Στην εκδήλωση του ΔΣΑ για τα εβδομήντα χρόνια από την έκδοση του Νομικού Βήματος (αμφιθέατρο Μουσείου της Ακρόπολης, 8.12.2023), στην οποία ήμουν ομιλητής, ο επίσης ομιλητής ομότιμος καθηγητής του Αστικού Δικαίου στο ΕΚΠΑ Ι. Σπυριδάκης, ανέφερε παρεμπιπτόντως ότι κατά τη μεταφορά του Συντάγματος στη δημοτική γλώσσα το 1986, παραλείφθηκε ένα εδάφιο του συνταγματικού κειμένου. Πρόκειται, ακριβέστερα, για την πλήρη διατύπωση του εδαφίου β´ και για ολόκληρο το εδάφιο γ´ της παρ. 5 του άρθρου 48 Σ. Στο ζήτημα αναφέρεται ο Απ. Βλαχογιάννης στην ερμηνεία του άρθρου 48 που δημοσιεύθηκε πρόσφατα (σε Σπ. Βλαχόπουλος/Ξ. Κοντιάδης/Γ. Τασόπουλος, Σύνταγμα. Ερμηνεία κατ´άρθρο, Ηλεκτρονική έκδοση, Απρίλιος 2023, σελ. 7, υποσημείωση 1) και στην οποία σημειώνει ότι το θέμα έχει εντοπιστεί στη βιβλιογραφία (Α. Μάνεσης, «Η συνταγματική αναθεώρηση του 1986», σε Συνταγματική θεωρία και πράξη ΙΙ, 2007, σελ. 429, υπ. 115· Α. Ράικος, Γενική Πολιτειολογία – Εισαγωγή στο Συνταγματικό Δίκαιο και Οργανωτικό, τομ. Ι, 5η έκδοση, 2018, σελ. 837-838 και Α. Παντελής, Εγχειρίδιο Συνταγματικού Δικαίου, 5η έκδοση, 2020, σελ. 323-324).
Αξίζει να δούμε την αλληλουχία των κειμένων. Στην παράγραφο 1 του άρθρου 48 του Συντάγματος του 1975 που τέθηκε σε ισχύ με το από 7ης Ιουνίου 1975 ΙΒ’ Ψήφισμα της Ε´ Αναθεωρητικής Βουλής των Ελλήνων και δημοσιεύθηκε στο ΦΕΚ Α´ 111/9.6.1975, περιλαμβανόταν τελευταίο εδάφιο που αναφερόμενο στον νόμο περί καταστάσεως πολιορκίας ο οποίος μπορούσε να τεθεί σε εφαρμογή υπό τις προϋποθέσεις των προηγούμενων εδαφίων, όριζε τα εξής: «Ο νόμος ούτος δεν δύναται να τροποποιηθεί κατά την διάρκεια της εφαρμογής του».
Επρόκειτο για σημαντική εγγύηση υπέρ της δημοκρατικής νομιμότητας και της προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων υπό συνθήκες ακραίας έντασης που οδηγούν σε αναστολή της ισχύος συνταγματικών διατάξεων και στη θέση σε εφαρμογή του νόμου περί καταστάσεως πολιορκίας. Αυτός ο εκτελεστικός του Συντάγματος νόμος δεν μπορούσε να τροποποιηθεί κατά τη διάρκεια της εφαρμογής του, όσο δηλαδή η χώρα θα βρισκόταν σε κατάσταση πολιορκίας. Το νομοθετικό πλαίσιο της οριακής αυτής κατάστασης, το οποίο συμπληρώνει και εξειδικεύει τις ούτως ή άλλως αναλυτικές προβλέψεις του ίδιου του Συντάγματος δεν μπορούσε να μεταβληθεί υπό την πίεση της ήδη κηρυγμένης κατάστασης πολιορκίας.
Η ΣΤ´ Αναθεωρητική Βουλή ολοκλήρωσε την αναθεωρητική διαδικασία που είχε κινηθεί το 1985 και συντέλεσε την αναθεώρηση μιας σημαντικής δέσμης συνταγματικών διατάξεων μεταξύ των οποίων και το άρθρο 48 στο σύνολό του ( παρ.1-7) στο οποίο επήλθαν σημαντικές αλλαγές ουσιαστικού και διαδικαστικού χαρακτήρα. Η νέα διατύπωση του άρθρου 48, όπως και όλων των αναθεωρούμενων διατάξεων ψηφίσθηκε και τέθηκε σε ισχύ κατά τα προβλεπόμενα στην παρ. 5 του άρθρου 110 του Συντάγματος, με το Ψήφισμα Α´ της ΣΤ´ Αναθεωρητικής Βουλής των Ελλήνων, δημοσιεύθηκε δε με πράξη του Προέδρου της Βουλής στο ΦΕΚ Α’ 22/ 12.3.1986. Οι αναθεωρημένες διατάξεις διατυπώνονται στην καθαρεύουσα, δηλαδή στη γλωσσική εκδοχή του Συντάγματος του 1975 στο σώμα του οποίου εντάσσονται τροποποιώντας ή αντικαθιστώντας τις αντίστοιχες διατάξεις όπως αυτές είχαν ισχύσει από το 1975 έως την αναθεώρησή τους.
Στην παράγραφο 5 του άρθρου 48 κατά το Ψήφισμα Α´ της ΣΤ´ Αναθεωρητικής Βουλής περιλαμβάνεται τελευταίο (γ’) εδάφιο που έχει ως εξής: «Ο νόμος περί καταστάσεως πολιορκίας δεν δύναται να τροποποιηθεί κατά την διάρκεια της εφαρμογής του.». Είναι προφανές ότι ο αναθεωρητικός νομοθέτης του 1986 μετέφερε το τελευταίο εδάφιο της παρ.1 του άρθρου 48 υπό την αρχική μορφή του 1975 ως τελευταίο εδάφιο στην παρ. 5 της αναθεωρημένης το 1986 μορφής του με το ίδιο κανονιστικό περιεχόμενο αλλά με τη διατύπωση που παρατέθηκε μόλις παραπάνω.
Επιπλέον στο εδάφιο β´ της παραγράφου 5 του άρθρου 48, όπως αυτή περιλαμβάνεται στο παραπάνω Ψήφισμα Α´, προβλέπεται για τις Πράξεις Νομοθετικού Περιεχομένου που εκδίδονται πλέον κατά το εδάφιο α´ της ίδιας παραγράφου ότι «Αύται υποβάλλονται προς κύρωσιν εις την Βουλήν εντός δέκα πέντε ημερών από της εκδόσεώς των, ή από της συγκλήσεως της Βουλής εις σύνοδον..». Εισάγεται κατά τον τρόπο αυτό μια ακόμη εγγύηση υπαγωγής της κατάστασης πολιορκίας υπό τον έλεγχο της Βουλής.
Δυο ημέρες μετά και σύμφωνα με τη Β´ παράγραφο του Ψηφίσματος Α´ της ΣΤ´ Αναθεωρητικής Βουλής δημοσιεύθηκε (ΦΕΚ Α´ 23/ 14.3.1986), με παραγγελία του Προέδρου της Βουλής, ολόκληρο το κείμενο του Συντάγματος 1975/1986 στην καθαρεύουσα με ενσωματωμένες τις αλλαγές που επέφερε η Αναθεώρηση του 1986. Στο ενιαίο κείμενο του Συντάγματος στην καθαρεύουσα περιλαμβάνονται το κρίσιμο τελευταίο εδάφιο (εδάφιο γ´) και η πλήρης διατύπωση του εδαφίου β´ της παραγράφου 5 του άρθρου 48.
Στη συνέχεια συντελέστηκε η μεταφορά του ισχύοντος πλέον Συντάγματος του 1975/1986 στη δημοτική (Ευ. Βενιζέλος, Μαθήματα Συνταγματικού Δικαίου, νέα έκδοση, 2021, σελ. 64-66). Η διαδικασία αυτή, κατέληξε στο Ψήφισμα Β´ της ΣΤ´ Αναθεωρητικής Βουλής των Ελλήνων με τίτλο «Μεταφορά του κειμένου του Συντάγματος στη δημοτική γλώσσα», το οποίο δημοσιεύθηκε με πράξη του Προέδρου της Βουλής (στο ΦΕΚ Α´ 24/14.3.1986). Στο ενιαίο, όμως, κείμενο του Συντάγματος 1975/1986 στη δημοτική γλώσσα δεν έχει περιληφθεί ολόκληρο το τελευταίο εδάφιο (εδάφιο γ´) της παρ. 5 του άρθρου 48, ενώ το εδάφιο β´ της ίδιας παραγράφου δημοσιεύθηκε κολοβό, καθώς οι λέξεις «από της εκδόσεώς των, ή», δεν έχουν αποδοθεί στη δημοτική και έχουν παραλειφθεί από το δημοσιευμένο κείμενο.
Την ίδια ημέρα σε δυο διαδοχικά ΦΕΚ δημοσιεύθηκαν συνεπώς οι δυο γλωσσικές εκδοχές του ενιαίου κειμένου του Συντάγματος του 1975/1986, στην καθαρεύουσα (αρχικό κείμενο) και στη δημοτική με κρίσιμες διάφορες ως προς το άρθρο 48 που ρυθμίζει την κατάσταση πολιορκίας, δηλαδή μια κατάσταση οριακή για τη συνταγματική τάξη και τις εγγυήσεις της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Το Ψήφισμα Β´ προβλέπει βεβαίως ρητά (υπό στοιχείο Β) το αυτονόητο, ότι « Σε περίπτωση διαφοράς μεταξύ του αρχικού κειμένου του Συντάγματος και του κειμένου στη δημοτική επικρατεί το αρχικό κείμενο.»
Η επικράτηση του αρχικού κειμένου του Συντάγματος 1975/1986 στην καθαρεύουσα αφορά προφανώς τυχόν διαφορές ή αποχρώσεις στη γλωσσική διατύπωση, κατά μείζονα όμως λόγο αφορά τυχόν παράλειψη μεταφοράς στη δημοτική γλώσσα και συμπερίληψης στο Ψήφισμα Β´ της ΣΤ´ Αναθεωρητικής Βουλής ολόκληρου εδαφίου ή τμήματος εδαφίου. Αυτό έχει, όπως φαίνεται, συμβεί με το εδάφιο γ’ και με το πλήρες κείμενο του εδαφίου β´ της παρ.5 του άρθρου 48 Σ.
Έκτοτε η παράλειψη αυτή αναπαράγεται. Μάλιστα, όπως είναι γνωστό, οι αναθεωρήσεις του 2001, 2008 και 2019 συντελέστηκαν με την κατάρτιση των αναθεωρούμενων διατάξεων κατευθείαν στη δημοτική γλώσσα και με κείμενο αναφοράς το κείμενο του Ψηφίσματος Β´ της ΣΤ´ Αναθεωρητικής Βουλής. Όμως οι αναθεωρήσεις του 2001, 2008 και 2019 δεν παρενέβησαν στο άρθρο 48 που αναθεωρήθηκε στο σύνολό του το 1986 και έκτοτε ισχύει, οπότε η διαφορά μεταξύ του αρχικού κειμένου του αναθεωρημένου άρθρου 48 στην καθαρεύουσα (Ψήφισμα Α´) και του κειμένου στη δημοτική (Ψήφισμα Β´) είναι προφανής. Δεν αφορά μάλιστα αποχρώσεις γλωσσικές αλλά την παράλειψη διατάξεων.
Το σφάλμα αυτό του Ψηφίσματος Β´ της ΣΤ´ Αναθεωρητικής Βουλής δεν μεταβάλλει προφανώς το ισχύον Σύνταγμα της χώρας που περιλαμβάνει το τελευταίο αυτό εδάφιο της παρ. 5 του άρθρου 48 και την πλήρη διατύπωση του εδαφίου β´ της ίδιας παραγράφου όπως αποτυπώνεται στο Ψήφισμα Α´ της ίδιας Βουλής και στο δημοσιευμένο ενιαίο κείμενο στην καθαρεύουσα. Όμως το εδάφιο γ´ και το εδάφιο β´ με την πλήρη διατύπωση του δεν είναι άμεσα ορατά γιατί δεν περιλαμβάνονται στην κωδικοποίηση του Συντάγματος μετά τις αναθεωρήσεις του 2001, του 2008 και εντέλει του 2019. Το ισχύον ενιαίο συνταγματικό κείμενο δημοσιεύθηκε με παραγγελία του Προέδρου της Βουλής (ΦΕΚ Α´ 211/ 24.12.2020) σύμφωνα με την παράγραφο Β του Ψηφίσματος της 25ης Νοεμβρίου 2019 της Θ´ Αναθεωρητικής Βουλής των Ελλήνων.
Είναι ενδιαφέρουσα η διαπίστωση ότι μετά τη δημοσίευση του Ψηφίσματος Α´, του ενιαίου κειμένου στην καθαρεύουσα και του Ψηφίσματος Β´ της ΣΤ΄ Αναθεωρητικής Βουλής του 1986, δημοσιεύθηκαν στην ΕτΚ, με πρωτοβουλία της Βουλής των Ελλήνων, τουλάχιστον πέντε διορθώσεις σφαλμάτων στο δημοσιευμένο κείμενο του Συντάγματος της Ελλάδος :
- Η πρώτη (ΦΕΚ Α´ 40/ 9.4.1986) αφορούσε τον τελευταίο στίχο της παρ.1 του άρθρου 34 στο ενιαίο κείμενο στην καθαρεύουσα (ΦΕΚ Α ´ 23/14.3.1986) .
- Η δεύτερη (ΦΕΚ Α´ 64/ 19.5.1986) αφορούσε και πάλι την κωδικοποίηση του Συντάγματος (ενιαίο κείμενο) στην καθαρεύουσα (ΦΕΚ Α´ 23/ 14.3.1986) στο οποίο εντοπίστηκαν μια σειρά από σφάλματα (στα άρθρα 14 παρ.6, 32 παρ. 5, 56 παρ. 2, 57 παρ. 3, 91 παρ.2,105 παρ. 3, 107 παρ. 2, 111 παρ. 2, 115 παρ. 2).
- Η τρίτη (ΦΕΚ Α’ 86/3.7.1986) αφορούσε και πάλι διόρθωση σφαλμάτων στην κωδικοποίηση (ενιαίο κείμενο) στην καθαρεύουσα (που δημοσιεύθηκε στο ΦΕΚ Α´ 23/14.3.1986) καθώς δεν είχαν ενσωματωθεί διορθώσεις σφαλμάτων στο αρχικό κείμενο του Συντάγματος 1975 (οι οποίοι είχαν δημοσιευθεί στο ΦΕΚ Α´ 141/16.7.1975). Οι διορθώσεις αυτές αφορούσαν τα άρθρα 14 παρ. 6, 32 παρ. 5, 56 παρ. 2, 57 παρ. 3, 91 παρ. 2, 105 παρ. 3,106 παρ. 6, 107 παρ.2, 111 παρ. 2, 115 παρ. 2. Η διόρθωση αυτή αυτοπροσδιορίζεται ως ορθή επανάληψη της προηγούμενης διόρθωσης (που δημοσιεύθηκε στο ΦΕΚ Α´ 64/ 19.5.1986).
- Η τέταρτη (ΦΕΚ Α’ 91/ 10.7.1986) αφορούσε διορθώσεις στην μόλις προηγούμενη διόρθωση σφαλμάτων (ΦΕΚ Α ´ 86/ 3.7.1986) με αντικείμενο τα άρθρα 107 παρ.2 και 111 παρ.2 (τις υποπαραγράφους 9 και 10 της παραγράφου Α της προηγούμενης διόρθωσης).
- Η πέμπτη (ΦΕΚ Α ´ 97/16.7.1986) αφορούσε τη μεταφορά του Συντάγματος στη δημοτική γλώσσα σύμφωνα με το Ψήφισμα Β΄ της ΣΤ ´ Αναθεωρητικής Βουλής (ΦΕΚ Α´ 24/14.3.1986) και είχε ως αντικείμενο το άρθρο 44 παρ.2 περί δημοψηφισμάτων. Παρατηρούμε ότι καμία από τις παραπάνω αλλεπάλληλες διορθώσεις σφαλμάτων και διορθώσεις επί των διορθώσεων δεν εντόπισε τις παραλείψεις σε σχέση με την παρ.5 του άρθρου 48 όπως αυτή περιλαμβάνεται στο Ψήφισμα Α´ της ΣΤ´ Αναθεωρητικής και στο κωδικοποιημένο (ενιαίο) κείμενο του Συντάγματος 1975/1986 στην καθαρεύουσα.
Η απλούστερη λύση που μπορεί να δοθεί τώρα είναι η, έστω με καθυστέρηση, δημοσίευση διόρθωσης σφαλμάτων με νεώτερη παραγγελία του Προέδρου της Βουλής κατά την παράγραφο Β’ του Ψηφίσματος της 25ης Νοεμβρίου 2019 της Θ´ Αναθεωρητικής Βουλής ώστε να περιληφθεί στο ενιαίο κείμενο του ισχύοντος Συντάγματος του 1975/1986/2001/2008/2019 η πλήρης διατύπωση του εδαφίου β´ και το εδάφιο γ´ της παρ. 5 του άρθρου 48. Το εδάφιο γ´ θα περιληφθεί στην αρχική διατύπωσή του στην καθαρεύουσα, όπως αυτή περιλαμβάνεται στο Ψήφισμα Α´ της ΣΤ´ Αναθεωρητικής Βουλής, εφόσον δεν υπήρξε μεταφορά του στη δημοτική γλώσσα με το Ψήφισμα Β´ της ΣΤ´ Αναθεωρητικής Βουλής, ενώ στο κείμενο στη δημοτική του εδαφίου β´ θα προστεθούν οι λέξεις «από της εκδόσεως των, ή» στην καθαρεύουσα καθώς και αυτές δεν αποδόθηκαν στη δημοτική με το Ψήφισμα Β´ της ΣΤ’ Αναθεωρητικής Βουλής. Η δημοσίευση διόρθωσης σφαλμάτων είναι όχι απλώς επιτρεπτή αλλά και επιβεβλημένη καθώς η πρόβλεψη της παραγράφου Β’ του Ψηφίσματος της 25ης Νοεμβρίου 2019 της Θ’ Αναθεωρητικής Βουλής αφορά το πλήρες κείμενο του ισχύοντος Συντάγματος τμήμα του οποίου είναι αναμφίβολα η πλήρης διατύπωση του εδαφίου β´ και ολόκληρο το εδάφιο γ´ της παραγράφου 5 του άρθρου 48.
Θα αποκατασταθεί κατά τον τρόπο αυτό η ακεραιότητα του κειμένου του Συντάγματος και θα καταστούν ορατές σημαντικές θεσμικές εγγυήσεις που περιλαμβάνονται στο άρθρο 48, ισχύουν ως συνταγματικές διατάξεις αλλά δεν περιβάλλονται, όπως επιβάλλεται, από την αναγκαία και πρέπουσα δημοσιότητα, ενώ κανείς δεν ξέρει πότε μπορεί να χρειαστεί να ανατρέξουμε σε αυτές και να τις επικαλεστούμε!
Ευάγγελος Βενιζέλος
Καθηγητής του Συνταγματικού Δικαίου στη Νομική Σχολή ΑΠΘ, πρώην αντιπρόεδρος της Κυβέρνησης, Γενικός Εισηγητής της πλειοψηφίας στην αναθεώρηση του Συντάγματος του 2001
