Σύνταγμα είναι ο θεμελιώδης νόμος της Πολιτείας, που ορίζει από τη μια πώς συγκροτείται και πώς ασκείται η κρατική εξουσία και, από την άλλη, ποια είναι τα σπουδαιότερα δικαιώματα που οι πολίτες μπορούν να ασκήσουν έναντι πάντων.
Φ.Ε.Κ. 211 Α΄/24-12-2019, το Σύνταγμα της Ελλάδας μετά το Ψήφισμα της 5ης Νοεμβρίου 2019 της Θ’ Αναθεωρητικής Βουλής των Ελλήνων: Λήψη
Έτσι, το Σύνταγμα είναι και ο ανώτατος νόμος της Πολιτείας, κατά δυο έννοιες: πρώτον, από ουσιαστική άποψη, λόγω της μεγάλης σημασίας των διατάξεων του, οι οποίες περιλαμβάνουν τους βασικούς κανόνες της πολιτικής αντιπαράθεσης και της κοινωνικής συμβίωσης γενικότερα. Γι’ αυτό επηρεάζουν περισσότερο από κάθε άλλη ρύθμιση τη ζωή των πολιτών. Για παράδειγμα, το κάθε πότε θα γίνονται εκλογές ή το ότι ο καθένας μπορεί να πιστεύει σε όποιον θεό επιθυμεί, το προβλέπουν συνταγματικές διατάξεις που δεσμεύουν τους πάντες.
Το Σύνταγμα είναι, όμως, ο ανώτατος νόμος και από τυπική άποψη, διότι δεν μπορεί να τροποποιηθεί όπως οι κοινοί νόμοι. Χρειάζονται, κατά κανόνα αυξημένες πλειοψηφίες στη Βουλή, οι οποίες, επιπλέον, πρέπει να ψηφίσουν υπέρ των αλλαγών που προτείνονται σε δυο συνεχόμενες Βουλές. Αυτή τουλάχιστον είναι η περίπτωση του δικού μας Συντάγματος, το οποίο κατ’ αυτό τον τρόπο διασφαλίζει τη μεσολάβηση του λαού στην αναθεωρητική διαδικασία.
Επιπλέον, τα περισσότερα Συντάγματα ορίζουν ότι ορισμένες διατάξεις τους, εξαιρετικά σημαντικές, όπως π.χ. ότι το πολίτευμα της χώρας είναι δημοκρατία με αιρετό Αρχηγό του Κράτους ή ότι η ανεξαρτησία των δικαστών κατοχυρώνεται, δεν μπορούν να τροποποιηθούν (αναθεωρηθούν), όσο μεγάλη και αν είναι η πλειοψηφία που το ζητεί.
Το Σύνταγμα ως κατάκτηση της Νεωτερικότητας
Τα Συντάγματα είναι συνήθως γραπτά και περιλαμβάνουν γύρω στα 100 άρθρα, διατυπωμένα συνήθως με τρόπο πολύ λιτό και απρόσωπο. Η μεγάλη πλειονότητα των σύγχρονων κρατών έχει τέτοια Συντάγματα. Υπάρχουν όμως και χώρες που έχουν άγραφα (εθιμικά) Συντάγματα, τα οποία, παρά ταύτα, τηρούνται απαρεγκλίτως. Γνωστότερες από αυτές τις χώρες είναι η Μεγάλη Βρετανία και το Ισραήλ.
Το Σύνταγμα είναι κατάκτηση της νεωτερικότητας, δηλαδή του Διαφωτισμού. Πρώτα Συντάγματα, με τη σημερινή έννοια του όρου, ήταν το αμερικανικό του 1787 – το οποίο, σημειωτέον, εξακολουθεί να ισχύει – και τα Συντάγματα της Γαλλικής Επανάστασης, τα οποία χρησίμευσαν ως πρότυπα για τα μεταγενέστερα Συντάγματα πολλών ευρωπαϊκών χωρών, συμπεριλαμβανομένης και της αναγεννημένης Ελλάδας.
Παλαιότερα, τα Συντάγματα είχαν ιδεολογική προπάντων λειτουργία, με την έννοια ότι δεν προβλέπονταν – και πάντως δεν επιβάλλονταν – κυρώσεις για την παραβίασή τους. Ύστερα, όμως, από τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο και με νωπές ακόμη τις φρικαλεότητες του φασισμού και του ναζισμού, που είχαν καταλάβει την εξουσία με νομότυπο τρόπο στην Ιταλία (1922) και τη Γερμανία (1933) αντίστοιχα, τα περισσότερα Συντάγματα αναθέτουν σε συγκεκριμένα όργανα – συνήθως το Συνταγματικό Δικαστήριο – την ευθύνη για την τήρησή τους, με την επιβολή κυρώσεων εναντίον όσων τα παραβιάζουν. Εξ ού και ο έλεγχος της συνταγματικότητας των νόμων, ο οποίος ασκείται σε όλες τις συνταγματικά προηγμένες δημοκρατίες. Στη χώρα μας τον έλεγχο αυτόν ασκεί κυρίως το Συμβούλιο της Επικρατείας.
Τάσεις αποδυνάμωσης του Συντάγματος
Σήμερα, πάντως, το Σύνταγμα έχει χάσει ένα σημαντικό μέρος από την παλαιότερη σημασία του, καθώς το αποδυναμώνουν δυο κυρίως τάσεις: από τα πάνω, η πρώτη, με τη δημιουργία υπερεθνικών συσσωματώσεων, όπως είναι η Ευρωπαϊκή Ένωση, στις οποίες μεταβιβάζονται αρκετές αρμοδιότητες εθνικών οργάνων. Και από τα κάτω, η δεύτερη, με την ανάθεση όλο και περισσότερων αρμοδιοτήτων στους πρωτοβάθμιους και τους δευτεροβάθμιους οργανισμούς τοπικής αυτοδιοίκησης.
Από την Επανάσταση του 1821, η Ελλάδα έχει υιοθετήσει δεκατρία συνολικά Συντάγματα. Από αυτά ωστόσο, ίσχυσαν στην πράξη και εφαρμόστηκαν μόνον τα έξι: τα Συντάγματα του 1844, του 1864, του 1911, του 1927, του 1952 και το ισχύον. Το τελευταίο ψηφίσθηκε το 1975, ένα χρόνο σχεδόν μετά την αποκατάσταση της Δημοκρατίας, τον Ιούλιο του 1974. Το Σύνταγμα του 1975, αναθεωρήθηκε ως σήμερα τρεις φορές (το 1986, το 2001 και το 2008)˙ μετά το Σύνταγμα του 1864, είναι το μακροβιότερο.
Νίκος Κ. Αλιβιζάτος
Καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου, Δικηγόρος
