H σημερινή συγκυρία στο πεδίο της μετανάστευσης θυμίζει όλο και περισσότερο την περίοδο πριν από το 2011, όταν μετά από διαδοχικές συμφωνίες συνεργασίας, ο Gaddafi ζητούσε από την ΕΕ περισσότερα χρήματα “για να μην γίνει η Ευρώπη μαύρη” όπως έλεγε. Και παρότι η επένδυση σε ψηφιακούς και υλικούς φράχτες δεν φαίνεται να σταματάει την ανθρώπινη κινητικότητα, δημιουργεί μία σειρά από καταστροφικές συνέπειες. Σε νομοθετικό επίπεδο, οι συμφωνίες συνεργασίας με τρίτες χώρες, συμφωνίες αμφίβολης νομικής εγκυρότητας, για τον έλεγχο της μετανάστευσης διαδέχονται η μία την άλλη. Αρκεί κανείς να δει τη συμφωνία Αλβανίας-Ιταλίας για τη δημιουργία κλειστών κέντρων υποδοχής στην Αλβανία για τους αιτούντες άσυλο που φτάνουν στην Ιταλία έως ότου ολοκληρωθεί η διαδικασία εξέτασης του αιτήματός τους. Η Συμφωνία αυτή αποτελεί την τελευταία προσπάθεια εξωεδαφικής επεξεργασίας του ασύλου που επιχειρείται στην Ευρώπη, μετά τη συμφωνία της Μεγάλης Βρετανίας με τη Ρουάντα. Και μπορεί καμία από τις δύο συμφωνίες να μην έχει ακόμα εφαρμοστεί, η στόχευση όμως είναι δηλωτική. Αλλά και τις συμφωνίες με ανελεύθερα καθεστώτα, όπως αυτή της ΕΕ με την Τυνησία τον Ιούλιο του 2023 και τον καινούριο σχεδιασμό για μία πιθανή συμφωνία αυτή τη φορά με την Αίγυπτο. Κλείνουμε τα μάτια δηλαδή στην έλλειψη δημοκρατικών εγγυήσεων, προκειμένου να υπάρξει συνεργασία σε άλλα πεδία όπως η μετανάστευση. Οι συνέπειες, ωστόσο, αυτής της πολιτικής είναι ήδη γνωστές.
Τα παραπάνω συμβαίνουν ενόψει μιας κρίσιμης χρονιάς για την ΕΕ λόγω των ευρωεκλογών, που θα οδηγήσει στη νέα σύνθεση του Κοινοβουλίου και στον διορισμό της νέας Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Στο επίκεντρο των συζητήσεων σε ευρωπαϊκό επίπεδο εδώ και χρόνια κυριαρχεί διαρκώς η μετανάστευση. Ωστόσο, έχει ενδιαφέρον το γεγονός ότι διενεργούνται δύο παράλληλες συζητήσεις: η πρώτη αφορά τη μετανάστευση για λόγους εργασίας και την τεράστια ανάγκη που υπάρχει σε εργατικό δυναμικό και η δεύτερη που αφορά την παράτυπη μετανάστευση. Ο τρόπος μάλιστα διεξαγωγής τους είναι σαν να μην υπάρχει κανένας απολύτως συσχετισμός μεταξύ τους. Εδώ υπάρχει και η θεμελιώδης αντίφαση μεταξύ της αποτροπής και της πραγματικής ανάγκης. Τη στιγμή δηλαδή που ο νόμιμος τρόπος εισόδου στην Ευρώπη είναι πολλαπλώς περιορισμένος, η παράτυπη μετανάστευση αντιμετωπίζεται ως ο απόλυτος κίνδυνος ασφάλειας. Οι μετανάστες εργαζόμενοι, όμως, είναι ακριβώς αυτοί που θα σώσουν τόσο την οικονομία όσο και τη δημογραφία των κρατών από την κατάρρευση.
Η μεταναστευτική κινητικότητα στην Ευρώπη τα τελευταία χρόνια, ειδικά μετά την περίοδο της πανδημίας, συγκεντρώνει την εξής παραδοξότητα: Ενώ η οικονομία της απαιτεί εκατομμύρια νέους μετανάστες εργαζόμενους κάθε χρόνο, η πολιτική της μετανάστευσης επικεντρώνεται στο κλείσιμο των συνόρων. Οι ελλείψεις εργατικού δυναμικού επηρεάζουν τα κράτη μέλη σε όλη την ΕΕ, με το μέσο ποσοστό κενών θέσεων εργασίας να διπλασιάζεται μεταξύ 2012 και 2022, από 1,4% το 2012 σε 2,8% το 2022. Τη στιγμή που στην Ευρώπη υπάρχει αποδεδειγμένα έλλειψη εργατικού δυναμικού σε κρίσιμους κλάδους της οικονομίας, όπως είναι ο κατασκευαστικός, ο αγροτικός και ο τουριστικός, με παράλληλη δημογραφική μείωση και ανάγκη ανανέωσης του πληθυσμού μέσα από την κινητικότητα, δεν σημειώνονται σημαντικές αλλαγές νομοθετικά, με εξαίρεση την πρόταση για την ευρωπαϊκή δεξαμενή ταλέντων πακέτο δεξιοτήτων και ταλέντων που αφορά κυρίως εργαζομένους υψηλής ειδίκευσης. Αλλαγές δεν σημειώνονται ούτε στο δημόσιο λόγο που αφορά τη μετανάστευση. Η σκληρή ρητορική στο μεταναστευτικό μάλιστα συνεχίζεται και καταλήγει να ενισχύει την ακροδεξιά, ειδικά όταν αναπόφευκτα αποτυγχάνει να εκπληρώσει όσα διακηρύττει.
Από το 2016, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και τα κράτη μέλη προσπαθούν να μεταρρυθμίσουν το Κοινό Ευρωπαϊκό Σύστημα Ασύλου. Μέχρι σήμερα, ωστόσο, οι προσπάθειες απέτυχαν λόγω διαφορετικών προτεραιοτήτων και ανυπαρξίας συναίνεσης. Σήμερα, ωστόσο, η συμφωνία φαίνεται δυνατή, με δεδομένο ότι οι διαπραγματεύσεις για το νέο Σύμφωνο για τη Μετανάστευση και το Άσυλο ολοκληρώνονται. Στόχος είναι η ολοκλήρωσή τους πριν από τις ευρωεκλογές του Ιουνίου του 2024. Παρότι οι τροποποιήσεις του Συμφώνου είναι εκτεταμένες και οι συνέπειες για τους αιτούντες άσυλο και συνολικά για τον νεοαφιχθέντα πληθυσμό θα είναι πολλαπλές, το Σύμφωνο επεκτείνει και παγιώνει πολιτικές που έχουν ήδη εφαρμοστεί σε ένα βαθμό σε πιλοτικό επίπεδο. Μεταξύ αυτών, προβλέπεται η μαζική κράτηση στα εξωτερικά σύνορα, η οποία θα περιλαμβάνει πια και την κράτηση των παιδιών, η περαιτέρω εξωτερικοποίηση των συνόρων, εκτεταμένος έλεγχος σε όλη την επικράτεια και συνολικά μείωση των διαδικαστικών εγγυήσεων στη διαδικασία ασύλου και στις επιστροφές.
Στην περίπτωση της Ελλάδας, ο μεταναστευτικός πληθυσμός αντιμετωπίζει διαχρονικά προβλήματα που αφορούν, μεταξύ άλλων, επισφαλείς συνθήκες εργασίας και καθυστερήσεις στην έκδοση και την ανανέωση των εγγράφων του. Παράλληλα, οι ελλείψεις σε εργατικό δυναμικό έχουν οδηγήσει σε σοβαρά προβλήματα σε πολλούς κλάδους της οικονομίας. Ο μόνος ρεαλιστικός και ανθρώπινος τρόπος για να αντιστραφεί η παρούσα συνθήκη είναι η νομιμοποίηση της παραμονής των ανθρώπων που ζουν στη χώρα. Η πρόσφατη τροπολογία του Υπουργείου Μετανάστευσης και Ασύλου για την υπό προϋποθέσεις νομιμοποίηση μεταναστών που εργάζονται στη χώρα κινείται στη σωστή κατεύθυνση. Παράλληλα, όμως, απαιτείται και μία ολοκληρωμένη μακροπρόθεσμη παρέμβαση. Τέτοιες ρυθμίσεις προάγουν την κοινωνική συνοχή και την ασφάλεια. Και αυτό διότι η ένταξη θα πρέπει να οδηγεί στη νομιμότητα και όχι το αντίστροφο.
Γεωργία Σπυροπούλου
Νομικός, Υπεύθυνη συνηγορίας SolidarityNow
