Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και την οριστική ήττα των ολοκληρωτικών καθεστώτων, η φιλελεύθερη Δημοκρατία επικράτησε θριαμβευτικά, τουλάχιστον στις χώρες του λεγόμενου δυτικού κόσμου. Το πολίτευμα αυτό συνιστά έναν συνδυασμό της Δημοκρατίας και του φιλελευθερισμού, δηλαδή αποπειράται να συνταιριάξει αρμονικά την ελευθερία με την ισότητα, τη λογική της πολιτικής με τη λογική των δικαιωμάτων.
Ήδη κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα, η τάση για πλήρη επικράτηση της Δημοκρατίας ως τρόπου διακυβέρνησης, στην αντιπροσωπευτική της πάντα εκδοχή, είχε εντοπιστεί από οξυδερκείς αναλυτές, όπως ο Alexis de Toqueville. Αυτό, όμως, που έγινε επίσης αντιληπτό μετά τις θηριωδίες των ολοκληρωτικών καθεστώτων ήταν ότι χρειαζόταν οπωσδήποτε το μπόλιασμα της Δημοκρατίας με τον φιλελευθερισμό, δια του περιορισμού της απόλυτης εξουσίας και ειδικότερα της εξουσίας του δημοκρατικά εκλεγμένου νομοθέτη.
Ο περιορισμός αυτός συμπυκνώνεται εξίσου στο αίτημα του συνταγματισμού για την ύπαρξη ενός νομικά δεσμευτικού Συντάγματος, που θα κατοχυρώνει τόσο τη Δημοκρατία όσο και τα δικαιώματα των πολιτών. Γι’ αυτόν τον λόγο, εξάλλου, ο όρος φιλελεύθερη Δημοκρατία πλέον ταυτίζεται σχεδόν με τον όρο συνταγματική Δημοκρατία.
Υπό αυτή την έννοια, η φιλελεύθερη Δημοκρατία αντιτίθεται στα αυταρχικά καθεστώτα και ως προς τα δύο σκέλη της. Διαφοροποιείται δηλαδή, από τα καθεστώτα εκείνα, τα οποία είτε ευνοούν τη συγκέντρωση της εξουσίας στα χέρια μη δημοκρατικά εκλεγμένων οργάνων είτε παραβιάζουν συστηματικά θεμελιώδη δικαιώματα ατόμων ή ομάδων, ή ακόμα και τα δύο ταυτόχρονα.
Βασικά στοιχεία της φιλελεύθερης Δημοκρατίας
Από αυτό προκύπτει ότι συστατικά στοιχεία της φιλελεύθερης Δημοκρατίας (τα οποία ελλείπουν από τα αυταρχικά καθεστώτα στις διάφορες εκφάνσεις τους και τη διαφοροποιούν σαφώς από αυτά), είναι από τη μία, η κατοχύρωση δημοκρατικών διαδικασιών μέσω της αναγνώρισης πολιτικών δικαιωμάτων σε όλους ανεξαιρέτως τους πολίτες, καθώς και η βαρύνουσα θέση που καταλαμβάνει η αρχή της διάκρισης των εξουσιών, με έμφαση στην ανεξαρτησία της Δικαιοσύνης.
Από την άλλη, εξίσου σημαντικό στοιχείο είναι η προστασία ορισμένων θεμελιωδών δικαιωμάτων και ελευθεριών, όπως ιδίως η ελευθερία της έκφρασης και του Τύπου, οι θρησκευτικές ελευθερίες, η αρχή της δίκαιης δίκης, ο ιδιωτικός βίος, η αξιοπρέπεια του ατόμου και η ατομική ιδιοκτησία, καθώς οι οικονομικές ελευθερίες (τουλάχιστον στον πυρήνα τους).
Το πρόβλημα στη διάκριση φιλελεύθερων δημοκρατικών και αυταρχικών καθεστώτων
Η διάκριση, βέβαια, ανάμεσα σε φιλελεύθερα δημοκρατικά και αυταρχικά καθεστώτα (είτε μη δημοκρατικά, είτε θεοκρατικά, είτε ολοκληρωτικά) τείνει τα τελευταία χρόνια να θολώνει όλο και περισσότερα, λόγω της ανάδυσης των λεγόμενων «αυταρχικών Δημοκρατιών». Πρόκειται για καθεστώτα, που ενώ επιφανειακά κηρύσσουν πίστη στις αρχές της Δημοκρατίας και ενίοτε και στις αρχές του φιλελευθερισμού, φροντίζουν συστηματικά να διαστρεβλώνουν το πνεύμα τους.
Κατά παράβαση του δόγματος του Montesquieu, τείνουν στην όλο και μεγαλύτερη συγκέντρωση της εξουσίας στα χέρια του κυβερνώντος κόμματος, ιδίως δια της χειραγώγησης της Δικαιοσύνης, διατηρώντας ένα προκάλυμμα μόνο Δημοκρατίας και ελευθερίας. Με τη μεθοδική, αλλά συχνά συγκαλυμμένη καταπάτηση των δικαιωμάτων των πολιτικών τους αντιπάλων και την απόπειρα εξάλειψης κάθε αντίθετης φωνής, την προσχηματική προσφυγή σε αμεσοδημοκρατικές διαδικασίες (όπως τα δημοψηφίσματα, και τις συνεχείς νίκες σε εκλογικές διαδικασίες, που μόνο τύποις είναι ανόθευτες) καταστρατηγούν εν τέλει τις αρχές της ίδιας της Δημοκρατίας αλλά και των φιλελεύθερων κατά τα άλλα Συνταγμάτων, τα οποία ενδεχομένως διατηρούν σε ισχύ και διατείνονται ότι σέβονται.
Συνεπώς, η φιλελεύθερη δημοκρατία, η οποία μέχρι πρόσφατα φάνταζε ως το πολίτευμα που χαρακτήριζε το τέλος της ιστορίας, βάλλεται πλέον και εκ των έσω και εκ των έξω. Εκ των έξω, αμφισβητείται εκ νέου από καπιταλιστικά μεν αλλά κατά βάση παραδοσιακού τύπου αυταρχικά καθεστώτα, τα οποία όμως εμφανίζονται ως οικονομικά αποτελεσματικότερα, παραγωγικότερα και πιο προσαρμόσιμα στις ανάγκες της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας. Εκ των έσω, διαβρώνεται από την εξάπλωση και τη βαθμιαία ισχυροποίηση των αυταρχικών Δημοκρατιών, ακόμα και στην καρδιά της Ευρώπης. Η φιλελεύθερη Δημοκρατία καλείται σε αυτό το πλαίσιο να ξανασυστηθεί στους πολίτες, προκειμένου να αποκρούσει τις νέες, αλλά και τις παραδοσιακές μορφές αυταρχικών καθεστώτων.
Απόστολος Βλαχογιάννης
Δρ. Νομικής, Université Panthéon-Assas Paris II,
Μέλος Σ.Ε.Π. στο Ανοικτό Πανεπιστήμιο
