Το δικαίωμα πρόσβασης στα έγγραφα αποτελεί αναμφίβολα θεμελιώδες δικαίωμα για κάθε πολίτη. Στη χώρα μας προστέθηκε ως ειδική ρύθμιση στο Σύνταγμα με την αναθεώρηση του 2001. Πρόκειται για το άρθρο 10 παρ. 3 Σ., σύμφωνα με το οποίο η αρμόδια αρχή είναι υποχρεωμένη, να απαντήσει στον ενδιαφερόμενο πολίτη εντός συγκεκριμένης προθεσμίας, η οποία δεν μπορεί, να υπερβαίνει τις εξήντα ημέρες. Η συνταγματική αυτή αρχή έχει περαιτέρω εξειδικευτεί με το άρθρο 5 του Κώδικα Διοικητικής Διαδικασίας.
Η δυνατότητα πρόσβασης στα έγγραφα και η ρύθμισή της έχουν δεχτεί σημαντική επιρροή και από το ενωσιακό δίκαιο, το οποίο αναμφίβολα προσπαθεί, να επιτύχει τον επακριβή προσδιορισμό της πρόσβασης στα έγγραφα και της διαφάνειας. Είναι χαρακτηριστικό, ότι αυτό ακριβώς το θέμα έχει οδηγήσει και σε αλλεπάλληλες τροποποιήσεις των ίδιων των Συνθηκών.
Ειδική πρόβλεψη περιέχεται άλλωστε και στο άρθρο 42 του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων.
Κατά το διάστημα 2 έως 16 Σεπτεμβρίου αναρτήθηκε στην ιστοσελίδα του Υπουργείου Εσωτερικών προς διαβούλευση σχέδιο νόμου για «Ρυθμίσεις για τους χερσαίους συνοριακούς σταθμούς, την ενίσχυση των Οργανισμών Τοπικής Αυτοδιοίκησης και λοιπές διατάξεις». Με το άρθρο 75 του νομοσχεδίου αυτού, επιχειρούνται μία σειρά από σημαντικές τροποποιήσεις στο προαναφερθέν άρθρο 5 του Κώδικα Διοικητικής Διαδικασίας σε σχέση με την πρόσβαση στα έγγραφα. Το νομοσχέδιο εν τέλει ψηφίστηκε και οι προαναφερθείσες αλλαγές περιλήφθηκαν τελικά στο άρθρο 50 του Ν. 5143/2024. Επιγραμματικά μπορεί κανείς, να αναφέρει ότι:
- Τα διοικητικά και ιδιωτικά έγγραφα έχουν πλέον κοινή αντιμετώπιση και αμφότερες οι κατηγορίες εντάσσονται στην έννοια των δημοσίων εγγράφων.
- Οι σχετικές αιτήσεις μπορούν πλέον, να υποβάλλονται και δια ζώσης ή ηλεκτρονικά, καθώς επίσης και ανώνυμα και επώνυμα. Σε σχέση με την τελευταία περίπτωση (ανώνυμη αίτηση) θα πρέπει να επισημανθεί ωστόσο, ότι η δημόσια αρχή δεν υποχρεούται, να απαντήσει σε περίπτωση απόρριψης του αιτήματος.
- Γίνεται διεύρυνση του δικαιώματος πρόσβασης στα ιδιωτικά έγγραφα, καθώς η πρόσβαση δεν απαιτεί πλέον ειδικό έννομο συμφέρον, αλλά μπορεί να τη ζητάει ο κάθε ενδιαφερόμενος.
- Προστίθεται ωστόσο ειδική εξαίρεση για την προστασία των προσωπικών δεδομένων, σύμφωνα με την οποία προστατεύεται η οικογενειακή και προσωπική ζωή τρίτου και το πάσης φύσεως απόρρητο.
- Εξειδικεύεται η έννοια του απορρήτου και γίνεται μία ενδεικτική αναφορά σε συγκεκριμένες περιπτώσεις (εθνική άμυνα, εξωτερική πολιτική, ασφάλεια κράτους και δημόσιας τάξης, ιατρικό, εμπορικό, τραπεζικό ή βιομηχανικό απόρρητο).
- Προστίθεται στην επί τόπου μελέτη και τη χορήγηση αντιγράφου και μία τρίτη εναλλακτική επιλογή για την ικανοποίηση του αιτήματος πρόσβαση, με παραπομπή του σε ευχερώς προσβάσιμη πηγή, ιδίως του διαδικτύου.
- Εντάσσεται στην έννοια της δημόσιας υπηρεσίας κάθε φορέας που ασκεί δημόσια εξουσία ανεξάρτητα από τη νομική του μορφή.
Οι ανωτέρω τροποποιήσεις αποσκοπούν αφενός στην προσαρμογή της ελληνικής νομοθεσίας στη Σύμβαση του Tromso του Συμβουλίου της Ευρώπης, η οποία ορίζει ελάχιστα πρότυπα για την ταχεία και δίκαιη επεξεργασία των αιτημάτων πρόσβασης σε επίσημα έγγραφα από τις δημόσιες αρχές που κατέχουν τα έγγραφα, καθώς και για εσωτερικούς διοικητικούς ελέγχους και προσφυγές σε ανεξάρτητους φορείς ή δικαστήρια σε περίπτωση απόρριψης αιτημάτων. Περαιτέρω, ενισχύεται η αρχή της διαφάνειας της δράσης της διοίκησης και παράλληλα του κράτους δικαίου, μέσω της γενικότερης διεύρυνσης της πρόσβασης στα δημόσια έγγραφα.
Με αφορμή λοιπόν την εν γένει πρόοδο σε ένα ζήτημα που είναι εξαιρετικά σύγχρονο, αλλά και έχει ευρύτερο ενδιαφέρον, παρατηρεί κανείς τις επιδράσεις που έχει η συμμετοχή μίας χώρας σε συνασπισμούς και ενώσεις κρατών στην ίδια την έννομή της τάξη. Η τελευταία καλείται, να τροποποιηθεί και εκσυγχρονιστεί, για να εντάξει στο πλαίσιό της τις διεθνείς εξελίξεις και επιταγές.
Παναγιώτης Σκουρής
Δικηγόρος, ΔΝ, Εκλεγμένος επίκουρος καθηγητής Ευρωπαϊκού Δημοσίου Δικαίου στο Τμήμα Δημόσιάς Διοίκησης Παντείου Πανεπιστημίου
