I.
Α. Η κλιματική αλλαγή επηρεάζει άμεσα τη ζωή στον πλανήτη μας και όχι μόνον. Καθίσταται λοιπόν προφανής η ανάγκη, ιδίως σήμερα, υπό το πρίσμα και έκτακτων φυσικών φαινομένων, όπως πυρκαγιές και πλημμύρες, να αναδειχθεί εμπράκτως σε ύψιστη προτεραιότητα η διασφάλιση ενός βιώσιμου και αξιοπρεπούς εργασιακού περιβάλλοντος με βασικούς άξονες το δίπτυχο: υγεία- ασφάλεια στην εργασία εν μέσω κλιματικής κρίσης ιδίως για την επόμενη μέρα μετά τη πανδημία σε ένα εκ των πραγμάτων ρευστό διεθνές κοινωνικοοικονομικό περιβάλλον. Άλλωστε, το αναμφισβήτητα μεγάλο κόστος εργατικών ατυχημάτων και επαγγελματικών ασθενειών, ανεξάρτητα από στατιστικές αναλύσεις, είναι συχνά δυσαναπλήρωτο και σε γενικές γραμμές ανυπολόγιστο, αν ληφθεί υπόψη ότι ένα ποσοστό τους δεν δηλώνεται καν, ενώ η απόδειξή τους – ιδίως των επαγγελματικών ασθενειών – δεν είναι πάντα ευχερής. Πάντως, η καθιέρωση πλέον σε διεθνή κλίμακα του ευρύτερου όρου υγεία αντί υγιεινή αποτιμάται ως θετική εξέλιξη. Απομένει να υλοποιηθεί στη πράξη η οριζόντια προτεραιότητα της ασφάλειας στην εργασία, χωρίς διακρίσεις λόγω φύλου ή για άλλους μη νόμιμους λόγους, σε ένα ευρύτερο ασταθές πλαίσιο, λόγω και των απρόβλεπτων επιπτώσεων της κλιματικής κρίσης και στο ευαίσθητο πεδίο των πάσης μορφής σχέσεων εργασίας (που εκτελούνται είτε σε εξωτερικούς είτε και σε εσωτερικούς χώρους), στον δημόσιο, στον ιδιωτικό τομέα, αλλά και στον τομέα της κοινωνικής οικονομίας.
Β. Όπως γίνεται ευρύτερα αποδεκτό από θεωρία και νομολογία, το δικαίωμα στην υγεία είναι ατομικό, συλλογικό, κοινωνικό και πάντως δημόσιου χαρακτήρα[1],[2]. Κατοχυρώνεται συνταγματικά (ιδίως άρθ.21 Συντάγματος) , αλλά απολαμβάνει προστασία και σε ενωσιακό, καθώς και σε διεθνές επίπεδο[3],[4]. Ειδικά ως προς το εργασιακό περιβάλλον, αναφέρονται σχετικά εντελώς ενδεικτικά οι διεθνείς συμβάσεις εργασίας (ΔΣΕ) άρ. 155 για την επαγγελματική ασφάλεια και υγεία στην εργασία, άρ.187 για το Πλαίσιο προώθησης της ασφάλειας και υγείας στην εργασία και άρ. 190 για την εξάλειψη της βίας και παρενόχλησης στην εργασία (οι δύο τελευταίες ΔΣΕ κυρώθηκαν με ν. 4808/2021). Μάλιστα το 2022, εν μέσω εντεινόμενης κλιματικής κρίσης, η Διεθνής Οργάνωση Εργασίας αναγνώρισε ορθά για πρώτη φορά ρητά ως θεμελιώδες (fundamental) το δικαίωμα σε ένα ασφαλές και υγιές εργασιακό περιβάλλον. Επιπλέον, αξίζουν μνείας οι σχετικές πρόνοιες στην Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (άρ.25) , στον Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων ΕΕ (άρ.35), στον Ευρωπαϊκό Πυλώνα Κοινωνικών Δικαιωμάτων (αρχή – principle 10) καθώς και στον Αναθεωρημένο Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Χάρτη (αρθ.3).
Η βελτίωση των όρων εργασίας των εργαζομένων συνδέεται αναπόσπαστα με την καθημερινή αποτελεσματική προστασία της σωματικής και ψυχικής υγείας τους , αλλά και με τη συμφιλίωση επαγγελματικής και προσωπικής- οικογενειακής ζωής κάθε εργαζόμενου σε ένα δυσχερές παγκόσμιο οικονομικό περιβάλλον, μετά και από την πρόσφατη υγειονομική κρίση. Ήδη με την Οδηγία 2019/1152 ΕΕ, η οποία πλέον κυρώθηκε και από τη χώρα μας με ν. 5053/2023, αναδεικνύεται ρητά η ανάγκη για διαφανείς και προβλέψιμους όρους εργασίας σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης, δεδομένου μάλιστα ότι το φαινόμενο απασχόλησης στην άτυπη οικονομία, συχνά υπό αντίξοες με όρους υγιεινής και ασφάλειας συνθήκες, είναι υπαρκτό όχι μόνο στην Ευρωπαϊκή Ένωση, αλλά και σε παγκόσμια κλίμακα ,ιδίως στην περίοδο της πανδημίας, παρά τις προσπάθειες που γίνονται για την εξάλειψή του. Μάλιστα, ανάλογα φαινόμενα εγκυμονούν εκ των πραγμάτων πρόσθετους κινδύνους σε περιόδους έντονων ή και έκτακτων φυσικών καταστάσεων, όπως αυτές που βιώνουμε σήμερα παγκοσμίως.
Γ. Σε εθνικό επίπεδο ο ρόλος του Ελληνικού Ινστιτούτου Υγιεινής και Ασφάλειας της Εργασίας (ΕΛΙΝΥΑΕ, με επικαιροποιημένη και εύκολα προσβάσιμη τη σχετική νομοθεσία σε συνδυασμό , μεταξύ άλλων, με πορίσματα της νομολογίας , διαδικτυακά εργαλεία και οπτικοακουστικό υλικό) είναι κομβικός, λαμβανομένου υπόψη ότι στον φορέα αυτόν εκπροσωπούνται βασικοί κοινωνικοί εταίροι (εκπρόσωποι εργοδοτών και εργαζομένων). Μάλιστα, ο ρόλος αυτός γίνεται ακόμη σημαντικότερος, εφόσον αξιοποιηθεί το Ινστιτούτο και η τεχνογνωσία του στην υλοποίηση μίας ευφυούς Εθνικής Στρατηγικής αντιμετώπισης της κλιματικής κρίσης με έμφαση στη καθημερινότητα των πολιτών και ιδίως όσων ανήκουν σε ευπαθείς, άρα και περισσότερο ευάλωτες στη κλιματική κρίση κοινωνικές ομάδες (όπως παιδιά, ηλικιωμένοι, ΑΜΕΑ , μακροχρόνια άνεργοι , μονογονεϊκές οικογένειες, πολύτεκνοι). Προφανώς αυτή η στρατηγική θα εντάσσεται στο ευρωπαϊκό και διεθνές κανονιστικό πλαίσιο αξιοποιώντας ιδίως σχετικές καλές πρακτικές. Στην κατεύθυνση αυτή θα ήταν χρήσιμο και ένα ευφυές Κοινωνικό Παρατηρητήριο για την ανάλυση των αιτιών, αλλά και την αντιμετώπιση των συνεπειών της κλιματικής κρίσης με ουσιαστική συμβολή των κοινωνικών εταίρων, της τοπικής αυτοδιοίκησης, αλλά και της κοινωνίας των πολιτών. Η συμβολή του ΕΛΙΝΥΑΕ πάντως, ιδίως στο καίριο ζήτημα της πρόληψης, είναι θετική[5]. Προέχει βεβαίως η ενίσχυση και αποτελεσματική λειτουργία των σχετικών ελεγκτικών μηχανισμών (όπως το Σώμα Επιθεωρητών Εργασίας- ΣΕΠΕ), αλλά και η μεγαλύτερη και ουσιαστικότερη αξιοποίηση θεσμικών οργάνων , όπως οι γιατροί εργασίας και οι τεχνικοί ασφαλείας, που εντάσσονται στην αναγκαία νέα εθνική στρατηγική για την Υγεία και Ασφάλεια στην Εργασία με πρόταγμα την αποδοχή ότι η υγεία και η ασφάλεια της εργασίας αποτελούν θεμελιώδη κοινωνικά αγαθά που υπηρετούν, πέραν των άλλων, το δημόσιο συμφέρον, πολλώ δε μάλλον σε περιόδους κλιματικών μεταβολών ευρείας κλίμακας και μεγάλης έντασης. Ενημέρωση, ευαισθητοποίηση, εφαρμογή του κανονιστικού πλαισίου (βλ. ενδεικτικά ν.3850/2010, Οδηγία 89/391/ΕΕ) αλληλεπιδρούν εκ των πραγμάτων με στόχο τη βελτίωση του λειτουργικού πλαισίου τόσο της υγείας όσο και της ασφάλειας στην εργασία προς αποφυγή εργατικών ατυχημάτων (βλ. ιδίως ν.551/1915, α.ν. 1846/1951 όπως ισχύουν σήμερα) και επαγγελματικών ασθενειών (βλ. ιδίως π.δ. 41/2012) που έχουν πολύπλευρο κόστος: για εργαζόμενους, εργοδότες αλλά και γενικότερα για το κοινωνικό σύνολο.
Δ. Εν προκειμένω ο ρόλος της νομολογίας[6] είναι σημαντικός, ιδίως ως προς την κάλυψη ατυχημάτων όχι μόνο κατά την εκτέλεση, αλλά και εξ αφορμής της εργασίας (π.χ. από την οικία του εργαζόμενου προς την εργασία του και αντιστρόφως), εφόσον βεβαίως συντρέχουν οι εκ του νόμου προϋποθέσεις, δηλαδή ιδίως βίαιο και αιφνίδιο συμβάν, που προκαλεί ανικανότητα για εργασία άνω των 4 ημερών με συνδρομή αιτιώδους συνάφειας μεταξύ βίαιου συμβάντος και επελθούσας βλάβης της υγείας (σωματικής ή ψυχικής) του θύματος- εργαζόμενου. Επίσης, η νομολογία των δικαστηρίων μας συμβάλλει στην κατά το δυνατόν αντικειμενικότερη προσέγγιση της έννοιας «ηθική βλάβη» και του ύψους της εκάστοτε σχετικής αποζημίωσης. Το ίδιο ισχύει και για την έννοια «ψυχική οδύνη» και το ύψος της σχετικής αποζημίωσης (σε περίπτωση θανατηφόρου εργατικού ατυχήματος) σε συνάρτηση και με τους δικαιούχους της επιδικαζόμενης σχετικής αποζημίωσης, δηλαδή την οικογένεια του θανόντος- θύματος (σύζυγο, τέκνα και τυχόν λοιπούς στενούς συγγενείς, όπως γονείς ή αδέλφια). Προφανώς βέβαια στην πράξη αναφύονται διάφορα ζητήματα προς ερμηνεία και επίλυση, ιδίως σε περιπτώσεις ατυχημάτων επί άτυπης απασχόλησης, σε τηλεργαζόμενους ή απασχολούμενους σε ψηφιακές πλατφόρμες, αλλά και σε εργαζόμενους περισσότερο εκτεθειμένους σε φυσικά φαινόμενα λόγω της φύσης της εργασίας τους.
II.
Α. Σε επίπεδο ΕΕ ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός για την Υγεία και Ασφάλεια στην Εργασία (EU-OSHA) με έδρα το Μπιλμπάο της Ισπανίας παράγει επίσης σημαντικό έργο με συστηματική συλλογή και ανάλυση σχετικών δεδομένων[7]. Αναφορικά με τη σχετική ερευνητική δραστηριότητα, ως καλή πρακτική επισημαίνεται ενδεικτικά, μεταξύ άλλων, η λειτουργία του φημισμένου Ινστιτούτου (σε θέματα ιδίως πρόληψης στην υγεία) Robert Koch στη Γερμανία (www.rki.de). Ανάμεσα στις πολλές επίκαιρες έρευνες του Ινστιτούτου και πριν και κατά τη διάρκεια της πανδημίας, αξίζει ιδιαίτερης μνείας η συνάρτηση του επιπέδου υγείας των ατόμων με την κοινωνική- οικονομική θέση τους με έμφαση στο εργασιακό περιβάλλον τους, το μορφωτικό επίπεδό τους, την οικογενειακή κατάστασή τους κλπ.[8], αλλά και η προσέγγιση των συνεπειών της κλιματικής κρίσης.
Ειδικά ως προς τον ιό SARS-COV-2 η ένταξή του στους παράγοντες βιολογικού κινδύνου είναι μια θετική εξέλιξη (βλ. Π.Δ. 120/2020 σε συμμόρφωση με Οδηγία 2000/54/ΕΚ, όπως τροποποιήθηκε με Οδηγία 2019/ 1833/ΕΕ και Οδηγία 2020/739/ΕΕ). Πλέον έχει ανοίξει η συζήτηση διεθνώς, αλλά και στη χώρα μας για να εξεταστεί η δυνατότητα να θεωρηθεί η νόσος από αυτόν τον ιό (COVID-19) ως επαγγελματική ασθένεια, τουλάχιστον στον υγειονομικό κλάδο. Πάντως, ευρύτερα, η σύσταση και λειτουργία εξειδικευμένου φορέα για την εκτίμηση (και ασφάλιση) επαγγελματικών ασθενειών και εργατικών ατυχημάτων[9] που έχει θεσμοθετηθεί σε άλλες χώρες της ΕΕ, είναι μια επιλογή που αξίζει ενδελεχούς μελέτης ως προς την υλοποίησή της. Βεβαίως και η ενίσχυση της πρόληψης θα είναι ευεργετική, αν συνδυαστεί με την αντίληψη ότι η προστασία της υγείας και ασφάλειας στην εργασία δεν είναι επιβάρυνση, αλλά κοινωνική επένδυση με πολλαπλασιαστικά οφέλη. Άλλωστε, οι κίνδυνοι είναι πολλαπλοί (χημικοί, φυσικοί, βιολογικοί, ψυχοκοινωνικοί κ.ά.) και μεταλλάσσονται στην πορεία του χρόνου με την ταχύτατη εξέλιξη της τεχνολογίας, αλλά και με την κλιματική κρίση που αναδιατάσσουν ριζικά το τοπίο του εργασιακού περιβάλλοντος. Γι’ αυτό η εκτίμηση των επαγγελματικών κινδύνων πρέπει να γίνεται συστηματικά και ολοκληρωμένα, προσαρμοσμένη στα νεότερα ανά χρονική περίοδο δεδομένα. Επιπλέον, οι αυτοαπασχολούμενοι και οι μικρές η μεσαίες επιχειρήσεις, ιδίως αυτές οικογενειακού χαρακτήρα, χρήζουν, υπό το πρίσμα και των σημαντικών και συχνά πλέον απρόβλεπτων κλιματικών μεταβολών, μεγαλύτερης προσοχής και μέριμνας ως προς την τήρηση των κανόνων υγιεινής και ασφάλειας της εργασίας, αφού στις μεγάλες επιχειρήσεις τα ποσοστά συμμόρφωσης είναι σαφώς μεγαλύτερα διεθνώς, αλλά και στη χώρα μας.
Μια καλή πρακτική σε οργανωτικό επίπεδο στο κρίσιμο ζήτημα της βελτίωσης των εργασιακών συνθηκών, που επηρεάζει και την κατάσταση υγείας, προέρχεται από τη Γαλλία. Πρόκειται για τον επίσημο φορέα της χώρας με αποστολή τη βελτίωση των όρων εργασίας (Agence nationale pour l ‘amelioration des conditions de travail). Ο φορέας αυτός διαθέτει και περιφερειακές δομές, ενώ αναπτύσσει αξιόλογη και συστηματικά ανανεωνόμενη δραστηριότητα σε διάφορες θεματικές ενότητες μεταξύ των οποίων η τηλεργασία, η υγιεινή και ασφάλεια στην εργασία, η εργονομία, οι ευέλικτες μορφές απασχόλησης. Ανάλογες πρακτικές έχουν υποστηριχθεί επί σειρά ετών, μεταξύ άλλων, στις σκανδιναβικές χώρες, τον Καναδά, τη Νέα Ζηλανδία. Στην ΕΕ κομβικός είναι ο ρόλος του Ευρωπαϊκού Ιδρύματος για τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης και εργασίας – Eurofound, με έμφαση σε σχετικό υλικό τεκμηρίωσης μετά την εμπειρία και της πανδημίας, το οποίο μπορεί να συμβάλλει στην επικαιροποίηση και ανάλυση των στοιχείων που αφορούν τις συνθήκες εργασίας στα κράτη μέλη της ΕΕ, μεταξύ των οποίων και η χώρα μας[10]. Βέβαια η ουσιαστική βελτίωση των όρων εργασίας σε ένα έντονα ανταγωνιστικό και ταχύτατα μεταβαλλόμενο οικονομικό περιβάλλον παραμένει ζητούμενο σε παγκόσμια κλίμακα.
Β. Ειδικά ως προς το μέλλον της τηλεργασίας , που εξαπλώθηκε και στη χώρα μας στη περίοδο της πανδημίας και αναμένεται να διατηρηθεί με αναγκαίες αναπροσαρμογές και στο μέλλον, η τεχνογνωσία διεθνών οργανισμών , όπως η Διεθνής Οργάνωση Εργασίας (ILO) είναι κομβικής σημασίας. Στο πλαίσιο της ενωσιακής και διεθνούς τεχνογνωσίας το δικαίωμα αποσύνδεσης (droit à la déconnexion)[11],[12], μπορεί να αποτελέσει καταλύτη για την προστασία της υγείας του ανθρώπινου δυναμικού, αλλά και να συνδράμει στη δίκαιη και ισορροπημένη ανάπτυξη συστημάτων τηλεργασίας σε εθελοντική βάση, ώστε να μεγιστοποιηθούν τα οφέλη (π.χ. αύξηση παραγωγικότητας, μείωση λειτουργικού κόστους) και να περιοριστούν οι τυχόν παρενέργειες σε βάρος των εργαζομένων (π.χ. εντατικοποίηση εργασίας, κίνδυνος απομόνωσης)[13]. Στη Γαλλία, για παράδειγμα, από 01.01.2017 εφαρμόζεται σχετική νομοθεσία που προτάσσει τη διαδικασία διαβούλευσης μεταξύ των μερών κατά κανόνα σε επιχειρήσεις με προσωπικό άνω των 50 ατόμων, αν και δεν έχει θεσπιστεί νομοθετικά ένα πλήρως δεσμευτικό σχετικό δικαίωμα στην αποσύνδεση (ανάλογες πρακτικές αναπτύσσονται και σε άλλες χώρες όπως η Ιταλία). Επιπλέον, ήδη στη Γερμανία έχει ξεκινήσει από την περασμένη χρονιά και συνεχίζεται η συζήτηση για τη νομοθετική πρόβλεψη ενός αυτοτελούς δικαιώματος σε τηλεργασία. Πλέον και στη χώρα μας υπάρχει μόνιμη ρύθμιση για τη τηλεργασία και στον ιδιωτικό (άρθρο 67 ν. 4808/2021) και στον δημόσιο τομέα (ν. 4807/2021).
Προφανώς σε ζητήματα όπως η τηλεργασία (σε συνδυασμό με τον χρόνο εργασίας και τη δημιουργική οργάνωσή του), οι κοινωνικοί εταίροι μπορούν να συνδράμουν καθοριστικά στη θέσπιση ενός λειτουργικού και κοινωνικά δίκαιου ρυθμιστικού πεδίου, κατ’ εφαρμογή και της σχετικής Ευρωπαϊκής Συμφωνίας – Πλαισίου του 2002, η οποία έχει ενσωματωθεί στο εθνικό μας δίκαιο με την Εθνική Γενική Συλλογική Σύμβαση Εργασίας – ΕΓΣΣΕ 2006-2007 (Παράρτημα Β) και τη διάταξη άρ. 5 ν. 3846/2010, σε συνδυασμό και με την Ευρωπαϊκή συμφωνία- πλαίσιο μεταξύ των κοινωνικών εταίρων έτους 2020 για την ψηφιοποίηση, αλλά και με σχετικό ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στις αρχές 2021 (αν και σε αυτό το ψήφισμα προβλέπεται μεταβατική περίοδος 3 ετών, οπότε συνιστάται η επίτευξη ενός κοινά αποδεκτού ελάχιστου επιπέδου προστασίας για το διάστημα αυτό). Ο εθελοντικός χαρακτήρας, το δικαίωμα αποσύνδεσης, ο συστηματικός έλεγχος όλων των μισθολογικών και θεσμικών όρων εργασίας (π.χ. μισθοί, πλήρης κάλυψη κόστους τηλεργασίας από εργοδότη, ωράρια, άδειες, υγιεινή και ασφάλεια εργασίας ακόμη και ενόψει έκτακτων ή έντονων φυσικών φαινομένων, προστασία προσωπικών δεδομένων) , η αρμονική συνύπαρξη επαγγελματικής και οικογενειακής ζωής είναι θεμέλιοι λίθοι μιας σύγχρονης και βιώσιμης ρύθμισης , είτε ως διάταξη νόμου είτε ως συλλογική συμφωνία.
Εν συνεχεία, η αποτελεσματική επίβλεψη λειτουργίας του σχετικού πλαισίου στην πράξη (π.χ. με πρόβλεψη υπεύθυνου τηλεργασίας κατά το πρότυπο του υπεύθυνου προστασίας προσωπικών δεδομένων), είναι εξίσου σημαντική, ώστε αφενός να διασφαλιστεί ένα ικανοποιητικό , υγιές και ασφαλές εργασιακό περιβάλλον και αφετέρου να επιχειρηθεί αύξηση ποιοτικών και βιώσιμων θέσεων εργασίας, με όρους υγιούς ανταγωνισμού, καινοτομίας , φιλικού επιχειρηματικού κλίματος με έμφαση και στις μικρομεσαίες καθώς και στις αναφυόμενες επιχειρήσεις (start- ups). Ταυτόχρονα είναι επιτακτική, εν προκειμένω, η ανάγκη στήριξης των γυναικών, προστασίας των νέων και ιδίως των ανήλικων, αλλά και γενικότερα ευπαθών η ευάλωτων κοινωνικών ομάδων (όπως ΑΜΕΑ),καθώς και ενίσχυσης της περιφερειακής ανάπτυξης (ιδίως σε απομακρυσμένες ορεινές ή νησιωτικές περιοχές της χώρας).
Ως εκ τούτου, ένα ευφυές Κοινωνικό Παρατηρητήριο Τηλεργασίας και ευρύτερα Εργασιακού Περιβάλλοντος[14] σε συνδυασμό με έναν κοινής αποδοχής σχετικό Κώδικα Δεοντολογίας, θα μπορούσαν να συντελέσουν στη βελτίωση του όλου πλαισίου, διορθώνοντας ατέλειες ή προβλήματα στη γέννηση τους. Ειδικά για τη χώρα μας ένα σύστημα μικτής τηλεργασίας (με μοίρασμα των ημερών εργασίας στον χώρο εργασίας και εξ αποστάσεως) θα μπορούσε να πολλαπλασιάσει τα οφέλη της τηλεργασίας (π.χ. μείωση λειτουργικού κόστους, προστασία περιβάλλοντος και δημόσιας υγείας) μειώνοντας τυχόν μειονεκτήματα (όπως εντατικοποίηση εργασίας, κίνδυνος απομόνωσης του τηλεργαζόμενου), ακόμη και σε περιόδους κλιματικών αναταράξεων. Η αξιοποίηση της δεδομένης ψηφιακής αναβάθμισης μπορεί να διευκολύνει, σε συνδυασμό με την περαιτέρω βελτίωση των υποδομών πληροφορικής και τηλεπικοινωνιών (π.χ. γρήγορο και ασφαλές Ιnternet σε συνδυασμό με μείωση του ψηφιακού χάσματος) για την επίτευξη ενός φιλικότερου στη χρήση του πλαισίου τηλεργασίας και ευρύτερα εργασιακού περιβάλλοντος[15]. Η αξιοποίηση πρωτότυπων προτάσεων, όπως η ΠΕΝΤΑΠΛΗ ΕΛΙΚΑ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑΣ (quintuple innovation helix framework) με βασικούς άξονες τις κυβερνήσεις, τα Πανεπιστήμια, τα ερευνητικά κέντρα, χρηματοδοτικούς φορείς και την Κοινωνία των Πολιτών, αλλά και η στόχευση δημιουργίας νέων και βιώσιμων θέσεων εργασίας σε τομείς συνδεόμενους με την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης, όπως τεχνολογίες καθαρής ενέργειας, κυκλική οικονομία, αποθήκευση ενέργειας, πρόληψη μπορούν να αποβούν ωφέλιμες. Πέρα από το τοπικό, περιφερειακό, εθνικό και ενωσιακό επίπεδο, πάντως, η συμβολή των διεθνών οργανισμών είναι πολύτιμη. Αναφέρεται ενδεικτικά η Διεθνής Οργάνωση Εργασίας με πλέον πρόσφατο κείμενο αναφοράς, στο πλαίσιο της φετινής Γενικής Συνέλευσής της, την εμβληματική απόφαση για τη δίκαιη μετάβαση εν μέσω κλιματικής κρίσης (ILO Just Transition Mandate, Iούνιος 2023).
Γ. Συμπερασματικά, οι καλές πρακτικές εθνικών, ενωσιακών και διεθνών οργανισμών με την αναγκαία δημιουργική προσαρμογή τους στην εγχώρια αγορά εργασίας αποτελούν κομβικό στοιχείο ενός συστηματικού, αξιόπιστου και τεκμηριωμένου κοινωνικού διαλόγου με ουσιαστική συμμετοχή των κοινωνικών εταίρων για την τηλεργασία και γενικότερα για το σύγχρονο και διαρκώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον της εργασίας, με απώτερη επιδίωξη την ουσιαστική βελτίωση των συνθηκών εργασίας όλων ανεξαιρέτως των εργαζομένων, με προτεραιότητα στην αποτελεσματική προάσπιση της υγείας και ασφάλειάς τους στην καθημερινή πράξη, υπό το πρίσμα πλέον και της πολύπλευρης κλιματικής κρίσης. Η ολιστική προσέγγιση με αξιοποίηση πορισμάτων ερευνών από διάφορους επιστημονικούς κλάδους (νομική, οικονομικά, προστασία περιβάλλοντος- φυσικού και ανθρώπινου, πληροφορική, εργονομία, κοινωνιολογία, ψυχολογία, στατιστική κλπ.) θα είναι ιδιαίτερα χρήσιμη. Άλλωστε και νέες προκλήσεις, όπως η κλιματική αλλαγή, έχουν εκ των πραγμάτων και έντονο κοινωνικό πρόσημο, αφού οι οικονομικά και κοινωνικά ασθενέστερες ομάδες πλήττονται στην πράξη σε παγκόσμια κλίμακα πολύ περισσότερο και πιο έντονα, άρα χρήζουν αποτελεσματικής προστασίας. Ιδίως, λοιπόν, ενόψει της επόμενης μέρας, ένα αξιοπρεπές εργασιακό περιβάλλον, το οποίο δεν νοείται χωρίς υγεία και ασφάλεια στην εργασία, μπορεί να συμβάλλει εκ των πραγμάτων όχι μόνο στη διαφύλαξη της δημόσιας υγείας, αλλά και στην προστασία του περιβάλλοντος, στην κοινωνική συνοχή, αλλά και στη δίκαιη και συμπεριληπτική ανάπτυξη για όλη την κοινωνία, με ανθρώπινο πρόσωπο και κοινωνική ευαισθησία.
Γιώργος Βλασσόπουλος
Δικηγόρος – Διδάκτωρ Νομικής
Υποσημειώσεις:
[1] Π.Παπαρρηγοπούλου- Πεχλιβανίδη,Το Δημόσιο Δίκαιο της υγείας, εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 2017
[2] Π.Νάσκου-Περράκη, Το δικαίωμα στην Υγεία, εκδ. Σάκκουλας ΑΕ, Θεσσαλονίκη, 2022
[3] Χ.Ανθόπουλος, Πανδημία, δικαίωμα στην υγεία και καθήκον αλληλεγγύης, ΕφημΔΔ,1/2020
[4] Ε.Βενιζέλος, Πανδημία, Θεμελιώδη Δικαιώματα και Δημοκρατία, περ. Δικαιώματα του Ανθρώπου, εκδ.Σάκκουλα, σελ. 275-300, 2020
[5] Πλέον, σύμφωνα με άρ. 128 ν. 4808/2021, το ΕΛΙΝΥΑΕ αποτελεί τον επίσημο συμβουλευτικό φορέα της πολιτείας σε θέματα υγείας και ασφάλειας στην εργασία στο πλαίσιο υλοποίησης της Εθνικής Στρατηγικής ( και του εκάστοτε Ετήσιου σχετικού Προγράμματος) για την υγεία και ασφάλεια στην εργασία.
[6] Βλ. ενδεικτικά για σχετική θεωρία και πρόσφατη νομολογία Δ.Ζερδελή, Εργατικό Δίκαιο, ιδίως σελ. 1068 επ., Σάκκουλας, Θεσσαλονίκη, 2022
[7] Βλ. πρόσφατη έκθεση με τίτλο Occupational safety and health in Europe: status and trends 2023 σε osha.europa.eu, 15.5.2023
[8] Βλ. ενδιαφέρουσα πρωτότυπη μελέτη για το έργο του Ινστιτούτου στο κομβικό πεδίο της ψυχικής υγείας : J.Thom, L.Walther…, Mental health surveillance am Robert Koch Institute, Bundesgesundheitsblatt-Gesundheitsforschung-Gesundheitsschutz 66, 379-390, 27.2.2023
[9] Βλ. ενδεικτικά σχετική εισήγηση Α. Στοιμενίδη, Προέδρου Ευρωπαϊκού Οργανισμού για την υγεία και ασφάλεια στην εργασία στο 3ο Πανελλήνιο Συνέδριο ΕΛΙΝΥΑΕ, Αθήνα, 21,22.11.2022.
[10] Βλ. Living and working in Europe, 4.5.2023, βλ. επίσης The future of telework and hybrid work, 28.4.2023 σε www.eurofound.europa.eu, 28.4.2023
[11] Βλ. σχετικά το από 15-3-2022 Διεθνές Συνέδριο για το δικαίωμα αποσύνδεσης και τη τηλεργασία www.europarl.eu
[12] Βλ. ενδεικτικά τη πρόσφατη Έκθεση Επιτροπής Απασχόλησης και Κοινωνικών Υποθέσεων του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου ( ΕΚ ) για τη ψυχική υγεία στον ψηφιακό κόσμο εργασίας 2021_2098 ΙΝΙ , που οδήγησε στην από 21.6.2022 σχετική Πρόταση Ψηφίσματος του ΕΚ
[13] Βλ. την εμβληματική σχετική από 2.2.2022 Κοινή Έκθεση του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας και της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας με τίτλο Healthy and safe telework, όπου παρατίθενται τα πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα της τηλεργασίας μετά και την εμπειρία της πανδημίας.
[14] Βλ. εντελώς ενδεικτικά το Παρατηρητήριο Αγοράς Εργασίας στο πλαίσιο της Ευρωπαικής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής σε www.eesc.europa.eu
[15] Βλ. σχετική Γνώμη της ΟΚΕ με τίτλο Τηλεργασία: προβλήματα και προοπτικές, Ιούλιος 2022
