνοσυνέλευση σε αντίθεση με τις μεταγενέστερες ακολούθησε σύστημα ανάδειξης των μελών της κατά τρόπο αντίστοιχο με τον ισχύοντα στα τοπικά πολιτεύματα. Οι πληρεξούσιοι, μέλη της Α’ Εθνοσυνέλευσης, δεν ήταν εκλεγμένοι αλλά υπεδείχθησαν[11] από τις τοπικές συνελεύσεις ή Γερουσίες. Στοιχείο που διαμόρφωσε την κοινωνική και πολιτική ανθρωπογεωγραφία και τοπογραφία της Εθνοσυνέλευσης, όπου υπερίσχυαν σε δύναμη οι προεστοί.
Το γεγονός αυτό ουδόλως επηρέασε την νομιμότητα[12] και την αντιπροσωπευτικότητα της Εθνοσυνέλευσης, πολλώ δε μάλλον την ίδια τη δεσμευτικότητα του Συντάγματος. Ας μην λησμονείται άλλωστε πως το ίδιο το Σύνταγμα εκφράζει, εν τη γενέσει του, τη συμπύκνωση ενός συσχετισμού δυνάμεων ως διαμορφώνεται κυρίως από το πρόσωπο ή την ομάδα που φέρει την δύναμη επιβολής. Αξιομνημόνευτο είναι επίσης, πως οι εργασίες της Εθνοσυνέλευσης δεν διεξήχθησαν εν κενώ, αλλά οργανώνονταν και διέπονταν από τον Κανονισμό[13] των εργασιών της, η ψήφιση του οποίου υπήρξε η πρώτη πράξη της Εθνοσυνέλευσης.
Η αρμοδιότητα σύνταξης του σχεδίου Συντάγματος ανατέθηκε σε δωδεκαμελή επιτροπή, η σύνθεση[14] της οποίας είχε αναλογικό χαρακτήρα και ίση εκπροσώπηση όλων των περιοχών. Το σχέδιο Συντάγματος θα υποβαλλόταν προς ψήφιση στο σώμα της Εθνοσυνέλευσης, η οποία δεσμευόταν ως προς το περιεχόμενο και θα το ενέκρινε ή θα το απέρριπτε, χωρίς να διαθέτει τη δυνατότητα τροποποίησής του.
Την 1η Ιανουαρίου 1822 ψηφίζεται το «Προσωρινό Πολίτευμα της Ελλάδος» και οι εργασίες της Εθνοσυνέλευσης περατώνονται επισήμως με την δημοσίευση της «Διακήρυξις της Εθνικής Συνελεύσεως» την 15η Ιανουαρίου. Ο οικουμενικός χαρακτήρας της Επανάστασης και η σπουδαιότητά της εμφαίνεται και από το ενδιαφέρον που επέδειξαν για το πρώτο ελληνικό Σύνταγμα πολιτικοί φιλόσοφοι της εποχής όπως ο Ιερεμίας Μπένθαμ[15]. Είναι τέλος άξιο αναφοράς πως το Σύνταγμα της Επιδαύρου μεταφράστηκε και δημοσιεύθηκε ολόκληρο στην αγγλική από την εφημερίδα “The Sun”[16] στις 27.5.1822.
IV. Επιλογή διατάξεων
Η πρώτη πανελλήνια διακήρυξη του Αγώνα, το Προσωρινό Πολίτευμα της Ελλάδος και η Διακήρυξη της Εθνικής Συνελεύσεως συναποτελούν τη γενέθλια πράξη του ελληνικού συνταγματισμού, ο οποίος αποτελεί συνέχεια των φιλελεύθερων και δημοκρατικών αιτημάτων της αμερικανικής και γαλλικής επανάστασης. Από το σύνολο των κειμένων μπορεί να συνάγει κανείς πως η ελληνική επανάσταση και τα παραπάνω κείμενα είχαν χαρακτήρα εθνικοαπελευθερωτικό[17], ενώ τα «δίκαια» των επαναστατημένων Ελλήνων θεμελιώνονταν με επίκληση στο φυσικό δίκαιο[18]. Οι επαναστατημένοι επιθυμούσαν τη δημιουργία κράτους υπό το νόμο[19], όπου δηλαδή η εξουσία αυτοδεσμεύεται και αυτοπεριορίζεται.
Το Σύνταγμα της Επιδαύρου υπήρξε απόδειξη ότι οι επαναστατημένοι Έλληνες δεν ήθελαν να ζήσουν απλά ως ανεξάρτητοι, αλλά και ελεύθεροι. Είχε δηλαδή ενσταλάξει στην συνείδηση των Ελλήνων η ιδέα της δημιουργίας ενός συνταγματικού κράτους, όχι μόνο της ύπαρξης ενός απελευθερωμένου έθνους[20]. Αλλά ενός έθνους που επιδιώκει την πολιτειακή του θέσμιση βάσει σταθερών κανόνων. Σε κάθε περίπτωση την πρόθεση των επαναστατημένων για την επανασύνδεσή τους με το δημοκρατικό παρελθόν[21] της αρχαιότητας δεν μαρτυρά μόνο η διακηρυκτική αναφορά ότι υπήρξαν «απόγονοι του σοφού και φιλανθρώπου Έθνους των Ελλήνων», αλλά και η ίδια η εγκαθίδρυση του δημοκρατικού πολιτεύματος.
Η αναλυτική παρουσίαση των διατάξεων του Συντάγματος της Επιδαύρου, ιδίως εκείνων που αφορούν το οργανωτικό του μέρους, θα εξέτρεπαν το χαρακτήρα του παρόντος σημειώματος. Για αυτό επελέγη η ευσύνοπτη παρουσίαση των διατάξεων των σχετικών με τα θεμελιώδη δικαιώματα που προσέδιδαν στο Σύνταγμα ένα ιδιαίτερα δημοκρατικό, φιλελεύθερο και προωθημένο για την εποχή του χαρακτήρα. Ο κατάλογος των δικαιωμάτων, αν και ατελής, περιείχε πρωτοπόρες διατάξεις – που εξέφραζαν την πρόταξη της αρχής της ισότητας – επηρεαζόμενος από τις αντίστοιχες διατάξεις των γαλλικών Συνταγμάτων αλλά και των αντιλήψεων του Ρουσσώ[22]. Συγκεκριμένα, στην ισότητα αναφερόταν:
1. Η παρ. γ’ (όλοι οι Έλληνες είναι ίσοι ενώπιον του νόμου): Διάταξη που μέσω της απροσωποληψίας του νόμου επέτρεπε τη μετάβαση από την προπολιτική κοινωνία της φύσης στην πολιτική κοινωνία του κοινωνικού συμβολαίου.
2. Η παρ. στ’ (η αρχή της αξιοκρατίας): Διάταξη η οποία αποτελεί το αρχέτυπο της αρχής της αξιοκρατίας που κατοχυρώνεται στα σύγχρονα Συντάγματα. Ανατρέχει βέβαια στον «Θεαίτητο» του Πλάτωνος όπου ο Σωκράτης συζητά με τον Θεόδωρο την σημασία της θέσης του Πρωταγόρα: «[…] παντών χρημάτων μέτρον εστί άνθρωπος»[23]. Δηλαδή η επιτυχής εκπλήρωση των καθηκόντων κάθε υπουργήματος, που αναλαμβάνει ένας άνθρωπος, εξαρτάται από την αξιοσύνη και την ικανότητά του. Η δε πρόσβαση σε αυτά πρέπει να στηρίζεται στην “κατ’ αξίαν” απονομή της δικαιοσύνης κατά τον Αριστοτέλη[24], η οποία αφορά τον μερισμό των πολιτικών αξιωμάτων (τιμών) βασιζόμενο στην αξία εκάστου.
3. Η παρ. η’ (ισότητα στα βάρη): Η οποία ως ειδική μορφή ισότητας δεν αναφερόταν μόνο στη δίκαιη και αναλογική κατανομή των βαρών, αλλά προέβλεπε την ίδια στιγμή και την υποχρέωση νομιμότητας του φόρου, που υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα δικαιώματα που τυποποιήθηκαν σε γραπτό κείμενο[25] (Μεγάλη Χάρτα των Ελευθεριών του 1215).
4. Επίσης εκτός της ισότητας, παρατηρούσε ο Αλ. Σβώλος[26], ότι όπως οι Αμερικάνοι και οι Γάλλοι, έτσι και οι Έλληνες υιοθέτησαν το θεμελιώδες δικαίωμα της αστικής τάξεως. Την ιδιοκτησία. Η οποία, ωστόσο, πρέπει να ιδωθεί ευρύτερα ως εκφράζουσα τον λόγο ύπαρξης της πολιτικής κοινωνίας. Δηλαδή τη διατήρηση των φυσικών και απαράγραπτων δικαιωμάτων του ανθρώπου (ελευθερία, ιδιοκτησία, ασφάλεια). Όπως σημειώνει ο Αδ. Κοραής: «η ιδιοκτησία δεν περιορίζεται εις τα ιδίως λεγόμενα κτήματα […] αλλά εκτείνεται και εις την γυναίκα, τα τέκνα καθενός, ακόμη και εις αυτήν του την θρησκείαν [..]»[27]. Συνεπώς, στο δημοκρατικό πολίτευμα σε αντίθεση με τον δουλοκτητικό απολυταρχισμό, η ελευθερία και η ιδιοκτησία συναπαρτίζουν αυτό που με σύγχρονους όρους εννοιολογείται ως αυτοδιάθεση του ατόμου, ώστε η επικράτηση του νόμου να σημαίνει πως «ο δυνατός στο σώμα να μην καταδυναστεύει τον αδύνατο, και ο κτηματίας τον παντελώς ακτήμονα και πτωχόν»[28].
5. Αναφορικά δε με τον χαρακτηρισμό της ορθοδοξίας ως επικρατούσας και όχι ως κρατικής θρησκείας, την κατοχύρωση της ανεξιθρησκίας, καθώς και την επίκληση της Αγίας Τριάδος στο προοίμιο του Συντάγματος σημειώνονται τα εξής:
i. Η αρχή του προοιμίου συνδεόταν με την παράδοση[29] της χριστιανικής Ευρώπης, η οποία ήταν απολύτως αναγκαία προκειμένου οι επαναστατημένοι να επιτύχουν τη στήριξη των χριστιανικών κρατών της Ευρώπης,
ii. Ο όρος «επικρατούσα» υπήρξε η συνταγματική επιβεβαίωση της θρησκευτικής διάστασης της επανάστασης. Ωστόσο, το Σύνταγμα της Επιδαύρου κατά ιδιαίτερα προωθημένο τρόπο προέβλεπε την συνύπαρξη της επικρατούσας θρησκείας και των άλλων θρησκειών με την καθιέρωση της ανεξιθρησκίας[30], αλλά όχι της πλήρους θρησκευτικής ελευθερίας, όπως εμφαίνεται από τη χρήση του όρου «ανοχή», που συνδέεται κυρίως με το status negativus του δικαιώματος. Παρά ταύτα, είναι αξιοσημείωτο ότι το Σύνταγμα της Επιδαύρου εισήγαγε μια πρώιμη μορφή θρησκευτικής ισότητας, προβλέποντας ότι οι πράξεις που αποτελούν άσκηση της θρησκευτικής λατρείας τελούνται ακωλύτως[31].
6. Τέλος μολονότι, δεν υπάρχει πρόβλεψη για τη συνταγματική προστασία της γλώσσας, όπως συνέβαινε στo Σύνταγμα της Επτανήσου του 1803[32], η γλώσσα του Συντάγματος της Επιδαύρου ήταν σχετικά απλή και ο λόγος του συγκροτημένος, ώστε τελικώς να επαληθεύεται ο ποιητής Δ. Σολωμός λέγων «μήγαρις έχω άλλο στο μυαλό μου, πάρεξ ελευθερία και γλώσσα».
V. Επίμετρο
Ο φιλελεύθερος και δημοκρατικός χαρακτήρας του Συντάγματος της Επιδαύρου αποτελεί την αδιάψευστη απόδειξη, ότι η ιδεολογία της επανάστασης[33] ήταν συνυφασμένη με τον φιλοευρωπαϊκό προσανατολισμό του νεοελληνικού διαφωτισμού.
Ο χαρακτήρας του Συντάγματος και το πνεύμα των συντακτών της εποχής διαπότισε και τα μεταγενέστερα Συντάγματα. Το πρώτο επαναστατικό Σύνταγμα διαμόρφωσε τις βάσεις, ώστε η εθνική συνείδηση να λάβει και χαρακτήρα πολιτειακό. Ο πατριωτισμός που πηγάζει από την ιδέα του έθνους εξελισσόμενος σε συνταγματικό πατριωτισμό, διασφαλίζει την εδραίωση και την εξέλιξη κάθε πολιτικής κοινωνίας.
Το Σύνταγμα ενός κράτους διαθέτει και έναν παιδαγωγικό, ενοποιητικό χαρακτήρα, που μας υπενθυμίζει ότι αποτελεί μέρος της ίδιας μας της ταυτότητας.
Κωνσταντίνος Γ. Μουρτοπάλλας
Απόφοιτος του τμήματος Νομικής του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης, κάτοχος διπλώματος μεταπτυχιακών σπουδών (ΠΜΣ “Δημόσιο Δίκαιο και Πολιτική Επιστήμη” του Τμήματος Νομικής ΔΠΘ με ειδίκευση στο Συνταγματικό Δίκαιο) και υποψήφιος διδάκτωρ Συνταγματικού Δικαίου της Νομικής ΔΠΘ.
** Το παρόν σημείωμα γράφεται με αφορμή τη συμπλήρωση 202 ετών από την πανηγυρική ολοκλήρωση των εργασιών της Α’ Εθνοσυνέλευσης.
Υποσημειώσεις:
[1] Τρικούπης Σπ., Η ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης, Τόμος Δεύτερος, εκδ. Λιβάνη, Αθήνα, 1993, σελ. 141 επ., Σβώλος Αλ., Τα ελληνικά Συντάγματα 1822 – 1975/1986, Η συνταγματική ιστορία της Ελλάδος, εκδ. Στοχαστής, 2η έκδοση, 1998, σελ. 64.
[2] Για την δημιουργία των τοπικών πολιτευμάτων βλ. Δερβιτσιώτης Α., Η έννοια της Κυβέρνησης, εκδ. Π. Ν. Σάκκουλα, σελ. 188 – 189, όπου αναφέρει πως: «Η δημιουργία των τοπικών πολιτευμάτων υποδηλώνει τόσο την αδυναμία εύρεσης της κοινά αποδεκτής λύσης για τον πολιτειακό χαρακτήρα της Ελλάδας όσο και την πολυμορφία των πολιτικών απόψεων αλλά και κοινωνικών αντιπαραθέσεων που παρατηρούνται μεταξύ των Επαναστατών.».
[3] Αλιβιζάτος Ν., Το Σύνταγμα και οι εχθροί του στη νεοελληνική ιστορία 1800 – 2010, εκδ. ΠΟΛΙΣ, Αθήνα, 2011, σελ. 45, όπου παρατίθεται το σχετικό απόσπασμα.
[4] Κοντιάδης Ξ., Η περιπετειώδης ιστορία των επαναστατικών Συνταγμάτων του 1821, Η θεμελιωτική στιγμή της ελληνικής πολιτείας, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα, 2021, σελ. 83 επ.
[5] Τρικούπης Σπ., Η ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης, Τόμος Πρώτος, εκδ. Λιβάνη, Αθήνα, 1993, σελ. 276 – 277, όπου παραθέτει τα εξής: «Στις 25 Μαρτίου είχε συστηθεί στην Καλαμάτα μια “Μεσσηνιακή Γερουσία” από τον προϊστάμενο της Μάνης, η οποία όμως ήταν τοπική Αρχή. Για να πραγματοποιηθεί λοιπόν ο νέος στόχος, διάφοροι πρόκριτοι από τις περισσότερες επαρχίες της Πελοποννήσου συγκεντρώθηκαν στη μονή των Καλτεζών […..], υπέγραψαν στις 26 Μαΐου την επόμενη πράξη, την οποία παραθέτουμε ολόκληρη. Η πράξη αυτή αναφέρει για ποιο σκοπό συγκεντρώθηκαν εκεί οι πρόκριτοι, από ποιους αποτελέστηκε η Αρχή, που ονομάστηκε “Πελοποννησιακή Γερουσία”, ποιες εξουσίες της ανέθεσαν και ποια ήταν η διάρκειά της.».
[6] Τρικούπης Σπ., Η ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης, όπ. π., σελ. 278, όπου μνημονεύεται το εξής: «[….] Και τούτο το υπούργημά των και η ημετέρα εκλογή θέλει διατρέξει και θέλει έχει το κύρος μέχρι της αλώσεως της Τριπολιτσάς […]».
[7] Τρικούπης Σπ., Η ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης, Τόμος Δεύτερος, όπ. π., σελ. 133, όπου σημειώνει: «Όταν άρχισε η εθνική συνέλευση, το πολιτικό κόμμα ήταν ασύγκριτα δυνατότερο από το στρατιωτικό, επειδή είχε με το μέρους του τόσο το ισχυρό σώμα των αρχιερέων, όσο και την ισχυρότατη μερίδα των τριών ναυτικών νησιών […].».
[8] Τα σώματα, που νομιμοποιούνταν από την διατήρηση της ισχύος των τοπικών πολιτευμάτων, μολονότι υπόκειντο και αυτά στις αποφάσεις της Διοικήσεως, κατά την παρ. ρα’ του Συντάγματος της Επιδαύρου, δεν διαλύθηκαν εντελώς, γεγονός που επέτεινε το κλίμα σύγκρουσης που επικρατούσε. Βλ. Δερβιτσιώτης Α., Η έννοια της Κυβέρνησης, όπ. π., σελ. 193.
[9] Κοντιάδης Ξ., Η περιπετειώδης ιστορία των επαναστατικών Συνταγμάτων του 1821, όπ. π., σελ. 84.
[10] Σβώλος Αλ., Τα ελληνικά Συντάγματα 1822 – 1975/1986, Η συνταγματική ιστορία της Ελλάδος, όπ. π., σελ. 62 – 63 και Τρικούπης Σπ., Η ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης, Τόμος Δεύτερος, όπ. π., σελ. 134, όπου σημειώνει τους λόγους για τους οποίους δεν ήταν δυνατό να πραγματοποιηθούν γενικές εκλογές: «[….] σε ολόκληρη την Ελλάδα επικρατούσε αταξία, οι εκλογές ήταν κάτι εντελώς καινούργιο και επιπλέον δεν υπήρχε εκλογικός νόμος.». Βλ. και Δερβιτσιώτης Α., Η καθολική ψηφοφορία και η ψήφος των εκτός επικρατείας πολιτών, σε: προδημοσίευση από τον Τιμητικό Τόμο του ομότιμου Καθηγητή Νομικής ΕΚΠΑ Κ. Μαυριά, διαθέσιμο σε: Εργαστήριο Συνταγματικού Δικαίου Νομικής ΔΠΘ “Λεύκιππος” http://leucippus-conlaw.blogspot.com/2021/04/blog-post.html.
[11] Δερβιτσιώτης Α., Η έννοια της Κυβέρνησης, όπ. π., σελ. 191 και Κοντιάδης Ξ., Η περιπετειώδης ιστορία των επαναστατικών Συνταγμάτων του 1821, όπ. π., σελ. 94.
[12] Σβώλος Αλ., Τα ελληνικά Συντάγματα 1822 – 1975/1986, Η συνταγματική ιστορία της Ελλάδος, όπ. π., σελ. 62.
[13] Τρικούπης Σπ., Η ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης, Τόμος Δεύτερος, όπ. π., σελ. 133.
[14] Ibid.
[15] Σβώλος Αλ., Τα ελληνικά Συντάγματα 1822 – 1975/1986, Η συνταγματική ιστορία της Ελλάδος, όπ. π., σελ. 66.
[16] Χατζής Αρ., Είναι οι Έλληνες ικανοί για “ορθολογική ελευθερία;”, σε εφημερίδα: ΤΑ ΝΕΑ, 24.3.2021, σελ. 17.
[17] Δερβιτσιώτης Α., Τα Συντάγματα της Ελληνικής Επανάστασης, σε: https://www.cnn.gr/ellada/story/257354/alkis-dervitsiotis-ta-syntagmata-tis-ellinikis-epanastasis
[18] Βλ. από την Διακήρυξη της Εθνικής Συνελεύσεως της 15ης Ιανουαρίου 1822: «[…]Δίκαια, τὰ ὁποία ἡ φύσις ἐνέσπειρε βαθέως εἰς τὴν καρδίαν τῶν ἀνθρώπων καὶ τὰ ὁποία οἱ νόμοι, σύμφωνοι μὲ τὴν φύσιν, καθιέρωσαν, ὄχι τριῶν ἢ τεσσάρων, ἀλλὰ καὶ χιλίων καὶ μυρίων αἰώνων τυραννία δὲν δύναται νὰ ἐξαλείψῃ· καὶ ἂν ἡ βία ἢ ἡ ἰσχὺς πρὸς τὸν καιρὸν τὰ καταπλακώσῃ, ταῦτα πάλιν, ἀπαλαίωτα καὶ ἀνεξάλειπτα καθ’ ἑαυτά, ἡ ἰσχὺς ἐμπορεῖ ν’ ἀποκαταστήσῃ καὶ ἀναδείξῃ οἷα καὶ πρότερον καὶ ἀπ’ αἰώνων ἦσαν! Δίκαια, τέλος πάντων, τὰ ὁποία δὲν ἐπαύσαμεν μὲ τὰ ὅπλα νὰ ὑπερασπιζώμεθα ἐντὸς τῆς Ἑλλάδος, ὅπως οἱ καιροὶ καὶ αἱ περιστάσεις ἐπέτρεπον. Ἀπὰ τοιαύτας ἀρχὰς τῶν φυσικῶν δικαίων ὁρμώμενοι καὶ θέλοντες νὰ ἐξομοιωθῶμεν μὲ τοὺς λοιποὺς συναδέλφους μας Εὐρωπαίους χριστιανούς, ἐκινήσαμεν τὸν πόλεμον κατὰ τῶν Τούρκων, μᾶλλον δὲ τοὺς κατὰ μέρος πολέμους ἑνώσαντες, ὁμοθυμαδόν ἐκστρατεύσαμεν, ἀποφασίσαντες ἢ νὰ ἐπιτύχωμεν τὸν σκοπόν μας καὶ νὰ διοικηθῶμεν μὲ νόμους δικαίους, ἢ νὰ χαθῶμεν ἐξ ὁλοκλήρου, κρίνοντες ἀνάξιον νὰ ζῶμεν πλέον ἡμεῖς οἱ ἀπόγονοι τοῦ περικλεοῦς ἐκείνου ἔθνους τῶν Ἑλλήνων ὑπὸ δουλείαν τοιαύτην, ἰδίαν μᾶλλον τῶν ἀλόγων ζῴων, παρὰ τῶν λογικῶν ὄντων.».
[19] Μάνεσης Αρ., Η φιλελεύθερη και δημοκρατική ιδεολογία της εθνικής επανάστασης του 1821, σε: Συνταγματική Θεωρία και Πράξη, Τόμος ΙΙ, εκδ. Σάκκουλα ΑΕ, Αθήνα, 2007, σελ. 273 επ.
[20] Μανιτάκης Α., Ο ελληνικός συνταγματισμός 200 χρόνια μετά, εκδ. ΕΑΠ, Αθήνα, 2020, σελ. 34 επ.
[21] Δερβιτσιώτης Α., Τα Συντάγματα της Ελληνικής Επανάστασης, σε: https://www.cnn.gr/ellada/story/257354/alkis-dervitsiotis-ta-syntagmata-tis-ellinikis-epanastasis
[22] Αλιβιζάτος Ν., Το Σύνταγμα και οι εχθροί του στη νεοελληνική ιστορία 1800 – 2010, όπ. π., σελ. 43.
[23] Μτφρ. Ι.Ν. Θεοδωρακόπουλος. 1980. Πλάτωνος Θεαίτητος. Εισαγωγή, αρχαίο και νέο ελληνικό κείμενο. Αθήνα: Ακαδημία Αθηνών, Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Φιλοσοφίας.
[24] Δεσποτόπουλος Κ., Δικαιοσύνη και ισότης κατά Πλάτωνα και Αριστοτέλη, δημοσιευθείσα στον τόμο 1989 της Ελληνικής Φιλοσοφικής Εταιρίας, σελ. 138.
[25] Γεραπετρίτης Γ., Αγγλο – Αμερικανικοί Συνταγματικοί Θεσμοί, Θεμέλια και αλληλεπίδραση με το δίκαιο της Ηπειρωτικής Ευρώπης, εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 2016, σελ. 57.
[26] Σβώλος Αλ., Τα ελληνικά Συντάγματα 1822 – 1975/1986, Η συνταγματική ιστορία της Ελλάδος, όπ. π., σελ. 65.
[27] Κοραής Αδ., Σημειώσεις εις το Προσωρινόν Πολίτευμα της Ελλάδος, εκδ. Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και την Δημοκρατίας, Αθήνα, 2018, σελ. 110.
[28] Κοραής Αδ., Σημειώσεις εις το Προσωρινόν Πολίτευμα της Ελλάδος, όπ. π., σελ. 101.
[29] Κοραής Αδ., Σημειώσεις εις το Προσωρινόν Πολίτευμα της Ελλάδος, όπ. π., σελ. 83.
[30] Δερβιτσιώτης Α., Η ίδρυση ναού ως συνιστώσα της θρησκευτικής ελευθερίας, εκδ. Π. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα, 2010, σελ. 22.
[31] Κοραής Αδ., Σημειώσεις εις το Προσωρινόν Πολίτευμα της Ελλάδος, όπ. π., σελ. 87 – 88.
[32] Το άρθρο 211 του οποίου προέβλεπε: «Από το έτος 1810 ουδείς δύναται να εγκαινιάζει σταδιοδρομία Δημόσιου Λειτουργού αν δεν γνωρίζει ανάγνωση και γραφή στη δημώδη γλώσσα του Ελληνικού Έθνους. Στη γλώσσα αυτή διατυπώνονται κατ’ αποκλειστικότητα οι δημόσιες πράξεις της Πολιτείας στο σύνολό τους από το έτος 1820.». Βλ. και Δερβιτσιώτης Α., Η έννοια της Κυβέρνησης, όπ. π., σελ. 191.
[33] Μάνεσης Αρ., Η φιλελεύθερη και δημοκρατική ιδεολογία της εθνικής επανάστασης του 1821, όπ. π., σελ. 264 επ.
