Απαλλαγή από το μάθημα των Θρησκευτικών στα σχολεία

Ερώτηση Πολίτη:

Θα ήθελα να ρωτήσω για την απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου κατά της Ελλάδας περί απαλλαγής των παιδιών από το μάθημα των Θρησκευτικών.

Απάντηση:

Η σχέση μεταξύ των αποφάσεων του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, του ΣτΕ και της Αρχής Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα

Με την απόφασή του Παπαγεωργίου κ.ά. κατά Ελλάδας της 31^ης Οκτωβρίου 2019, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (Ε.Δ.Δ.Α.) παρεμβαίνει σε ένα πολυσυζητημένο, ιδιαίτερα επίκαιρο και πάντα ευαίσθητο θέμα στην Ελλάδα: την απαλλαγή από το μάθημα των θρησκευτικών στο σχολείο. Ας θυμίσουμε εδώ ότι ένα μήνα πρωτύτερα, ανάλογη απόφαση είχε εκδώσει η Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα (Α.Π.Δ.Π.Χ). Με το ίδιο θέμα ασχολήθηκε βέβαια και το Συμβούλιο της Επικρατείας στις αποφάσεις της Ολομελείας του 660/2018^[1] και 1749/2019.

Η κρίση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου

Το Ε.Δ.Δ.Α. έκρινε ότι ο προβλεπόμενος τρόπος απαλλαγής των μαθητών από τη διδασκαλία των θρησκευτικών στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση, προσκρούει στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ). Συγκεκριμένα, η υποχρέωση των γονέων να δηλώσουν ότι το παιδί τους δεν είναι Χριστιανός Ορθόδοξος, παραβιάζει το άρθρο 2 του Πρώτου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου,^[2] όπως ερμηνεύεται υπό το φως του άρθρου 9 της ΕΣΔΑ,^[3] επειδή «το ισχύον σύστημα απαλλαγής των παιδιών από τα θρησκευτικά δύναται να θέσει μη προσήκον βάρος σε γονείς, με κίνδυνο την έκθεση ευαίσθητων πτυχών της προσωπικής ζωής τους και […] η πιθανότητα σύγκρουσης [με τις κρατούσες θρησκευτικές πεποιθήσεις] είναι πιθανό να τους αποτρέψει από το να υποβάλουν αυτή την αίτηση, ιδίως εάν ζουν σε μια μικρή και θρησκευτικά συμπαγή κοινωνία…» (σκ. 87).

Ακολουθώντας την πάγια νομολογία του, το Δικαστήριο του Στρασβούργου προφυλάσσει την αρνητική πτυχή της θρησκευτικής ελευθερίας, την ελευθερία δηλαδή του ατόμου να μην υποχρεώνεται να αποκαλύψει το θρήσκευμά του. Επιβεβαιώνει έτσι απόλυτα την απόφαση της Α.Π.Δ.Π.Χ., η οποία είχε κάνει δεκτό ότι με αυτόν τον τρόπο παραβιάζεται, πέραν της θεμελιώδους αρχής της αναγκαιότητας της επεξεργασίας δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα, τόσο το άρθρο 13 του Συντάγματος περί ελευθερίας της θρησκευτικής συνείδησης όσο και το άρθρο 9 και το άρθρο 2 του Πρώτου Πρωτοκόλλου της ΕΣΔΑ.

Η νομολογία του ΣτΕ

Σε σχέση με τη νομολογία του ΣτΕ το ζήτημα είναι πιο πολύπλοκο. Στην αρχική απόφασή του το 2018, το ΣτΕ είχε δεχτεί ότι η δήλωση απαλλαγής των μαθητών, που υποβάλλεται από τους γονείς, θα πρέπει να αναφέρει ότι αυτοί «δεν επιθυμούν, για λόγους θρησκευτικής συνειδήσεως, ήτοι διότι είναι ετερόδοξοι, αλλόθρησκοι ή άθεοι, να παρακολουθήσουν τη διδασκαλία του μαθήματος των θρησκευτικών» (σκ. 7).

Αντιθέτως, στην απόφαση του 2019 το Δικαστήριο μεταβάλλει την προηγούμενη τοποθέτησή του προσδιορίζοντας μάλιστα στη σκέψη 16 το ακριβές περιεχόμενο της δήλωσης απαλλαγής ως εξής: «Λόγοι θρησκευτικής συνείδησης δεν επιτρέπουν τη συμμετοχή (μου ή του παιδιού μου) στο μάθημα των θρησκευτικών». Με αυτόν τον τρόπο, φαίνεται να προσαρμόζει τη νομολογία του στην επερχόμενη απόφαση του ΕΔΔΑ προδικάζοντάς τη, χωρίς ωστόσο να αλλάζει την κρίση του ως προς την ουσία της διδασκαλίας του μαθήματος των θρησκευτικών.

Διάλογος

Πρόκειται για μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα υπόθεση, που καταδεικνύει στην πράξη το διάλογο μεταξύ μιας συνταγματικά κατοχυρωμένης ανεξάρτητης αρχής, του ανώτατου διοικητικού δικαστηρίου και ενός υπερεθνικού δικαστηρίου.

Στο δια ταύτα, το Ε.Δ.Δ.Α. με την απόφασή του αυτή δεν επεμβαίνει μεν στον τρόπο με τον οποίο διδάσκεται το μάθημα των θρησκευτικών στα ελληνικά σχολεία, επιβάλλει όμως να διαφυλάσσεται ο σεβασμός των θρησκευτικών πεποιθήσεων των μαθητών και των γονέων τους.

Απόστολος Βλαχογιάννης
Δρ. Νομικής, Université Panthéon-Assas Paris II,
Μέλος Συνεργαζόμενου Εκπαιδευτικού Προσωπικού (ΣΕΠ) στο Ανοικτό Πανεπιστήμιο

Υποσημειώσεις:

[1] Βλ. σχετικά https://www.syntagmawatch.gr/my-constitution/ine-ipochreotiki-i-thriskeftiki-ekpedefsi-sta-scholia/.

[2] Δικαίωμα στην εκπαίδευση: «Ουδείς δύναται να στερηθή του δικαιώματος όπως εκπαιδευθή. Παν Κράτος εν τη ασκήσει των αναλαμβανομένων υπ’ αυτού καθηκόντων επί του πεδίου της μορφώσεως και της εκπαιδεύσεως θα σέβεται το δικαίωμα των γονέων όπως εξασφαλίζωσι την μόρφωσιν και εκπαίδευσιν ταύτην συμφώνως προς τας ιδίας αυτών θρησκευτικάς και φιλοσοφικάς πεποιθήσεις.»

[3] Ελευθερία σκέψης, συνείδησης και θρησκείας: «1. Παν πρόσωπον δικαιούται εις την ελευθερίαν σκέψεως, συνειδήσεως και θρησκείας, το δικαίωμα τούτο επάγεται την ελευθερίαν αλλαγής θρησκείας ή πεποιθήσεων, ως και την ελευθερίαν εκδηλώσεως της θρησκείας ή των πεποιθήσεων μεμονωμένως,  ή συλλογικώς δημοσία ή κατ’ ιδίαν, δια της λατρείας, της παιδείας, και της ασκήσεως των θρησκευτικών καθηκόντων και τελετουργιών.»