Η πρόσφατη απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων – ΕΔΔΑ κατά της Ελβετίας (αρ.προσφ. 53600/2020, απόφαση 9/4/2024, υπόθεση Verein Klimaseniorrinen Schweiz κατά Ελβετίας) είναι πρωτοποριακή. Αναγνωρίζει το ανθρώπινο δικαίωμα κάθε πολίτη να προστατεύεται αποτελεσματικά από το κράτος στην ιδιωτική και οικογενειακή ζωή του, οι οποίες πτυχές προφανώς επηρεάζονται από τις συνέπειες της κλιματικής κρίσης. Η προσφεύγουσα Ένωση “Ηλικιωμένες για την προστασία του κλίματος” που εκπροσωπούσε 2500 ηλικιωμένες γυναίκες από την Ελβετία δικαιώθηκε, αφού το ΕΔΔΑ δέχθηκε ότι συντρέχει παραβίαση άρθ. 8 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου – ΕΣΔΑ (δικαίωμα στην ιδιωτική και οικογενειακή ζωή) λόγω αργής διαδικασίας λήψης αποτελεσματικών μέτρων εκ μέρους της Ελβετίας για την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης και επιδίκασε σε βάρος της αποζημίωση της προσφεύγουσας Ένωσης, ύψους 80.000 €.
Στη συγκεκριμένη περίπτωση η ως άνω Ένωση προσέφυγε στο Δικαστήριο του Στρασβούργου επικαλούμενη μη επαρκή και μη έγκαιρη λήψη μέτρων έναντι της κλιματικής κρίσης εκ μέρους της Ελβετίας. Πρόκειται μεταξύ άλλων για το ζήτημα της εκπομπής αερίων του θερμοκηπίου (όπως το διοξείδιο του άνθρακα), προερχόμενα ιδίως από την καύση ορυκτών καυσίμων που συμβάλλουν στην υπερθέρμανση του πλανήτη με σοβαρό κίνδυνο υπέρβασης του ορίου 1,5 °C έναντι της μέσης θερμοκρασίας της γης κατά την προβιομηχανική εποχή. Ως γνωστόν, με την εμβληματική διεθνή σύμβαση του Παρισιού για το Κλίμα, το 2015, αλλά και μετέπειτα τα συμβαλλόμενα σε αυτήν κράτη (με τη συνδρομή και του ΟΗΕ, αλλά και διεθνών οργανισμών κύρους και τεχνογνωσίας) έχουν αναλάβει συγκεκριμένες δεσμεύσεις για τη λήψη αποτελεσματικών μέτρων έγκαιρης αντιμετώπισης της κλιματικής κρίσης, με έμφαση μάλιστα στις επόμενες 3 δεκαετίες. Προφανώς οι ρυθμοί σχεδιασμού και κυρίως εφαρμογής ποσοτικοποιημένα των μέτρων αυτών στη πράξη, έως σήμερα , δεν κρίνονται επαρκείς – ενόψει και νεώτερων επιστημονικών δεδομένων – από τη διεθνή επιστημονική κοινότητα, η οποία κάνει έκκληση για επίσπευση συντονισμένης και μη αλληλοαναιρούμενης παγκόσμιας δράσης.
Η απόφαση της μείζονος σύνθεσης ( 17μελούς) του ΕΔΔΑ, λοιπόν, δέχθηκε ότι συντρέχει παραβίαση του άρθρου 8 της ΕΣΔΑ για την ιδιωτική και οικογενειακή ζωή, δεδομένου ότι η ανθρωπογενής κλιματική κρίση επηρεάζει την καθημερινότητα όλων των πολιτών. Επομένως η μη λήψη ή η λήψη με αργούς ρυθμούς μέτρων προστασίας συνιστά παραβίαση του ως άνω ανθρώπινου δικαιώματος. Εν προκειμένω, η προσφεύγουσα Ένωση εκπροσωπούσε περίπου 2500 ηλικιωμένες γυναίκες από την Ελβετία σε στάδιο λίγο πριν ή μετά τη συνταξιοδότηση, οι οποίες χρήζουν προστασίας από τους ολοένα εντεινόμενους κινδύνους που εγκυμονεί η κλιματική κρίση για την ιδιωτική και οικογενειακή ζωή τους, αλλά και για την υγεία και τη διαβίωσή τους ( π.χ. στους καύσωνες).
Προφανώς εδώ υπονοείται η ανάγκη κατοχύρωσης ενός αξιοπρεπούς περιβάλλοντος διαβίωσης, με υγεία και ασφάλεια. Ασφαλώς η απόφαση συμβάλλει στην πληρέστερη θεώρηση του ζητήματος: το περιβαλλοντικό κεκτημένο αποκτά ουσιαστικό περιεχόμενο, μόνο εφόσον συνδυάζεται με το κοινωνικό κεκτημένο. Τούτο σημαίνει ότι η κλιματική κρίση δεν έχει μόνο αποτύπωμα άνθρακα, αλλά και ανθρωπογενές αποτύπωμα. Άρα, η προστασία του φυσικού περιβάλλοντος συνδέεται αναπόσπαστα με την προστασία του ανθρώπινου περιβάλλοντος. Επομένως αναδεικνύεται σήμερα περισσότερο επίκαιρο από ποτέ το επείγον αίτημα για κλιματική δικαιοσύνη χωρίς διακρίσεις και αποκλεισμούς τόσο σε επίπεδο κοινωνιών όσο και σε επίπεδο κρατών , είτε είναι μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης (46 κράτη μέλη) είτε ευρύτερα μέλη του ΟΗΕ (193 κράτη μέλη).
Σημειώνεται ότι μαζί με την ως άνω Ένωση προσέφυγαν στο ΕΔΔΑ ατομικά και 4 Ελβετοί πολίτες, αλλά οι προσφυγές τους απορρίφθηκαν ως μη αποδεκτές, λόγω μη στοιχειοθέτησης του αναγκαίου για θύμα της σχετικής παραβίασης άμεσου και προσωπικού έννομου συμφέροντος (άρθρ.34 ΕΣΔΑ). Την 09.04.2024 εκδόθηκε, επίσης, απόφαση και για μία άλλη προσφυγή 6 νέων από την Πορτογαλία κατά 32 κρατών (Duarte Agostinho v. Portugal etc.).Αυτοί οι προσφεύγοντες επικαλούνταν αδράνεια των αντιδίκων κρατών να λάβουν γρήγορα και αποτελεσματικά μέτρα για την κλιματική κρίση. Η προσφυγή αυτή απορρίφθηκε, διότι δεν εξαντλήθηκαν τα εσωτερικά ένδικα μέσα, αλλά και διότι το πεδίο αναφοράς δεν θα μπορούσε να υπερβεί τα όρια της έννομης τάξης της Πορτογαλίας, όπου κατοικούν οι προσφεύγοντες νέοι, ηλικίας 16-24 ετών.
Παρά ταύτα, το κομβικό σημείο αναφοράς είναι ότι για πρώτη φορά το ΕΔΔΑ αναγνωρίζει ως ανθρώπινο δικαίωμα συνδεόμενο με την ιδιωτική και οικογενειακή ζωή την αποτελεσματική προστασία κάθε πολίτη από τις συνέπειες της κλιματικής κρίσης με πρωτοβουλία του κράτους όπου κατοικεί ή διαμένει. Αυτό βέβαια έγινε σε αποδοχή μίας συλλογικής προσφυγής, πράγμα που σηματοδοτεί ως πλέον πρόσφορη την οδό συλλογικών προσφυγών σε θέματα προστασίας από την κλιματική κρίση. Πάντως, δεν αποκλείεται η ευδοκίμηση και ατομικών σχετικών προσφυγών στο μέλλον, εφόσον βεβαίως τεκμηριώνεται, μεταξύ άλλων, με πληρότητα, το προσωπικό και άμεσο έννομο συμφέρον του εκάστοτε προσφεύγοντος.¹ ² ³
Συμπερασματικά, η σχολιαζόμενη απόφαση του ΕΔΔΑ αποτελεί ένα καταλυτικό νομολογιακό προηγούμενο. Κάθε πολίτης δικαιούται έγκαιρη και αποτελεσματική προστασία από την κλιματική κρίση χωρίς καθυστερήσεις, ώστε να μην παραβιάζονται ουσιώδη ανθρώπινα δικαιώματα του ⁴ ⁵ ⁶ ⁷ .Ανοίγει λοιπόν ο δρόμος για συλλογικές προσφυγές στο ΕΔΔΑ, αλλά και σε άλλα διεθνή δικαιοδοτικά όργανα στον βαθμό που οι ρυθμοί προστασίας του κλίματος και ευρύτερα του περιβάλλοντος δεν επιταχυνθούν , ώστε να διευκολυνθεί η αποτελεσματική αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης από τη θεωρία στην πράξη. Άλλωστε, η κλιματική κρίση δεν πλήττει στην καθημερινότητα όλους το ίδιο. Ασθενέστερες οικονομίες και ευάλωτες ομάδες πολιτών, όπως νέες/οι, γυναίκες, ηλικιωμένες/οι, ΑΜΕΑ, πολίτες με περιορισμένα οικονομικά μέσα, πλήττονται εκ των πραγμάτων περισσότερο, οπότε χρήζουν και αυξημένης προστασίας. Αυτό, άλλωστε, επιτάσσει και το καλώς νοούμενο δημόσιο συμφέρον σε κοινωνίες με βιώσιμη ανάπτυξη, ενσυναίσθηση, κοινωνική δικαιοσύνη και συμπερίληψη στην πράξη.
Γιώργος Βλασσόπουλος
Δικηγόρος – Διδάκτωρ Νομικής
Υποσημειώσεις:
¹ M.Burger , J.Gundlach…, The status of climate change litigation, Columbia Univ. 2017
² L.Krummenauer, C.Walther…, Klimawendelbedingte Zunahme von Hitzeereignissen und deren Folgen fur die Gesundheit in der Schweiz und in Europa,2017
³ Aναλυτικότερα για την επίδικη υπόθεση αλλά και για ευρύτερη τεκμηρίωση με αναφορές σε επίκαιρη σχετική βιβλιογραφία και νομολογία βλ. https://Klimaseniorrinen.ch
⁴ Βλ.πρόσφατο συμπόσιο της Πρωτοβουλίας 221με τίτλο: “ Δίκαιο και Κλιματική Αλλαγή “ www.protovoulia21.gr (Αθήνα- 1,2 Μαρτίου 2024)
⁵ Π.Παυλόπουλου, « Από τη κλιματική αλλαγή στη κλιματική κρίση: πρόσφοροι δείκτες πορείας για την ερμηνεία του Συντάγματος », ομιλία στον σχετικό διάλογο της Ακαδημίας Αθηνών, 13/2/2024
⁶ Ε.Βενιζέλου, « Η κλιματική κρίση ως πρόκληση για τη γενική θεωρία του Συντάγματος και των θεμελιωδών δικαιωμάτων» , περιοδικό ‘Περιβάλλον και Δίκαιο’ , 1/2023
⁷ Π.Γαλάνη, Δίκαιο για τη κλιματική αλλαγή, Νομική Βιβλιοθήκη,2023
