Η Κυβέρνηση του Προέδρου του Ελεγκτικού Συνεδρίου, κ. Ιωάννη Σαρμά, είναι η τέταρτη υπηρεσιακή Κυβέρνηση με σκοπό τη διεξαγωγή εκλογών, που διορίζεται σύμφωνα με το άρθρο 37 παράγρ. 3 εδ. γ’ του ισχύοντος Συντάγματος, όπως αυτή η διάταξη διαμορφώθηκε με την αναθεώρηση του 1986. Έχουν προηγηθεί οι Κυβερνήσεις του Ιωάννη Γρίβα, του κ. Παναγιώτη Πικραμμένου και της κ. Βασιλικής Θάνου, που διεξήγαγαν αντιστοίχως τις εκλογές της 5ης Νοεμβρίου 1989, της 17ης Ιουνίου 2012 και της 20ης Σεπτεμβρίου 2015. Είναι η πρώτη φορά που Πρόεδρος του Ελεγκτικού Συνεδρίου διορίζεται πρωθυπουργός βάσει της εν λόγω συνταγματικής διάταξης. Σημειωτέον ιστορικώς ότι στην από 09.03.1985 πρόταση συνταγματικής αναθεώρησης 161 βουλευτών του ΠΑΣΟΚ η προταθείσα διάταξη της 3ης παραγράφου του άρθρου 37 αναφερόταν μόνον στους Προέδρους του Συμβουλίου της Επικρατείας η του Αρείου Πάγου, ενώ η πρόβλεψη και του Προέδρου του Ελεγκτικού Συνεδρίου εισήχθη με την από 10.12.1985 εισήγηση της πλειοψηφίας της Ειδικής Κοινοβουλευτικής Επιτροπής της ΣΤ’ Αναθεωρητικής Βουλής (βλ. Αν. Πεπονή, Η συνταγματική αναθεώρηση του 1986, σελ. 22, 36).
Τα όρια της Κυβέρνησης, ως ασκούμενης κρατικής λειτουργίας υπό την ειδική συνθήκη στην οποία αναφέρεται η εν λόγω συνταγματική διάταξη, αφορούν τόσο το αντικείμενό της όσο και την διάρκειά της. Οι βασικές συνταγματικές παράμετροι για την κατανόηση της θέσης του υπηρεσιακού Πρωθυπουργού και της Κυβέρνησής του, ώστε να οριοθετηθεί κατ’ αντικείμενον και κατά χρόνον η ασκούμενη από αυτούς κυβέρνηση, είναι οι εξής :
Πρώτον, η κυβέρνηση καθορίζεται από έναν σκοπό, τη διεξαγωγή των εκλογών. Ενώ δηλαδή εν τη λειτουργία του πολιτεύματος η Κυβέρνηση καθορίζεται από τη δημοκρατική νομιμοποίησή της εντός του κοινοβουλευτικού συστήματος, με συνέπεια τον αποφασιστικό ρόλο της στον ανοικτό ορίζοντα της γενικής πολιτικής της χώρας (άρθρο 82 παράγρ. 1 Συντ.), η υπηρεσιακή Κυβέρνηση μη βασιζόμενη σε αντίστοιχη νομιμοποίηση νοηματοδοτείται καταρχήν από τον προτασσόμενο σκοπό, τον οποίο ακριβώς υπηρετεί. Εάν δεν συνέτρεχαν οι πολιτικές συνθήκες που επιβάλλουν την διεξαγωγή εκλογών, δηλαδή αν είχαν τελεσφορήσει οι διαδικασίες σχηματισμού Κυβέρνησης που να έχει την εμπιστοσύνη της Βουλής, η εάν είχε επιτευχθεί ο σχηματισμός (της λεγόμενης οικουμενικής η διακομματικής) πολιτικής Κυβέρνησης για τη διεξαγωγή εκλογών, ουδείς λόγος διορισμού υπηρεσιακής Κυβέρνησης θα συνέτρεχε. Τούτο σημαίνει ότι εν πολλοίς είναι προκαθορισμένες οι βασικές κατά σκοπόν αρμοδιότητες που πρέπει οπωσδήποτε να ασκηθούν από την υπηρεσιακή κυβέρνηση, με πρώτη την προσυπογραφή από τον υπηρεσιακό Πρωθυπουργό του διατάγματος διάλυσης της Βουλής και προκήρυξης εκλογών (άρθρο 37 παράγρ. 3 εδ. γ σε συνδυασμό με άρθρο 35 παράγρ. 2 περ. γ Συντ. ).
Δεύτερον, ο διορισμός του υπηρεσιακού Πρωθυπουργού αποτελεί ρυθμιστική αρμοδιότητα της Προέδρου της Δημοκρατίας, που έγκειται εις ιδίαν επιλογήν μεταξύ των Προέδρων των τριών ανωτάτων δικαστηρίων. Η εν λόγω αρμοδιότητα της Προέδρου ζεύγνυται με καθήκον του υπηρεσιακού Πρωθυπουργού να σχηματίσει Κυβέρνηση (χαρακτηριστικές οι προσεκτικές διατυπώσεις της Προέδρου της Δημοκρατίας και του Προέδρου του Ελεγκτικού Συνεδρίου κατά την συνάντησή τους προς ανάθεση σχηματισμού Κυβερνήσεως την 24.05.2023 : «ανακοίνωσα… ότι σκοπεύω… να σας αναθέσω», «είναι συνταγματική μου υποχρέωση να αποδεχθώ»). Καθώς δε η εκάστοτε διοριζόμενη υπηρεσιακή Κυβέρνηση ασκεί τις αρμοδιότητές της χωρίς να απολαύει της εμπιστοσύνης της διαλυθησομένης και εφ’ εξής ελλειπούσης Βουλής, δημοκρατικό έρεισμα της ασκήσεως της Κυβερνήσεως κατά το μεταβατικό αυτό διάστημα αποτελεί μόνον η απόφαση διορισμού που λαμβάνει η εκλεγείσα από τη Βουλή Πρόεδρος της Δημοκρατίας. Η αναγωγή της – κατ’ αυτήν την έννοια, ισχνής – δημοκρατικής νομιμοποίησης της υπηρεσιακής Κυβέρνησης στην αιρετή ρυθμιστή του πολιτεύματος (άρθρο 30 παράγρ. 1 Συντ.) δικαιολογεί το περιθώριο συμβουλευτικού ρόλου της Προέδρου της Δημοκρατίας ως προς τη διαμόρφωση των προτάσεων του υπηρεσιακού Πρωθυπουργού για τα λοιπά μέλη της Κυβέρνησης (βλ. Ευ. Βενιζέλου, Μαθήματα Συνταγματικού Δικαίου, 2021, σελ. 608 Γ. Αναστασιάδη, Οι τρεις εφαρμογές του άρθρου 37 συντ., 1990, σελ. 97-98).
Τρίτον, η θητεία της υπηρεσιακής Κυβέρνησης δεν μπορεί να υπερβεί την διάρκεια που καθορίζεται από τον συστατικό σκοπό της, δηλαδή τη διεξαγωγή εκλογών, μετά τις οποίες θα διορισθεί νέα Κυβέρνηση κατ’ επίκαιρον εφαρμογήν των διατάξεων του άρθρου 37 Συντ. Ακόμη δε και αν δεν τελεσφορήσουν, και πάλι, οι κατά σειράν προτασσόμενες του σχηματισμού υπηρεσιακής εκλογικής Κυβερνήσεως διαδικασίες του άρθρου 37 Συντ., δεν παρατείνεται η θητεία της υπηρετούσης Κυβερνήσεως, αλλά απαιτείται ο εκ νέου διορισμός υπηρεσιακού Πρωθυπουργού και λοιπών μελών της Κυβερνήσεώς του.
Τα ανωτέρω συνταγματικά όρια δεν είναι απόλυτα. Πρώτον, ως προς την κατ’ αντικείμενον οριοθέτηση της υπηρεσιακής κυβερνητικής λειτουργίας, πρέπει να παρατηρηθεί ότι κάμπτεται κατ’ οικονομίαν βάσει των εκάστοτε αναγκών που καλούν σε άσκηση του κυβερνητικού έργου προς κατευθύνσεις πέραν της διεξαγωγής των εκλογών. Μάλιστα, θα μπορούσε να λεχθεί ότι δεν υφίστανται τομείς κυβερνητικής δραστηριότητας που εξ ορισμού θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως εκφεύγοντες του πεδίου επιτακτικής ανάληψης ενέργειας. Προεχόντως στα πεδία της εξωτερικής πολιτικής και της εθνικής άμυνας δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι αργεί η κυβερνητική λειτουργία κατ’ επίκλησιν του υπηρεσιακού χαρακτήρα της Κυβερνήσεως. Επί παραδείγματι, ο υπηρεσιακός Πρωθυπουργός κ. Παναγιώτης Πικραμμένος είχε χρειασθεί να λάβει μέρος σε κρίσιμη άτυπη Σύνοδο Κορυφής της Ευρωπαϊκής Ένωσης, και μάλιστα ελάχιστες ημέρες μετά την ανάληψη των καθηκόντων του (βλ. επ’ αυτού την συνέντευξή του στην εφημερίδα «Καθημερινή» της 15.05.2022, σελ. 12). Βεβαίως, κυρίως ως προς τα ζητήματα αυτά, είναι αναγκαία η διαρκής επικοινωνία και συνεννόηση της υπηρεσιακής Κυβερνήσεως με τα πολιτικά κόμματα (βλ. Αρ. Μάνεση, Αι εγγυήσεις τηρήσεως του Συντάγματος ΙΙ, 1965, σελ. 426, αναφορικά με «σοβαρά εθνικά θέματα, των οποίων η αντιμετώπισις δεν επιδέχεται αναβολήν» βλ., επίσης, τις σχετικές επισημάνσεις Μιχ. Πικραμένου, Ο θεσμός της υπηρεσιακής εκλογικής κυβέρνησης, 1987, σελ. 28, 83).
Δεύτερον, ακόμη και το ανωτέρω κατά χρόνον όριο της υπηρεσιακής κυβερνήσεως, δηλαδή η διάρκεια της θητείας της υπηρεσιακής Κυβερνήσεως, δεν είναι συνταγματικώς απόλυτο, καθώς δύναται να καμφθεί σε μία απευκταία περίπτωση. Το άρθρο 53 παραγρ. 3 Συντ. προβλέπει ότι, σε περίπτωση πολέμου και εάν η Βουλή έχει διαλυθεί, αναστέλλεται η διενέργεια εκλογών μέχρι λήξεως του πολέμου ανακαλουμένης αυτοδικαίως της διαλυθείσης Βουλής. Εν τοιαύτη ακραία περιπτώσει το κατά χρόνον όριο της θητείας της υπηρεσιακής Κυβέρνησης κάμπτεται εν όψει της αναστολής των εκλογών. Βεβαίως, λαμβανομένης υπόψιν της ισχνής δημοκρατικής νομιμοποίησης της υπηρεσιακής Κυβέρνησης, τίθεται το ζήτημα των ακραίων ορίων της εξ αδηρίτου ανάγκης υπερβάσεως του χρονικού ορίου της θητείας, αφού μάλιστα θα έχει αυτοδικαίως ανακληθεί η διαλυθείσα Βουλή. Θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι σε αυτήν την περίπτωση επαναλαμβάνονται οι διαδικασίες του άρθρου 37 Συντ. οι οποίες είχαν κατά σειράν ατελεσφόρως προταχθεί του σχηματισμού της υπηρεσιακής Κυβέρνησης υπό συνθήκες ουσιωδέστατα διαφορετικές.
Συμπερασματικώς, η υπηρεσιακή Κυβέρνηση συγκροτείται μεν προς τον κύριο σκοπό της, δηλαδή τη διεξαγωγή των εκλογών, αλλά εκ των πραγμάτων δεν δύναται να περιορισθεί σε έναν κατά τα λοιπά διεκπεραιωτικό ρόλο, καθώς αναλόγως των εκάστοτε αναγκών καλείται να δρα επί πλειόνων πεδίων, τελούσα σε συνεννόηση με τις πολιτικές δυνάμεις, στην ευρύτερη δυνατή αποδοχή των οποίων στηρίζεται άλλωστε η συγκρότησή της, κατά το άρθρο 37 παράγρ. 3 εδ. γ’ του Συντάγματος.
Κυριάκος Παπανικολάου
Λέκτορας Δημοσίου Δικαίου της Νομικής Σχολής του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης
Πηγή: Αναδημοσίευση από την Εφημερίδα ΕΣΤΙΑ, στο φύλλο της 26.05.2023, σελ. 1, 3.
