Εισαγωγή στο θέμα
Την κατάθεση σχεδίου νόμου του Υπουργείου Εσωτερικών με τίτλο «Εκλογή Ευρωβουλευτών, Διευκόλυνση Ψήφου Εκλογέων, Εκκαθάριση Εκλογικών Καταλόγων και Λοιπές Διατάξεις» με το οποίο καθιερώνεται για πρώτη φορά στη χώρα μας η επιστολική ψήφος, ανήγγειλαν σε συνέντευξη Τύπου η Υπουργός Εσωτερικών Νίκη Κεραμέως και ο Αναπληρωτής Υπουργός Εσωτερικών Θεόδωρος Λιβάνιος.
Το ζήτημα της ψήφου των εκλογέων όχι διά του παραδοσιακού τρόπου της διά ζώσης προσέλευσής τους σε εκλογικά τμήματα, με την παρουσία δικαστικού αντιπροσώπου, εφορευτικής επιτροπής, την τοποθέτηση ειδικού χώρου περικλεισμένου με παραβάν και κάλπη στην οποία εγκιβωτίζεται το ψηφοδέλτιο εσωκλεισμένο σε ειδικό φάκελο σφραγισμένο από τον δικαστικό αντιπρόσωπο (πρβλ. άρθρα 70-76 ΕΝ, όπως έχει κωδικοποιηθεί με το ΠΔ 26/2012) αλλά με ψηφοδέλτιο εντός φακέλου ο οποίος αποστέλλεται ταχυδρομικά από τον εκλογέα στην αρμόδια εκλογική αρχή (επιστολική ψήφος), δεν έχει απασχολήσει μέχρι τώρα την επιστήμη ούτε και τον νομοθέτη. Μνεία γίνεται μόνο στο συνταγματικό κείμενο για πρώτη φορά με το από 6-4-2001Ψήφισμα της Ζ΄ Αναθεωρητικής Βουλής με το οποίο αναθεωρήθηκε μεταξύ άλλων το άρθρο 51 παρ. 4 Σ, με την τροποποίηση του εδ. β΄ και την εισαγωγή νέου εδαφίου γ΄ ως εξής: «Νόμος που ψηφίζεται με την πλειοψηφία των δύο τρίτων του όλου αριθμού των βουλευτών μπορεί να ορίζει τα σχετικά με την άσκηση του εκλογικού δικαιώματος από τους εκλογείς που βρίσκονται έξω από την Επικράτεια. Ως προς τους εκλογείς αυτούς η αρχή της ταυτόχρονης διενέργειας των εκλογών δεν κωλύει την άσκηση του εκλογικού τους δικαιώματος με επιστολική ψήφο ή άλλο πρόσφορο μέσο, εφόσον η καταμέτρηση και η ανακοίνωση των αποτελεσμάτων διενεργείται όποτε αυτό γίνεται και σε ολόκληρη την Επικράτεια». Ενώ ο κοινός εκλογικός νομοθέτης, έστω και με καθυστέρηση περίπου 20 ετών από το 2001 και περίπου 50 ετών από το 1975, όταν εισήχθη για πρώτη φορά στην συνταγματική μας ιστορία η δυνατότητα καθιέρωσης της άσκησης του ενεργητικού εκλογικού δικαιώματος των Ελλήνων εκλογέων του εξωτερικού στον τόπο της κατοικίας τους ή ακόμα και προσωρινής διαμονής τους, έκανε χρήση αυτής της εξουσιοδότησης με τους Ν. 4648/2019 και 5044/2023, απέφυγε παράλληλα ή έστω ξεχωριστά να καθιερώσει την επιστολική ψήφο, έστω και για τους Έλληνες εκλογείς του εξωτερικού. Την παράλειψη αυτή έρχεται να καλύψει το προαναγγελθέν νομοσχέδιο.
Με την αναγγελία της κατάθεσης του νομοσχεδίου από τους δύο Υπουργούς ηγέρθησαν οι πρώτες επιφυλάξεις συνταγματικότητας της σχετικής ρύθμισης[1]. Σκοπός του παρόντος άρθρου είναι να απαντήσει στα ζητήματα συνταγματικότητας που εγείρονται από ενδεχόμενη καθιέρωση της επίμαχης ρύθμισης.
Η συνταγματικότητα της καθιέρωσης της επιστολικής ψήφου επί της αρχής
Το Σύνταγμα όσον αφορά την εκλογική διαδικασία καθιερώνει παράλληλα με την κατοχύρωση του ενεργητικού εκλογικού δικαιώματος ως θεμελιώδους ατομικού πολιτικού δικαιώματος και τρεις βασικές αρχές που διέπουν την άσκησή του, την αμεσότητα, την καθολικότητα και την μυστικότητα (άρθρο 51 παρ. 3 εδ. α΄ Σ). Παράλληλα κατοχυρώνει ανεπιφύλακτα την ελεύθερη και ανόθευτη εκδήλωση της λαϊκής θέλησης, ως έκφραση της λαϊκής κυριαρχίας, η οποία τελεί υπό την εγγύηση όλων των λειτουργιών της Πολιτείας (άρθρο 52 εδ. α΄ Σ). Οι παραπάνω διατάξεις αποτελούν ιδιαίτερες εκφάνσεις της δημοκρατικής αρχής και της αρχής της λαϊκής κυριαρχίας (άρθρο 1 Σ), δεν επιδέχονται εξαιρέσεων πλην αυτών που ο ίδιος ο συνταγματικός νομοθέτης έχει προβλέψει (άρθρο 51 παρ. 3 εδ. β΄ Σ), ενώ είναι ανεπίδεκτες οποιασδήποτε μελλοντικής συνταγματικής αναθεώρησης (άρθρο 110 παρ. 1 Σ).
Εν προκειμένω τίθεται ζήτημα κατά πόσο η επιστολική ψήφος συνάδει με την αρχή της μυστικότητας της ψηφοφορίας, όχι μόνο ως επιμέρους παράμετρος του υποκειμενικού (ατομικού) δικαιώματος του εκλέγειν αλλά και ως αρχή του αντικειμενικού δικαίου[2]. Προβάλλεται ότι η μυστικότητα μπορεί να καταστρατηγηθεί ή ακόμα και παραβιαστεί εφόσον ο εκλογέας που ασκεί το εκλογικό του δικαίωμα από τον δικό του χώρο (οικίας, εργασίας κ.τ.ό.), χωρίς την παρουσία δικαστικού αντιπροσώπου ή οποιουδήποτε άλλου εκπροσώπου δημόσιας αρχής και χωρίς την απόσυρση σε περίκλειστο από παραβάν ή οποιοδήποτε άλλο προστατευτικό της μυστικότητας μέσο χώρο, μπορεί να επηρεαστεί στην εκλογική του προτίμηση είτε κατόπιν πιέσεων ή ακόμα και εξαγοράς από άτομα που θα βρίσκονται δίπλα του κατά την στιγμή της άσκησης του εκλογικού δικαιώματος και τα οποία θα μπορούν να ελέγξουν εκ του ασφαλούς την επιλογή του. Μάλιστα, αντιπροτείνεται η περιορισμένη καθιέρωση της επιστολικής ψήφου μόνο για τους Έλληνες του εξωτερικού ή γενικά μόνο που γι’ αυτούς που αδυνατούν να προσέλθουν στα εκλογικά τμήματα (μεγάλη απόσταση, λόγοι υγείας, εργασίας κ.τ.ό.), με το επιχείρημα ότι η απεριόριστη καθιέρωση αυτής σε όλους τους εκλογείς, εσωτερικού και εξωτερικού και ανεξαρτήτως λόγων, ισχύει μόνο σε χώρες με αυξημένο κατά κεφαλήν εισόδημα και συνακόλουθα αυξημένο βιοτικό επίπεδο (π.χ. Γερμανία, ΗΠΑ, Αυστρία, Καναδάς)[3].
Η διάκριση μεταξύ περιορισμένης και απεριόριστης καθιέρωσης της επιστολικής ψήφου ενέχει κατά την εδώ υποστηριζόμενη άποψη μία λογική ανακολουθία: ή θα θεωρηθεί ότι τα παραπάνω προβλήματα στην τήρηση της αρχής της μυστικότητας ισχύουν (θεωρητικά και δυνάμει) για κάθε εκλογέα, ανεξαρτήτως του πού κατοικεί ή εάν έχει την φυσική, οικονομική ή άλλη δυνατότητα να ασκήσει το εκλογικό του δικαίωμα στο εκλογικό τμήμα, οπότε η επιστολική ψήφος αντίκειται στην συνταγματική αυτή αρχή και είναι per se αντισυνταγματική ή είναι ζητήματα τα οποία ξεπερνιούνται από τη διαπίστωση ότι υφίσταται τεκμήριο ωριμότητας του ψηφοφόρου ότι θα ασκήσει το εκλογικό του δικαίωμα χωρίς την αθέμιτη παρέμβαση τρίτου ή τρίτων προσώπων, μαχητό μεν το οποίο μπορεί να καταρριφθεί μόνο ad hoc και υπό την επίκληση αποδεικτικών στοιχείων δικαστικής αξιολόγησης, όπως άλλωστε συμβαίνει και με την άσκηση του δικαιώματος με αυτοπρόσωπη παρουσία στο εκλογικό τμήμα, οπότε η επιστολική ψήφος δεν έχει και δεν μπορεί να έχει συνταγματικό πρόβλημα. Την τελευταία εκδοχή ασπαζόμαστε και με το πρόσθετο επιχείρημα ότι δεν μπορεί να γίνει δεκτή η σκέψη ότι η «ολίγη» αντισυνταγματικότητα που περιορίζεται μόνο στους Έλληνες του εξωτερικού κλπ. μπορεί να γίνει ανεκτή από την έννομη τάξη, σε αντίθεση με την «πλήρη αντισυνταγματικότητα» που επεκτείνεται σε κάθε ψηφοφόρο και είναι ανεπίτρεπτη. Όπως επίσης, δεν μπορεί να γίνει δεκτή η κρίση περί συνταγματικότητας μίας ρύθμισης και μάλιστα εκλογικής ανάλογα με το βιοτικό επίπεδο των εκλογέων. Φαινόμενα επηρεασμού ψηφοφόρων, είτε με υπαγόρευση της εκλογικής επιλογής μέσω «έτοιμου» φακέλου με το ψηφοδέλτιο και τον σταυρό δίπλα στο όνομα του υποψηφίου βουλευτή ή ακόμα και εξαγοράς αυτών συμβαίνουν ή τουλάχιστον έχουν καταγγελθεί ότι συμβαίνουν και θεωρητικά δεν μπορούν να αποκλειστούν και με το ισχύον καθεστώς της άσκησης του εκλογικού δικαιώματος, απασχολούν δε, την έννομη τάξη όταν οι καταγγελίες συνοδεύονται από αποδεικτικά στοιχεία και υπάρχει περί αυτού δικαστική κρίση, είτε του ΑΕΔ ως εκλογοδικείου (πρβλ. άρθρα 52, 58 και 100 παρ. 1 περ. α΄ Σ) είτε ποινικού δικαστηρίου στο μέτρο που μία τέτοια συμπεριφορά συνιστά ποινικό αδίκημα (πρβλ. άρθρα 111-114 ΕΝ).
Στο ότι η καθιέρωση της επιστολικής ψήφου δεν μπορεί να θεωρηθεί per se αντισυνταγματική ως αντίθετη στην αρχή της μυστικότητας της ψηφοφορίας συνηγορεί και το γεγονός ότι ο αναθεωρητικός νομοθέτης του 2001 την πρόβλεψε ως εναλλακτική μορφή άσκησης του εκλογικού δικαιώματος για τους Έλληνες εκλογείς του εξωτερικού. Κι εδώ ισχύει το επιχείρημα ότι δεν νοείται «ολίγη» συνταγματικότητα μόνο για τους Έλληνες εκλογείς του εξωτερικού. Εάν πάλι δεχθούμε την in extremis εκδοχή ότι η επιστολική ψήφος είναι per se αντισυνταγματική τότε αντισυνταγματική θα πρέπει να θεωρηθεί η καθιέρωσή της με την αναθεώρηση του 2001 σύμφωνα με το άρθρο 110 παρ. 1 Σ σε συνδυασμό με την δημοκρατική αρχή του άρθρου 1 παρ. 1 Σ ως οργανωτική βάση του πολιτεύματος από την οποία πηγάζει η αρχή της μυστικότητας της άσκησης του δικαιώματος του εκλέγειν, η αναθεώρηση της οποίας εξαιρείται από οποιαδήποτε μελλοντική αναθεώρηση. Μία τέτοια άποψη βέβαια δεν έχει υποστηριχθεί από κανέναν ούτε μπορεί να υποστηριχθεί σοβαρά.
Προσέτι, στην αρχή της μυστικότητας της εκλογικής διαδικασίας δεν εμπεριέχεται κατ’ ανάγκην η προσέλευση του ψηφοφόρου απομονωμένου σε περίκλειστο από παραβάν ή άλλο μέσο χώρο, ούτως ώστε να θεωρηθεί ότι η έλλειψη του εξ ορισμού παραβιάζει την αρχή της μυστικότητας της ψηφοφορίας, αν και αυτός ο τρόπος διασφαλίζει σαφώς περισσότερο και πιο αποτελεσματικά την μυστικότητα της ψηφοφορίας. Αυτό καταφαίνεται και από το γεγονός ότι κατά την διεξαγωγή μυστικής ψηφοφορίας στην Βουλή, όπου αυτή προβλεπόταν (πρβλ. π.χ. άρθρο 32 παρ. 1 Σ, στην αρχική του μορφή πριν αναθεωρηθεί το 1986, για την εκλογή Προέδρου της Δημοκρατίας) ή ακόμα προβλέπεται, αυτή δεν διεξάγεται με παραβάν, χωρίς να τίθεται ζήτημα εξ αυτού του λόγου παραβίασης της αρχής της μυστικότητας της ψηφοφορίας.
Πιο σοβαρά υποστηρίξιμο είναι το επιχείρημα της e contrario (εξ αντιδιαστολής) ερμηνείας του άρθρου 51 παρ. 4 εδ. γ΄ Σ, όπως αυτό εισήχθη με τη συνταγματική αναθεώρηση του 2001. Υποστηρίζεται λοιπόν ότι με την αναθεώρηση της διάταξης αυτής και κατά γραμματική ερμηνεία της, ο αναθεωρητικός νομοθέτης εισήγαγε αυτή την δυνατότητα μόνο για τους Έλληνες του εξωτερικού, ενώ για τους εκλογείς του εσωτερικού λόγω της εξ αντιδιαστολής ερμηνείας έχει αποκλειστεί, οπότε ισχύει ο παραδοσιακός τρόπος άσκησης του εκλογικού δικαιώματος[4]. Η άποψη αυτή υπονοεί ότι ο τρόπος αυτός ανταποκρίνεται στην ιστορική βούληση του συνταγματικού νομοθέτη (ιστορική ερμηνεία) και είναι συνταγματικά θεσμοποιημένος. Παρ’ όλα αυτά μία τέτοια ερμηνεία δεν ανταποκρίνεται στις σύγχρονες τεχνολογικές και κοινωνικές εξελίξεις και δεν θα πρέπει να γίνει δεκτή.
Ο συνταγματικός νομοθέτης κατοχυρώνει την αρχή της μυστικότητας της ψηφοφορίας και υπό αυτή την έννοια όντως την έχει θεσμοποιήσει, όπως αναφέρθηκε και ανωτέρω. Αυτό δεν σημαίνει ότι την κατοχυρώνει οπωσδήποτε με την μέχρι τώρα μορφή της, ούτε κάτι τέτοιο προκύπτει από τα Πρακτικά Συνεδριάσεων για την αναθεώρηση του Συντάγματος της Ε΄ και της Ζ΄ Αναθεωρητικής Βουλής. Μάλιστα κατά την Ζ΄ Αναθεωρητική Βουλή που το θέμα τέθηκε expressis verbis όσον αφορά την ψήφο των Ελλήνων εκλογέων του εξωτερικού, δεν υπήρξε η παραμικρή μνεία περί αυτού. Προϋπόθεση για ενδεχόμενη καθιέρωση, έστω και εν μέρει, άλλης διαδικασίας, όπως εν προκειμένω η επιστολική ψήφος ή η ηλεκτρονική ψηφοφορία, είναι να διασφαλίζεται αντικειμενικά η μυστικότητα της διαδικασίας. Το Σύνταγμα, στο μέτρο που δεν προκύπτει κάτι διαφορετικό από γραμματική ή ακόμα και ιστορική ερμηνεία πρέπει να είναι ανοικτό στην προσαρμογή σε σύγχρονες τεχνολογικές, οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις, χωρίς να αλλοιώνεται βέβαια εκτός από το γράμμα και το πνεύμα του.
Η de constitutione lata και de lege ferenda αποτίμηση της καθιέρωσης της επιστολικής ψήφου με το αναγγελθέν νομοσχέδιο
Με βάση τα παραπάνω επιστημονικά πορίσματα θα πρέπει να κριθεί το προτεινόμενο από την Κυβέρνηση νομοσχέδιο. Τα βασικά χαρακτηριστικά του είναι τα εξής[5]:
-Το νομοσχέδιο αφορά περιοριστικά τις εκλογές για την ανάδειξη μελών του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και τα δημοψηφίσματα. Δεν αφορά τις γενικές βουλευτικές, ούτε τις αυτοδιοικητικές εκλογές.
-Αφορά όλους τους Έλληνες πολίτες που είναι εγγεγραμμένοι σε εκλογικούς καταλόγους και μπορούν να ασκήσουν το ενεργητικό εκλογικό τους δικαίωμα, ανεξαρτήτως του τόπου κατοικίας τους και εάν επικαλούνται λόγους πρακτικής αδυναμίας προσέλευσης στα εκλογικά τμήματα.
-Για τους Έλληνες κατοίκους στις χώρες της ΕΕ θα είναι ο μοναδικός τρόπος συμμέτοχής στις ευρωεκλογές ή στα δημοψηφίσματα.
-Η διαδικασία είναι εναλλακτική προς αυτήν που ισχύει μέχρι τώρα, ούτως ώστε να αποτελεί ευχέρεια του εκλογέα ανάλογα με την ικανότητά του να προσέλθει στο εκλογικό τμήμα όπου είναι εγγεγραμμένος ή/και την επιθυμία του.
-Προβλέπεται μία αυστηρή διαδικασία με την οποία αποσκοπείται κατά το δυνατόν η εξασφάλιση της αρχής της μυστικότητας της ψηφοφορίας. Η διαδικασία είναι εν πολλοίς ηλεκτρονική και ψηφιακή, με αποτέλεσμα να δυσχεραίνονται να συμμετάσχουν όσοι (κυρίως ηλικιωμένοι) δεν έχουν τα μέσα ή/και δεν έχουν την εξοικείωση, τις τεχνικές γνώσεις και δεξιότητες να συμμετάσχουν σε μία τέτοια διαδικασία.
-Η συλλογή των επιστολικών ψήφων γίνεται μεν εξ ανάγκης πριν την έναρξη της διά ζώσης ψηφοφορίας υπό την παραδοσιακή μορφή, οι ψήφοι όμως φυλάσσονται και ανοίγουν ταυτόχρονα με τις λοιπές ψήφους ούτως ώστε να διασφαλιστεί η αρχή της ταυτόχρονης διεξαγωγής της ψηφοφορίας (άρθρο 51 παρ. 4 εδ. α΄ και γ΄ Σ).
Οι παραπάνω ρυθμίσεις ανταποκρίνονται στις συνταγματικές εγγυήσεις που διέπουν μία εκλογική διαδικασία (άρθρα 51 παρ. 3 και 4, 52 Σ) και κυρίως την αρχή της μυστικότητας της ψήφου. Έρχονται να εντάξουν την χώρα μας, έστω και καταρχάς και πιλοτικά περιορισμένα στις ευρωεκλογές και τα δημοψηφίσματα, στις χώρες που εδώ και δεκαετίες έχουν καθιερώσει αυτήν την μορφή συμμετοχής σε εκλογικές διαδικασίες. Αποτελούν αφενός διευκόλυνση σε όσους δεν έχουν καθόλου δυνατότητα ή δυσχεραίνονται για διάφορους λόγους να προσέλθουν διά φυσικής παρουσίας στα εκλογικά τμήματα όπου είναι εγγεγραμμένοι να ψηφίσουν και αφετέρου σε όσους επίσης για διάφορους λόγους, αν και επιθυμούν καταρχήν να ψηφίσουν, δεν επιθυμούν να προσέλθουν στα εκλογικά τμήματα. Αποτελεί μία δυνατότητα μείωσης της αποχής, η οποία όπως καταδεικνύουν οι τελευταίες εκλογικές αναμετρήσεις έχει πάρει ανησυχητικές για την ποιότητα της Δημοκρατίας μας διαστάσεις. Ευχής έργον είναι η εφαρμογή της στις ευρωεκλογές να επιτρέψει την επέκτασή της και σε άλλης μορφής εκλογικές διαδικασίες.
Χαράλαμπος Τσιλιώτης
Αναπληρωτής Καθηγητής Συνταγματικού και Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, Μέλος Επιτροπής Συνταγματικών Δικαιωμάτων ΔΣΑ, Δικηγόρος
Υποσημειώσεις:
[1] Βλ. τηλεοπτική συνέντευξη Κ. Χρυσόγονου στην εκπομπή του τηλεοπτικού σταθμού BLUESKY της 30-11-2023 διάθεσιμη σε https://blueskytv.gr/2023/12/παρεμβάσεις-30-11-2023/.
[2] Πρβλ. για τις δύο μορφές της αρχής της μυστικότητας της ψήφου τις ορθές παραδοχές του Κ. Χρυσόγονου, Συνταγματικό Δίκαιο, Τρίτη Έκδοση, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2022, σελ. 514.
[3] Έτσι Κ. Χρυσόγονος, όπ. παρ. (υποσημ. 1).
[4] Πρβλ. τις επιφυλάξεις του Κ. Χρυσόγονου, όπ. παρ. (υποσημ. 1).
[5] Βλ. Επιστολική ψήφος: 14 ερωτήσεις – απαντήσεις από το Υπ.Εσωτερικών, διαθέσιμο σε: https://www.lawspot.gr/nomika-nea/epistoliki-psifos-14-erotiseis-apantiseis-apo-ypesoterikon.
