Στο τέλος του 2023 συνέβησαν, την ίδια μέρα, δύο σημαντικές εξελίξεις στο χώρο της Μετανάστευσης και του Ασύλου σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο.
Στην Ελλάδα δημοσιεύτηκε ο νόμος 5078/2023, στον απόηχο μιας μνημειώδους ταυτοτικής εσωκομματικής αναταραχής στο κυβερνών κόμμα για την τροπολογία που ενσωματώθηκε στο νόμο[1]. Με την τροπολογία χορηγείται άδεια διαμονής σε πολίτες τρίτων χωρών που δεν έχουν νομιμοποιητικά έγγραφα, παράτυπους μετανάστες και απορριφθέντες αιτούντες άσυλο, που θα υποβάλλουν σχετικό αίτημα (με το ανάλογο αντίτιμο – παράβολο) μέχρι το τέλος του 2024. Οι πολίτες τρίτων χωρών θα πρέπει να διαμένουν στην Ελλάδα έως και την 30ή Νοεμβρίου 2023 και για τα τελευταία τρία χρόνια.
Η άδεια έχει διάρκεια τρία έτη και συνοδεύεται από μία βασική προϋπόθεση και τρία σημαντικά δικαιώματα. Η προϋπόθεση είναι ότι οι μετανάστες θα πρέπει να διαθέτουν δήλωση προσφοράς εργασίας από εργοδότη στην Ελλάδα για την απασχόλησή τους στο πλαίσιο εξαρτημένης εργασίας ή παροχής υπηρεσιών ή έργου. Οι πολίτες τρίτων χωρών μετά την λήξη της εν λόγω άδειας, θα έχουν δικαίωμα πρόσβασης σε άλλο τύπο άδειας από αυτούς που προβλέπονται στον Κώδικα Μετανάστευσης και με αυτό το καθεστώς θα μπορούν α) να μείνουν στην Ελλάδα με τις οικογένειές τους καθώς ο εν λόγω τύπος άδειας καταλαμβάνει και σύζυγο και ανήλικα μέλη της οικογένειας του κατόχου του β) να υποβάλουν αίτηση για πολιτογράφηση στην Ελλάδα εάν ποτέ επιτύχουν να συμπληρώσουν τις εκ του νόμου σκληρές και αποθαρρυντικές προϋποθέσεις που διαδοχικά θεσπίζονται τα τελευταία χρόνια[2] ή γ) να ταξιδέψουν σε άλλη χώρα της ΕΕ, με τις οικογένειές τους και να διαμείνουν νόμιμα σε αυτή.
Η τροπολογία εισέπραξε θετική ανταπόκριση από την πλειοψηφία των κομμάτων στη Βουλή και την κοινωνία των πολιτών[3], σε κάποιες περιπτώσεις με κριτική διάθεση που άγγιξε, ευλόγως, τα όρια της δυσπιστίας για τον ουσιαστικό μελλοντικό αποτύπωμα αυτής της καθυστερημένης νομιμοποίησης των μεταναστών που δεν συνοδεύεται από ενταξιακές πολιτικές[4].
Στον χώρο της δεξιάς και της ακροδεξιάς ο αντιμεταναστευτικός λόγος παρέμεινε ηχηρός, εμπλουτίστηκε όμως με εξατομικευμένες σκοπιμότητες. Η Κυβέρνηση, σε προφανή τροχιά εξαναγκαστικής ανασύνταξης και υπό το φως της παγκόσμιας κατακραυγής για τις παράνομες επαναπροωθήσεις και τις ζωές εκατοντάδων ανθρώπων που χάθηκαν σε ομαδικούς τάφους σε ελληνικούς θαλάσσιους χώρους, υπερασπίστηκε την δική της αλήθεια, σε μια τελευταία(?) πράξη του έργου της επικίνδυνης μικροδιαχείρισης συμφερόντων με ελλειμματική λογοδοσία που έχει επιδείξει στη μεταναστευτική και προσφυγική πραγματικότητα και τις σχετικές προκλήσεις: η τροπολογία είναι το «τελευταίο χαρτί» για την ελληνική οικονομία και τις εγνωσμένες ανάγκες των Ελλήνων εργοδοτών που πιέζουν για εργάτες γης, εργάτες για τον τουρισμό αλλά και τον κατασκευαστικό κλάδο[5].
Σε μια δεύτερη ανάγνωση, η επιλογή «το «λιγότερο κακό» συμπαρασύρει κατά τεκμήριο και το περιεχόμενο των δικαιωμάτων των μεταναστών. Δεν είναι τυχαίο ότι λίγες μέρες μετά την ψήφιση του νόμου εμφανίστηκαν επίδοξα δικηγορικά γραφεία να πωλούν φθηνά εργατικά χέρια μεταναστών σε επιχειρήσεις[6]. Αυτός ο άπαξ αποκαταστατικός της νομιμότητας μηχανισμός κινδυνεύει να αποδειχθεί άλλη μία αποσπασματική κίνηση που απέχει έτη φωτός από μια μακροπρόθεσμη συντονισμένη μεταναστευτική πολιτική με γνώμονα, πρωτίστως, την ομαλή κοινωνική ένταξη των μεταναστών και των προσφύγων και τη συνοχή της ελληνικής κοινωνίας και δευτερευόντως την οικονομική ανάπτυξη.
Άλλωστε, ο δρόμος για τους νόμιμους μετανάστες, τους παράτυπα διαμένοντες στην Ελλάδα και τους πρόσφυγες έχει ήδη στρωθεί με πολλές παγίδες απονομιμοποίησης και μηδενικής ανοχής σε κάθε γωνία και φωτεινές επιγραφές που υπενθυμίζουν την προσωρινότητα της όποιας πρόσκαιρης ή της κατ΄ επίφαση μόνιμης τακτοποίησης της νομιμότητας.
Ο νέος Κώδικας Μετανάστευσης δεν κατάφερε να κεφαλαιοποιήσει εμπειρία δεκαετιών και να αγγίξει τη δημογραφική διάσταση[7]. Αντιθέτως διέγραψε την κοινωνική ένταξη των μεταναστών ακόμη και από τον τίτλο του νομοθετήματος και την εναπόθεσε στο προσχηματικό[8] χρονοντούλαπο της μεταναστευτικής – προσφυγικής ιστορίας στην Ελλάδα και σε παρενθέσεις ετήσιων σχεδίων δράσης[9] και εθνικών στρατηγικών άλλων υπουργείων (που κατά τα άλλα προφανώς και είναι συναρμόδια)[10]. Τα περιορισμένα εργασιακά δικαιώματα, η έμφαση στο μοντέλο της προσωρινής παραμονής, μη λειτουργικής και με περιορισμένα κοινωνικά δικαιώματα (είχαν άλλωστε προηγηθεί οι ανεπαρκείς διμερείς συμφωνίες με το Μπαγκλαντές και την Αίγυπτο αλλά και αλληλουχία αποτυχημένων παρεμβάσεων στις διατάξεις για την εποχική εργασία), οι ασφυκτικές προθεσμίες, τα υψηλά παράβολα, οι ιδιαιτέρως επαχθείς αποκλεισμοί από παραδοσιακούς και επιβαλλόμενους, διεθνώς, μηχανισμούς διευθέτησης της νομιμότητας της παραμονής, η απουσία υγειονομικής διάταξης και αρμόδιων ελεγκτικών οργάνων σχετικά με την υποχρέωση παροχής κατάλληλου καταλύματος στους μετανάστες εργάτες γης, η μη τήρηση πλήρους μητρώου των εργοδοτών κατά των οποίων έχει επιβληθεί διοικητική κύρωση για παράβαση της απαγόρευσης της απασχόλησης παράνομα διαμενόντων πολιτών τρίτων χωρών αλλά και πολλά άλλα ήταν παράμετροι του νέου Κώδικα που επισημάνθηκαν από φορείς[11].
Αλλά ακόμη και αυτή η πρόχειρη και μάλλον αχρείαστη νομοθετική ορμή για τον νέο Κώδικα Μετανάστευσης, που ευαγγελίζεται, χωρίς ρεαλιστικούς δείκτες, να λύσει, μεταξύ άλλων, τα τεράστια προβλήματα καθυστερήσεων μέσω της ψηφιακής απλοποίησης των διαδικασιών απόκτησης και ανανέωσης των αδειών διαμονής, αυτοαναιρέθηκε από την πρώτη στιγμή, αφού η έναρξη ισχύος ενός κώδικα με πληθώρα εξουσιοδοτικών διατάξεων, που ψηφίστηκε τον Απρίλιο του 2023, ορίστηκε για την 01.01.2024. Μόλις 2 μέρες μετά τη δημοσίευση του νόμου 5078/2023 που περιλαμβάνει την τροπολογία για τη νομιμοποίηση των μεταναστών, η ισχύς του Κώδικα παρατάθηκε εκ νέου με τον νόμο 5079/2023[12], σε ένα κρεσέντο θλιβερής κρατικής ανεπάρκειας.
Σε μια εποχή ραγδαίας εν εξελίξει ανατροπής, σε Ελλάδα και Ευρώπη, της ισορροπίας μεταξύ ασφάλειας και δικαιωμάτων υπέρ της ασφάλειας, έννοια που αρχίζει να γίνεται συνήθεια αφού δεν την οικειοποιούνται μόνο δεξιές και ακροδεξιές συνιστώσες και ακροατήρια πλέον, η πρόσφατη νομιμοποίηση των μεταναστών στην Ελλάδα καλλιεργεί μεγάλες προσδοκίες στα εμπλεκόμενα μέρη, μάλλον όμως διαφορετικές και ενίοτε αντικρουόμενες.
Τις ίδιες αμφίσημες προσδοκίες δημιουργεί και η δεύτερη εξέλιξη για τη Μετανάστευση και το Άσυλο, η νέα ευρωπαϊκή πολιτική συμφωνία[13] που επετεύχθη επίσης την 20η Δεκεμβρίου του 2023, και μετά από διεργασίες πολλών ετών. Ο δρόμος βεβαία μέχρι την αποτύπωση της συμφωνίας σε νομικά δεσμευτικά κείμενα είναι μακρύς. Την ίδια στιγμή, οι χώρες που θα αναλάβουν την επίβλεψη της εφαρμογής της συμφωνίας, αμέσως μετά το Βέλγιο, είναι η Ουγγαρία και η Πολωνία, κατά σειρά ανάληψης της Προεδρίας της ΕΕ, χώρες του Βίσεγκραντ δηλαδή που αντιστάθηκαν μέχρι την τελευταία στιγμή σθεναρά ακόμα και στην όποια υποψία επίδειξης αλληλεγγύης μεταξύ των κρατών μελών της ΕΕ.
Η συμφωνία ωστόσο χαρακτηρίζεται σημαντική για την Ελλάδα ως χώρα εισόδου στην ΕΕ και ιδιαιτέρως σημαντική, ιστορικά, για το μέλλον της μετανάστευσης και του ασύλου και για την ευρωπαϊκή κοινότητα, αφού πλέον, αποδεδειγμένα, η επίτευξη συμφωνιών και η επίδειξη αλληλεγγύης μεταξύ των κρατών μελών της ΕΕ είναι ζητούμενο υπό διαρκή αίρεση και όταν επιτυγχάνεται είναι μάλλον άλλο ένα «λιγότερο κακό».
Την ίδια στιγμή η κοινωνία των πολιτών μιλά για «καταστροφή»[14] που εάν πράγματι επέλθει θα είναι εξίσου ιστορική. Η διάσταση μεταξύ της θέσης των εθνικών και ευρωπαίων αξιωματούχων που επαίρονται για το θετικό πρόσημο της συμφωνίας και της θέσης της κοινωνίας των πολιτών είναι μεγάλη και δεν μπορεί να αποδοθεί στις συνήθεις παρενέργειες ενός συμβιβασμού που είναι προϊόν διπλωματικών διεργασιών.
Στη συμφωνία, η αλληλεγγύη επιδιώκεται μέσω ενός συστήματος ψευδεπίγραφης δίκαιης κατανομής προσφύγων μεταξύ των κρατών μελών της ΕΕ, με τον πολυπόθητο επιμερισμό του «βάρους» που υφίστανται οι χώρες εισόδου να βαφτίζεται υποχρεωτικός[15]. Άλλωστε, και τα πολυδιαφημιζόμενα εθελοντικά προγράμματα και μηχανισμοί μετεγκατάστασης προσφύγων και αιτούντων άσυλο σε άλλες χώρες της ΕΕ ελάχιστα λειτούργησαν, για την Ελλάδα τουλάχιστον[16].
Η νέα δέσμευση των κρατών μελών της ΕΕ πραγματώνεται με όρους κόστους – οφέλους. Τα κράτη μέλη έχουν την επιλογή να πληρώσουν με χρήματα όταν δεν επιθυμούν (ή/και δεν συμφέρει) να δεχθούν στα εδάφη τους τη μεταφορά προσφύγων από τις χώρες εισόδου. Με τη λύση αυτή μάλλον εισάγεται επισήμως και η μετονομασία του όρου Human Rights Diplomacy (όρος που ποτέ δεν είχε θετική έννοια) σε Human Rights Economy.
Αυτή η υβριδική αλληλεγγύη και η μετεξέλιξη στην σκακιέρα των δικαιωμάτων, γίνεται με το πρόσχημα, ως ένα βαθμό, ότι το έλλειμμα ενός δίκαιου συστήματος ίσης κατανομής του «βάρους», οδήγησε κάποιες χώρες σε οριακής νομιμότητας μεθοδεύσεις και στην ανάληψη ακραίων και έκνομων δράσεων για να προστατέψουν τα εδάφη τους που θα μπορούσαν, πράγματι, να σηματοδοτήσουν ….. «ένα σημείο καμπής στην ιστορία της μεταναστευτικής κρίσης και το αποκορύφωμα μιας πολιτικής «καταστολής» που ακολουθεί η Ευρωπαϊκή Ένωση εδώ και χρόνια»[17]. Ενδεικτική θεωρείται και η περίπτωση της Ελλάδας ιδίως σχετικά με τις επαναπροωθήσεις, με αποκορύφωμα το πολύνεκρο ναυάγιο στην Πύλο στις 14.06.2023 που κόστισε τη ζωή εκατοντάδων αλλοδαπών, την ποινικοποίηση των υπερασπιστών των δικαιωμάτων[18], την πεισματική άρνηση θέσπισης ανεξάρτητου μηχανισμού ελέγχου των δικαιωμάτων στα σύνορα και την υποκατάστασή του με κρατικούς μηχανισμούς[19] κ.ά.
Η ΕΕ επέλεξε να ακροβατήσει σε μία ισορροπία του τρόμου, σε τεντωμένες γραμμικές κατασκευές μεταξύ της ασφάλειας της ΕΕ και των δικαιωμάτων, μία ισορροπία έκθετη σε σταθερή κριτική αφού η επιλογή αυτή χαρακτηρίζεται από ιδιαιτέρως ταχείες διαδικασίες στα σύνορα χωρίς εγγυήσεις για τα δικαιώματα και πολύμηνη κράτηση ακόμη και παιδιών[20], συνθήκες που προϋποθέτουν το χτίσιμο μεγάλων κέντρων κράτησης στα σύνορα που συνοδεύονται από κατασπατάληση δυσθεώρητων ποσών για την συντήρηση και τα μέτρα ασφαλείας.
Το κοινό σύστημα αναγκαστικών επιστροφών των παράτυπων μεταναστών που προβλέπει η νέα συμφωνία μένει να δούμε πώς θα εφαρμοστεί. Αμφίβολο είναι και το ρήγμα στα στεγανά του Κανονισμού του Δουβλίνου που η νέα συμφωνία υπόσχεται ότι θα φέρει με τον μικρό περιορισμό που προβλέπεται – και για πολύ συγκεκριμένες περιπτώσεις αλλοδαπών – στο εύρος της παραδοσιακά αποκλειστικής ευθύνης της πρώτης χώρας εισόδου για τη διαχείριση όλου του προσφυγικού πληθυσμού που καταφθάνει στο έδαφός της και των σχετικών αιτημάτων ασύλου.
Το σίγουρο είναι ότι πρόσφυγες και μετανάστες χωρίς βασικά δικαιώματα θα συνεχίσουν να εργαλειοποιούνται, από τη μια και την άλλη πλευρά των συνόρων, με την σφραγίδα της ΕΕ πλέον[21] αφού η ίδια διατηρεί τα φοβικά και αποτρεπτικά αντανακλαστικά της.
Το ερώτημα εάν αυτές οι συνεχείς υποχωρήσεις των δικαιωμάτων μπορούν να έχουν κάποια θετική επίδραση στους πρόσφυγες και τους μετανάστες έχει μάλλον εξ ορισμού απαντηθεί αρνητικά. Μένει να απαντηθεί εάν οι πρόσφατες δύο εξελίξεις ήταν και οι τελευταίες ευκαιρίες για την Ελλάδα και την ΕΕ να επιτύχουν κάτι θετικό.
Έλενα Μάρκου
Αντιπρόεδρος της Ελληνικής Ένωσης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου
Υποσημειώσεις:
[1] Άρθρο 193 του ν. 5078/2023 που δημοσιεύτηκε στις 20.12.2023
[2] Ιθαγένεια: Μια σύγχρονη αρένα”, ΕλΕΔΑ, “Πάλι εκτός Κράτους Δικαίου η Πολιτογράφηση;” ΕλΕΔΑ
[3] “Νομιμοποίηση μεταναστών: μια ιστορική ευκαιρία για ζωή με αξιοπρέπεια “, Generation 2.0
[4] “Τροπολογία Καιρίδη: ναι, νομιμοποίηση, αλλά πολύ λίγη και πολύ αργά”, ΕλΕΔΑ
[5] https://www.naftemporiki.gr/finance/economy/1551769/poioi-kladoi-chreiazontai-cheria-metanaston-kai-posa/
[6] https://www.ieidiseis.gr/ellada/231102/paremvasi-areiou-pagou-gia-dikigoriki-etaireia-pou-diafimizei-sklavopazaro-me-metanastes
[7] kathimerini.gr “Οι Έλληνες γερνούν, οι μετανάστες φεύγουν”
[8] https://g2red.org/el/the-new-national-strategy-for-integration-leaves-out-88-of-immigrants/
[9] migration.gov.gr, “Ετήσιο Σχέδιο Δράσης 2023”
[10] ypergasias.gov.gr, “Εθνική Στρατηγική για την Κοινωνική Ένταξη και Μείωση της Φτώχειας”
[11] Παρατηρήσεις στο ΣχΝ του ΥΜΑ Κώδικας Μετανάστευσης, Εθνική Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου , “Νέος Κώδικας: Μετανάστες και Πρόσφυγες υπό Διαρκή Αίρεση”, ΕλΕΔΑ
[12] Νόμος 5079/2023, άρθρο 97, παρ.3
[13] https://home-affairs.ec.europa.eu/policies/migration-and-asylum/new-pact-migration-and-asylum_en
[14] https://picum.org/blog/open-letter-eu-human-rights-risks-migration-pact/
[15] Αίτημα και του Ελληνικού Κοινοβουλίου, https://www.europarl.europa.eu/RegData/docs_autres_institutions/parlements_nationaux/com/2020/0611/EL_PARLIAMENT_CONT1-COM(2020)0611_EL.pdf
[16] Ενδεικτικά, τους πρώτους 11 μήνες του 2023 μόλις 571 άνθρωποι μετεγκαταστάθηκαν από την Ελλάδα σε άλλες χώρες της ΕΕ, Στατιστικά Υπουργείου Μετανάστευσης και Ασύλου, ενώ για το διάστημα 2020-2022 έχουν μετεγκατασταθει 5000 άνθρωποι, εκ των οποίων 2000 περίπου ήταν αναγνωρισμένοι πρόσφυγες https://home-affairs.ec.europa.eu/news/european-solidarity-action-over-5-000-relocations-greece-2022-10-12_en
[17] https://www.in.gr/2024/01/18/world/metanasteytiko-alvaniko-dikastirio-tha-apofanthei-gia-ti-symfonia-tin-italiki-kyvernisi/
[19] Συνήγορος του Πολίτη, Δελτίο τύπου 5_9_2022
[20] https://reliefweb.int/report/world/historically-bad-new-eu-pact-migration-and-asylum-normalises-rights-violations-and-endangers-children
[21] https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=COM%3A2021%3A890%3AFIN
