Ο όρος «θεσμός» ως έννοια, έχει πολλαπλό και σύνθετο νόημα. Αρχικά, συναντούμε τον όρο στις αρχαιοελληνικές επιγραφές με τις οποίες γνωστοποιούνται οι «νόμοι» της πόλης που πρέπει να γνωρίζουν οι πολίτες. Ο όρος χαρακτηρίζει ατομικές ή συλλογικές, τόσο ιδιωτικές (π.χ. οικογένεια) όσο και δημόσιες (π.χ. πολιτικό κόμμα) συμπεριφορές και δράσεις, η ομοιομορφία των οποίων οδήγησε σε μια τυποποίηση. Αυτή η τυποποίηση είναι το περιεχόμενο του θεσμού.
Ο θεσμός δεν είναι βέβαια μόνο νομική έννοια, αλλά και αντικείμενο, τόσο της πολιτειολογίας και της πολιτικής επιστήμης όσο και της κοινωνιολογίας, βρίσκεται δε σε μόνιμη χρήση, τόσο στην πολιτική πρακτική όσο και στην πολιτειολογία και τη συνταγματική θεωρία. Ο όρος θεσμός στη νομική και πολιτική «καθομιλουμένη» χρησιμοποιείται για το χαρακτηρισμό του κανονιστικά θεμελιώδους. Γίνεται λόγος για το θεσμό της οικογένειας, του πολιτικού κόμματος, της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, της Βουλής, της κληρονομικής διαδοχής, της εμπορικής εταιρίας κ.ο.κ.
Το παράδειγμα του πολιτικού κόμματος
Ο θεσμός είναι φαινόμενο του πνευματικού πολιτισμού και προϋποθέτει την κοινωνία, της οποίας είναι και δημιούργημα και θεματική έκφραση. Εάν πάρουμε ως παράδειγμα, το θεσμό του πολιτικού κόμματος και τον δούμε εκτός του τυχόν προβλεπόμενου, για αυτό και ειδικού εθνικού νομικού πλαισίου, είναι προφανές ότι αποτελεί οργανωτικό δημιούργημα της κοινωνίας και ότι το περιεχόμενο της πολιτικής του λειτουργίας εκφράζει – θετικά ή και αρνητικά – πολιτικό πολιτισμό.
Ο θεσμός αναδεικνύει και μια κανονιστική υπόσταση. Αυτό σημαίνει ότι πως ο θεσμός είναι νοητός και αναγνώσιμος ως σύστημα ή υποσύστημα δεοντολογικών αρχών, δίχως να έχει σημασία ποια είναι κάθε φορά η πηγή των δεοντολογικών αρχών από τις οποίες συγκροτείται. Μένοντας στο ίδιο παράδειγμα, βλέπουμε ότι πολιτικό κόμμα χωρίς στοιχειώδεις κανόνες εσωτερικής λειτουργίας και χωρίς μια προς τα έξω ορατή πολιτική δεοντολογία δεν αποτελεί πολιτικό κόμμα, αλλά άλλου τύπου – πολιτική ίσως – ομάδα ή και κίνημα (κοινωνικό forum) ή τέλος αυτό που στη βάναυση καθομιλουμένη καλείται «μπουλούκι».
Οι προϋποθέσεις του θεσμού
Ο θεσμός έχει ως προϋπόθεση την κοινωνική του εγκυρότητα, δηλαδή την κοινή συνείδηση της αναγκαιότητάς του, δηλαδή της έμπρακτης αποδοχής του, πάντως το λιγότερο την κοινωνική του αναγνώριση και αναγνωρισιμότητα. Χωρίς τη συνδρομή αυτής της προϋπόθεσης ο θεσμός δεν λειτουργεί στην κοινωνία, δηλαδή δεν συνιστά θεσμό στην κυριολεξία του όρου. Επιστρέφοντας στο παράδειγμα του πολιτικού κόμματος, είναι επίσης προφανές ότι η πολιτική του λειτουργία, στο χώρο του πολιτικού πολιτισμού, δεν είναι νοητή χωρίς κοινωνική εγκυρότητα – εδώ μπορεί να γίνει λοιπόν λόγος για πολιτική αξιοπιστία – ή, πάντως, χωρίς την αναγνώριση της ευρείας, έστω και περιορισμένης, αλλά προφανούς λειτουργίας του.
Ο θεσμός είναι κανονιστικό και δεοντολογικό μόρφωμα, νοητό με τον αντικειμενικό του χαρακτήρα και, συνακόλουθα, με την αντιδιαστολή του προς το συγκεκριμένο υποκείμενο στην κοινωνία. Η αντιδιαστολή του ατομικού θέματος από το θεσμικό θέμα συμβολίζει γλωσσικά αυτό που επιχειρούμε στο σημείο αυτό να εξηγήσουμε. Και εδώ το παράδειγμα του πολιτικού κόμματος θα μπορούσε να ενισχύσει το εύλογο αυτής της εννοιολογικής προϋπόθεσης. Ένα μονομελές κόμμα δεν συνιστά κομματικό θεσμό. Αλλά και ένα απολύτως προσωπικό κόμμα επίσης δεν συνιστά κομματικό θεσμό, αλλά απλά κομματικό φαινόμενο. Ούτε ένα κόμμα, που δεν έχει πρόταση αναγνωρίσιμη από την κοινωνία, αποτελεί πράγματι κόμμα που μπορεί να διεκδικήσει (πάντως δημοκρατική) θεσμική ποιότητα.
Πηγή: Τσάτσος, Θ. Δημήτρης (2010): Πολιτεία. Αθήνα: Εκδόσεις Γαβριηλίδης, σσ. 161-163.
Δημήτρης Θ. Τσάτσος
