Τα θεσμικά της δεύτερης κάλπης

Στον έναν περίπου μήνα μεταξύ των εκλογών της 21^ης Μαΐου και της 25^ης Ιουνίου, μπορεί το ενδιαφέρον να ήταν μικρό και το αποτέλεσμα να έμοιαζε προδιαγεγραμμένο, όμως συνέβησαν μια σειρά από γεγονότα που δεν τους αξίζει να περάσουν απαρατήρητα.

Στο καθαρά θεσμικό επίπεδο ξεχώρισαν:

• Η δεύτερη, μετά τη λαϊκή ετυμηγορία που εκδηλώθηκε στις 21 Μαΐου, ανάδειξη της στρέβλωσης που προκαλεί η εισαγωγή συστήματος απλής αναλογικής χωρίς να υπάρχουν, ακόμα και από αυτούς που την εισήγαγαν, οι αναγκαίες πολιτικές προϋποθέσεις.

Καθ’ όλη την προεκλογική εκστρατεία προς τη δεύτερη κάλπη, κατέστη προφανές ότι οι εκλογές της 25^ης Ιουνίου έγιναν απλώς και μόνο για να γίνουν, δηλαδή για να βγάλουν το ίδιο αποτέλεσμα με των εκλογών της 21^ης Μάϊου, υπό «βολικότερο» για τον σχηματισμό κυβέρνησης εκλογικό σύστημα. Ευθύνη για τη διεξαγωγή δεύτερης, ουσιαστικά άχρηστης, εκλογικής αναμέτρησης έχουν, εκτός του κόμματος που εισήγαγε την απλή αναλογική, τόσο ο νικητής των εκλογών της 21^ης Μαΐου, που δεν έκανε κανένα επίσημο διάβημα για σχηματισμό κυβέρνησης συνεργασίας, όσο και το κόμμα που αναδείχθηκε τρίτο και φρόντισε να αποκλείσει προκαταβολικά κάθε σύμπραξη με το πρώτο.

Έτσι, η χώρα οδηγήθηκε σε εκλογική αναμέτρηση χωρίς λόγο ύπαρξης αλλά με – πολιτικό για κάποιους, θεσμικό και οικονομικό για όλους – κόστος, το δε πολιτικό σύστημα έχασε την ευκαιρία να δοκιμάσει μια κυβερνητική σύμπραξη που θα δημιουργούσε εσωτερικά αντίβαρα και θα απέκλειε την αίσθηση, και τον πειρασμό, παντοδυναμίας.

• Το δεύτερο «κόψιμο» του «κόμματος Κασιδιάρη» από το Α’ Τμήμα του Αρείου Πάγου. Η προσπάθεια του πρωτόδικα καταδικασμένου πρώην μέλους της Χρυσής Αυγής έγινε αυτή τη φορά υπό το μανδύα του «συνασπισμού ανεξάρτητων υποψηφίων», ο οποίος δεν ήταν δυνατόν να ξεγελάσει το δικαστήριο.

Πάντως το τελευταίο έριξε το βάρος στην απόδειξη ότι και ο συνασπισμός ανεξαρτήτων αποτελεί «κατ’ ουσίαν κόμμα» με «πραγματικό αρχηγό» τον υπόδικο, ενώ υπήρχε μια πιο πρόσφορη νομική οδός: ο νόμος (παρ. 1 άρθρου 102 ν. 5019/2023) περιλαμβάνει ρητά όλες τις μορφές συμμετοχής – «συνδυασμούς υποψηφίων ενός κόμματος», «συνδυασμούς συνασπισμού περισσότερων κομμάτων», «συνασπισμούς ανεξάρτητων υποψηφίων», «μεμονωμένους υποψηφίους», ενώ, ακόμη και να μην αναφέρονταν ρητώς κάποιες μορφές «συνδυασμών», η αρχή της νομιμότητας και της ισότητας των υποψηφίων έναντι του νόμου πάλι σε αποκλεισμό θα οδηγούσαν: δεν είναι νοητό ορισμένοι υποψήφιοι να μην περάσουν τον ίδιο έλεγχο νομιμότητας με όλους τους άλλους, το δε Α Τμήμα του Αρείου Πάγου διαθέτει, όπως έδειξε και στην απόφαση του για το «κόμμα Κασιδιάρη» προ των εκλογών της 21^ης Μάϊου, όλα τα ερμηνευτικά εργαλεία για την ορθή εφαρμογή του νόμου.

Μια πιο ξεκάθαρα στηριγμένη στις δυο αυτές αρχές δικαστική κρίση – κανείς εκτός ή υπεράνω του νόμου, όλες οι μορφές συμμετοχής στις εκλογές κρίνονται από το δικαστήριο της «νομιμότητας των συνδυασμών» – θα λειτουργούσε, κατά τη γνώμη μου, πιο παιδευτικά και δημοκρατικά.

• Η εκ μέρους δυο μικρότερων κομμάτων, που δεν είχαν πιάσει το όριο του 3% στις εκλογές της 21^ης Μαΐου, ανατροπή της σειράς των βουλευτών με παραμερισμό των σταυρών που είχαν πάρει στις πρώτες εκλογές.

Τυπικά, και με βάση το γεγονός ότι οι εκλογές της 25^ης Ιουνίου είναι αυτόνομες εκλογές, στις οποίες, λόγω χρονικής εγγύτητας με τις προηγούμενες, δεν υπάρχει σταυροδοσία, οι αρχηγοί των κομμάτων, ή τα κομματικά όργανα, έχουν το προνόμιο να καθορίζουν εξ υπαρχής τις εκλογικές λίστες. Πάγιο όμως συνταγματικό έθιμο, βασιζόμενο στην αρχή του σεβασμού της ψήφου των πολιτών, επιτάσσει να ακολουθείται η σειρά εκλογής που προέκυψε από τις πρώτες εκλογές, επιτρέποντας οριακά τον αποκλεισμό κάποιων προσώπων λόγω συγκεκριμένων γεγονότων (όπως έκανε ο ΣΥΡΙΖΑ, έχοντας το προαναγγείλει, στην περίπτωση του ούτως ή άλλως μη εκλεγέντα υποψηφίου Γ. Κατρούγκαλου), αλλά όχι την αντικατάσταση εκλεγέντων στις πρώτες εκλογές από μη εκλεγέντες.

Το γεγονός ότι αυτό συνέβη μόνο από κόμματα που διεκδικούσαν για πρώτη φορά την παρουσία τους στη Βουλή, που διακρίνονται για τον έντονο αρχηγικό χαρακτήρα τους (ιδίως η Πλεύση Ελευθερίας) και που ανήκουν αμφότερα στις άκρες του εκλογικού φάσματος (στη λαϊκιστική Αριστερά η Πλεύση, στη θρησκόληπτη Ακροδεξιά η Νίκη) εξηγεί ίσως την παρέκβαση αλλά δεν την δικαιολογεί.

• Η ανάδειξη του γεγονότος ότι μια αμιγώς εκλογική υπηρεσιακή κυβέρνηση, που μόνη αποστολή έχει την ομαλή μετάβαση από μια εκλογική αναμέτρηση στην επόμενη, δεν διαδραματίζει μεν πολιτικό ρόλο, όσο υψηλού επιπέδου και να είναι τα στελέχη της, αποκτά όμως, κατά τη διάρκεια «ζωής» της, σχεδόν απεριόριστες προνομίες διοίκησης.

Την «κυβέρνηση Σαρμά» θα την θυμόμαστε για μια θεσμική υπερβολή και τρία γεγονότα που λίγο την άγγιξαν. Η υπερβολή: μεγάλος αριθμός προσλήψεων μετακλητών, ακόμα και με δημιουργία νέων θέσεων. Τα γεγονότα: κυβερνοεπίθεση κατά της πλατφόρμας διεξαγωγής των πανελληνίων εξετάσεων, για την οποία, ακριβώς λόγω του μη πολιτικού χαρακτήρα της κυβέρνησης, δεν της καταλογίστηκε καμία ευθύνη· συμβολικού αποκλειστικά χαρακτήρα κήρυξη τριήμερου πένθους για το τραγικό ναυάγιο της Πύλου·  αντιθεσμική εκ μέρους του αρχηγού του ΣΥΡΙΖΑ προσπάθεια εμπλοκής του υπηρεσιακού Πρωθυπουργού στην αντιπαράθεση γύρω από το πρόσωπο εκλεγέντα στις πρώτες εκλογές βουλευτή στη Ροδόπη, προσπάθεια την οποία ορθώς αγνόησε ο υπηρεσιακός Πρωθυπουργός.      

Από πλευράς πολιτικών γεγονότων με θεσμικό περιεχόμενο μπορούμε να ξεχωρίσουμε τρία επίπεδα:

• Το επίπεδο της επιφάνειας, στο οποίο κυρίαρχη ήταν η ακινησία.

Όχι αλλαγή εκλογικών συσχετισμών, όχι νέα στοιχεία μεταξύ πρώτης και δεύτερης εκλογικής αναμέτρησης, «κλείδωμα» της αυτοδυναμίας, περιορισμός της αβεβαιότητας στη μείωση ή όχι της απόστασης μεταξύ δεύτερου και τρίτου κόμματος, την είσοδο ή όχι επιπλέον – και ποιων – κομμάτων στη Βουλή και το – δυνητικά ενισχυμένο από την έλλειψη ενδιαφέροντος και το καλοκαίρι – ύψος της αποχής. Βεβαίως, η εκλογή τελικώς του κόμματος/μορφώματος των «Σπαρτιατών», μετά την ανοικτή υποστήριξη του υπόδικου πρώην «χρυσαυγίτη», μετέτρεψε, αυτομάτως, την προεκλογική ακινησία σε εκλογική ήττα της δημοκρατίας.

• Το επίπεδο των θεμάτων στα οποία επικεντρώθηκε η αντιπαράθεση.

Την προεκλογική συζήτηση μονοπώλησαν, κατά σειρά εμφανίσεως: η φορολογική πολιτική, λόγω ατυχών δηλώσεων στελεχών του ΠΑΣΟΚ, τις οποίες εκμεταλλεύτηκε η Νέα Δημοκρατία για να προβάλει εαυτήν ως μόνη εκπρόσωπο του δόγματος των λιγότερων φόρων)· η μουσουλμανική μειονότητα της Θράκης, γύρω από την οποία αναδείχθηκε σχεδόν αποκλειστικά το στοιχείο της πολιτικής επιρροής του τουρκικού προξενείου αλλά όχι η ενσωμάτωση και τα δικαιώματα της μειονότητας εντός του ελληνικού ιστού· ξώφαλτσα η μεταναστευτική πολιτική, της Ελλάδας αλλά και της Ευρωπαϊκής Ένωσης, με αφορμή την τραγωδία της Πύλου.

Και στα τρία ζητήματα η αίσθησή μου είναι ότι η συζήτηση υπήρξε επιφανειακή και με στόχο την κομματική εκμετάλλευση, ενώ επιτράπηκε να εμφιλοχωρήσουν διαστρεβλώσεις στο δημόσιο διάλογο: ιδίως ως προς την πλήρη «ελληνική ιδιότητα» των μουσουλμανικού θρησκεύματος βουλευτών ή υποψήφιων βουλευτών – που, γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο, δε νοείται να κάνουν οποιεσδήποτε «δηλώσεις μεταμέλειας» ή «ξεκαθαρίσματος απόψεων» – αλλά και σχετικά με το ναυάγιο, για το οποίο, σύμφωνα με ευρωπαϊκούς οργανισμούς και τον έγκυρο ευρωπαϊκό Τύπο (BBC, Le Monde, Euronews), παραμένουν αρκετά ερωτηματικά για τον τρόπο και το χρόνο της προσφερθείσας βοήθειας σε ένα απολύτως εκτός ελέγχου πλοιάριο, εντός ελληνικών υδάτων.  

• Το επίπεδο, τέλος, «μεγάλων θεσμικών ζητημάτων», που έκλεισαν σχεδόν απαρατήρητα και πάντως με ελάχιστη επιρροή στις εκλογικές εξελίξεις.

Οριστικό δικαστικό κλείσιμο της «υπόθεσης Novartis», με ανυπαρξία καταδίκης έστω ενός πολιτικού ή μη πολιτικού προσώπου, κάτι που αποδεικνύει την ορθότητα του χαρακτηρισμού «σκευωρία» για την κυβέρνηση που είχε την πρωτοβουλία όχι απλώς των διώξεων αλλά της τοποθέτησης τους στο επίκεντρο της πολιτικής ζωής. Τελικό πόρισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου για την «υπόθεση των υποκλοπών», με επίρριψη σημαντικών, και πολιτικών, ευθυνών στην Ελλάδα, άρα στην απερχόμενη κυβέρνηση. Επίσημη έκθεση των εμπειρογνωμόνων για το τραγικό σιδηροδρομικό δυστύχημα στα Τέμπη, με σαφή ανάδειξη δομικών δυσλειτουργιών του συστήματος και των δημόσιων αρχών, τουλάχιστον από το 2018, άρα με ευθύνη και των δυο προηγούμενων κυβερνήσεων.

Όλα αυτά τα – αντικειμενικά πλέον – γεγονότα, ενώ κατ’ ουσίαν αποδομούν το περί «κανονικότητας αφήγημα» των κομμάτων εξουσίας και του πολιτικο-μιντιακού συστήματος, εντέλει ενίσχυσαν το περιβάλλον τεχνητής κανονικότητας. Που είναι όμως αμφίβολο αν θα διατηρηθεί για πολύ μετά τις εκλογές της 25^ης Ιουνίου.

Κώστας Μποτόπουλος
Διδάκτωρ Συνταγματικού Δικαίου, πρ. Ευρωβουλευτής και Πρόεδρος της Επιτροπής Κεφαλαιαγοράς