Ερώτηση:
Πώς μπορώ ως γονέας να (αντι)δράσω, εφόσον είμαι αντίθετη με και θεωρώ απαράδεκτη τη ζωντανή αναμετάδοση του μαθήματος (από τις τάξεις των παιδιών μου);
Απάντηση:
Σύμφωνα με το άρθρο 63 του ν. 4686/2020 «Βελτίωση της μεταναστευτικής νομοθεσίας, τροποποίηση διατάξεων των νόμων 4636/2019,
«1. Είναι δυνατή η, κατά παρέκκλιση κάθε άλλης διάταξης, παροχή σύγχρονης εξ αποστάσεως εκπαίδευσης με χρήση μέσων τεχνολογίας σε μαθητές πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης που δεν δύνανται να παρακολουθήσουν δια ζώσης την εκπαιδευτική διαδικασία είτε λόγω καθολικής ή μερικής αναστολής ή απαγόρευσης λειτουργίας εκπαιδευτικής δομής είτε για άλλον λόγο που ανάγεται σε έκτακτο ή απρόβλεπτο γεγονός. Η ταυτόχρονη διδασκαλία σε μαθητές οι οποίοι συμμετέχουν στο μάθημα με φυσική παρουσία και σε άλλους μαθητές οι οποίοι συμμετέχουν εξ αποστάσεως επιτρέπεται μόνο σε περίπτωση επιδημικών νόσων. Σκοπός της παρεχόμενης δυνατότητας όλων των ανωτέρω περιπτώσεων είναι αποκλειστικά η παροχή εκπαίδευσης.
2. Στο πλαίσιο της διαδικασίας της παραγράφου 1, δεν επιτρέπεται η καταγραφή και αποθήκευση του παραδιδόμενου μαθήματος, παρά μόνον η ζωντανή μετάδοση ήχου ή/και εικόνας σε πραγματικό χρόνο για τον ανωτέρω συγκεκριμένο σκοπό. Τα μεταδεδομένα που τυχόν παράγονται στο ίδιο ως άνω πλαίσιο διατηρούνται για συγκεκριμένο εύλογο χρονικό διάστημα, όπως αυτό προσδιορίζεται στο πλαίσιο επεξεργασίας των συγκεκριμένων δεδομένων, μετά την πάροδο του οποίου καταστρέφονται. Η επεξεργασία των εν λόγω μεταδεδομένων επιτρέπεται αποκλειστικά για σκοπούς ερευνητικούς ή στατιστικούς. Υπεύθυνος επεξεργασίας δεδομένων κατά την έννοια του άρθρου 4 του Κανονισμού (ΕΕ) 2016/679 (Γενικός Κανονισμός για την Προστασία Δεδομένων, «Γ.Κ.Π.Δ.») είναι:
α) για όλες τις εκπαιδευτικές δομές της πρωτοβάθμιας και της δευτεροβάθμιας δημόσιας εκπαίδευσης το Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων και
β) για όλες τις εκπαιδευτικές δομές της πρωτοβάθμιας και της δευτεροβάθμιας ιδιωτικής εκπαίδευσης το πρόσωπο, φυσικό ή νομικό, ή άλλου είδους νομική οντότητα ανεξαρτήτως νομικής προσωπικότητας στα οποία έχει χορηγηθεί η άδεια λειτουργίας της αντίστοιχης ιδιωτικής εκπαιδευτικής δομής.
3. Με απόφαση του Υπουργού Παιδείας και Θρησκευμάτων, η οποία εκδίδεται μετά τη διενέργεια εκτίμησης αντικτύπου σχετικά με την προστασία δεδομένων (Ε.Α.Π.Δ.) σύμφωνα με τα άρθρα 35 παράγραφος 1 του Γ.Κ.Π.Δ. και 65 του 4624/2019 (Α΄ 137), ορίζονται και ρυθμίζονται ο τρόπος και τα μέσα τεχνολογίας που χρησιμοποιούνται για την υλοποίηση της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης στις περιστάσεις αυτές, ο τρόπος συμμετοχής των εκπαιδευτικών και των μαθητών σε αυτήν, οι όροι και οι προϋποθέσεις διενέργειας της διαδικασίας, συμπεριλαμβανομένων τυχόν οργανωτικών ή/και τεχνικών μέτρων προς διασφάλιση της προστασίας των προσωπικών δεδομένων των συμμετεχόντων, καθώς και κάθε άλλη λεπτομέρεια για την εφαρμογή του παρόντος.»
Σύμφωνα με την υπ΄ αριθμ. 57233/Υ1, 15.5.2020 του ΥπαιΘ «Σύγχρονη εξ αποστάσεως εκπαίδευση»,
«1. Όλως εξαιρετικά και μέχρι τη λήξη του τρέχοντος διδακτικού έτους 2019-2020, οι σχολικές μονάδες της πρωτοβάθμιας και της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης δύνανται να παρέχουν σύγχρονη εξ αποστάσεως εκπαίδευση (δηλαδή απευθείας μετάδοση μαθήματος σε πραγματικό χρόνο από εκπαιδευτικό με τη χρήση κατάλληλων μέσων τεχνολογίας). Η σύγχρονη εξ αποστάσεως εκπαίδευση δύναται να πραγματοποιείται:
α) Για τις σχολικές μονάδες οι οποίες τελούν σε καθεστώς προσωρινής απαγόρευσης λειτουργίας, ως μέτρο για την αντιμετώπιση του κορωνοϊού COVID-19, και για όσο χρονικό διάστημα παραμένουν σε αυτό το καθεστώς, σύμφωνα με το πρόγραμμα που καθορίζεται από τον/την Διευθυντή/ντρια σε συνεργασία με τον Σύλλογο Διδασκόντων, με ανάλογη τήρηση των μέχρι σήμερα ισχυουσών οδηγιών του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων.
β) Για τις σχολικές μονάδες, οι οποίες δεν τελούν υπό καθεστώς προσωρινής απαγόρευσης λειτουργίας λόγω του COVID-19, σύμφωνα με το ισχύον εβδομαδιαίο ωρολόγιο πρόγραμμα κάθε σχολικής μονάδας ανά τμήμα, το οποίο δύναται να υποστεί τροποποιήσεις από τον/την Διευθυντή/ντρια και τον Σύλλογο Διδασκόντων για την κάλυψη των αναγκών της συγκεκριμένης σχολικής μονάδας, σύμφωνα με την με αρ. πρωτ. κοινή υπουργική απόφαση 51888/ΓΔ4/06-05-2020 (Β’ 1739). Στην περίπτωση αυτή παρέχεται ταυτόχρονη σύγχρονη εξ αποστάσεως εκπαίδευση, δηλαδή ταυτόχρονη διδασκαλία σε μαθητές/τριες οι οποίοι συμμετέχουν στο μάθημα με φυσική παρουσία και σε μαθητές/τριες οι οποίοι δεν δύνανται να παρακολουθήσουν με φυσική παρουσία την εκπαιδευτική διαδικασία, καθώς ανήκουν στις ομάδες αυξημένου κινδύνου για σοβαρή λοίμωξη από COVID-19, όπως αυτές ορίζονται από τους αρμόδιους φορείς για την παροχή ειδικής άδειας, ή ήδη νοσούν, ή έρχονται σε στενή επαφή με άτομο του οικογενειακού του περιβάλλοντος που ανήκει στην παραπάνω ομάδα αυξημένου κινδύνου, ή ήδη νοσεί […]
3. Ειδικά για την περίπτωση της ταυτόχρονης σύγχρονης εξ αποστάσεως διδασκαλίας, ως αυτή ορίζεται στην περίπτωσης β της παραγράφου 1, η ζωντανή μετάδοση αφορά μόνο το μέρος της διδακτικής ώρας που αφιερώνεται στην παράδοση μαθήματος. Η ζωντανή μετάδοση δεν αφορά μέρος της διδακτικής ώρας που σχετίζεται με τυχόν εξέταση μαθητών/τριών. Ο εκπαιδευτικός λαμβάνει τα παρακάτω μέτρα: α) Για τη μετάδοση του ήχου, η συσκευή θα πρέπει να είναι σταθερά τοποθετημένη κοντά στον εκπαιδευτικό. Ο εκπαιδευτικός διατηρεί το δικαίωμα σίγασης της φωνής μαθητή/τριας ή ακόμα και διακοπής της μετάδοσης, εάν το κρίνει απαραίτητο. β) Στην περίπτωση που πραγματοποιείται μετάδοση εικόνας, η κάμερα θα πρέπει να εστιάζει αποκλειστικά και μόνο στον εκπαιδευτικό ή/και στον πίνακα της αίθουσας διδασκαλίας. Δεν επιτρέπεται να εστιάζει σε μαθητές/τριες που βρίσκονται στην αίθουσα διδασκαλίας.[…]
8. Τα υποκείμενα των δεδομένων έχουν δικαίωμα να λάβουν επιβεβαίωση από τον υπεύθυνο επεξεργασίας για το αν και κατά πόσον ή όχι προσωπικά δεδομένα που τους αφορούν υφίστανται επεξεργασία. Τα υποκείμενα των δεδομένων έχουν δικαίωμα πρόσβασης στα μεταδεδομένα που δημιουργούν, εφόσον έχουν χρησιμοποιήσει τα πραγματικά τους στοιχεία (email και ονοματεπώνυμο για τους εκπαιδευτικούς, ονοματεπώνυμο για τους μαθητές/τριες), έτσι ώστε να μπορούν να ταυτοποιηθούν. Επιπλέον, μπορούν να ικανοποιηθούν το δικαίωμα διόρθωσης ανακριβειών στα δεδομένα πρόσβασης και υπό προϋποθέσεις το δικαίωμα εναντίωσης στην επεξεργασία από το ελληνικό δημόσιο/ τον ιδιωτικό φορέα στον οποίο έχει χορηγηθεί η άδεια λειτουργίας της ιδιωτικής εκπαιδευτικής δομής σε άλλον υπεύθυνο επεξεργασίας, εφόσον αυτό είναι τεχνικά εφικτό. Προβλέπεται δικαίωμα υποβολής καταγγελίας στην Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα»
Από τα ανωτέρω προκύπτουν τα εξής:
1. Η μετάδοση του μαθήματος στηρίζεται στη νομιμοποιητική βάση του άρθρου 6 παρ. 1 στοιχ. ε΄ Γενικού Κανονισμού Προστασίας Δεδομένων 679/2016/ΕΕ, (εφεξής ΓΚΠΔ), που αφορά στη διαφύλαξη του δημοσίου συμφέροντος, αλλά και τη νομιμοποιητική βάση του άρθρου 6 παρ. 1 στοιχ. γ, που αφορά σε συμμόρφωση σε διάταξη νόμου. Υπό το πρίσμα του ΓΚΠΔ, η αναμετάδοση μπορεί να λάβει χώρα χωρίς τη συγκατάθεση των υποκειμένων των δεδομένων, ήτοι των μαθητών (μέσω των γονέων και κηδεμόνων) και των εκπαιδευτικών.
2. Απαγορεύεται η μετάδοση μαθήματος που σχετίζεται με την εξέταση. Επομένως, εάν ένας μαθητής εξετάζεται ή όποτε το κρίνει απαραίτητο ο εκπαιδευτικός, ο εκπαιδευτικός διακόπτει τη μετάδοση. Τονίζεται επίσης ότι, εάν γίνεται χρήση κάμερας, αυτή δεν επιτρέπεται να εστιάζει σε μαθητές, αλλά μόνο στον πίνακα και τους εκπαιδευτικούς. Περαιτέρω, απαγορεύεται η καταγραφή του μαθήματος, αλλά επιτρέπεται μόνο η ζωντανή μετάδοσή του. Ως εκ τούτου, η όποια ένσταση εκ μέρους γονέων και κηδεμόνων, βάσει της νομοθεσίας, που θα μπορούσε να αφορά στην καταγραφή δεδομένων ήχου μαθητών, σχετίζεται με την ενδεχόμενη αυθόρμητη συμμετοχή μαθητή κατά το μάθημα και όχι κατά την εξέταση. Αυτονοήτως αφορά και στην μη εφαρμογή της σχετικής νομοθεσίας εκ μέρους της σχολικής μονάδος, π.χ. εάν ο εκπαιδευτικός καταγράφει την εικόνα του μαθητή ή δεδομένα ήχου κατά τη διαδικασία της εξετάσεως ή αν το μάθημα καταγράφεται και δεν περιορίζεται στη ζωντανή μετάδοση.
3. Κάποιος γονέας ή κηδεμόνας που επιθυμεί να διαμαρτυρηθεί κατά της μεταδόσεως του μαθήματος έχει τις εξής επιλογές.
α) Οφείλει να ελέγξει εάν η σχετική νομοθεσία εφαρμόζεται πιστά από τη σχολική μονάδα στην οποία φοιτά το παιδί του, δηλαδή εάν ο εκπαιδευτικός διακόπτει την καταγραφή του ήχου κατά τη διαδικασία της εξετάσεως, εάν η κάμερα στοχεύει αποκλειστικά και μόνο στον εκπαιδευτικό και τον πίνακα και αν λαμβάνει χώρα καταγραφή του μαθήματος πέραν της ζωντανής μεταδόσεως. Σε περίπτωση μη πιστής εφαρμογής της σχετικής νομοθεσίας, ο γονέας ή κηδεμόνας μπορεί να προσφύγει στην Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα. Προ της προσφυγής του στην Αρχή οφείλει να απευθυνθεί ενώπιον της σχολικής μονάδος και τον υπεύθυνο προστασίας δεδομένων του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων.[1]
β) Μπορεί να ασκήσει ατομικά ή μέσω του Συλλόγου Γονέων πίεση στη σχολική μονάδα, προκειμένου να λάβει χώρα πιστή εφαρμογή της σχετικής υπουργικής αποφάσεως. Περαιτέρω, μπορεί να ζητήσει βεβαίωση από τη σχολική μονάδα ότι το μάθημα δεν καταγράφεται πέραν της ζωντανής μεταδόσεώς του.
γ) Νομιμοποιείται να αντιταχθεί δυνάμει του άρθρου 21 ΓΚΠΔ. Σύμφωνα με το εν λόγω άρθρο, το υποκείμενο των δεδομένων δικαιούται να αντιτάσσεται, ανά πάσα στιγμή και για λόγους που σχετίζονται με την ιδιαίτερη κατάστασή του (π.χ. είναι Α.Μ.Ε.Α.), στην επεξεργασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα που το αφορούν, η οποία βασίζεται στο άρθρο 6 παρ. 1 στοιχείο ε΄ ή στ΄, περιλαμβανομένης της καταρτίσεως προφίλ βάσει των εν λόγω διατάξεων. Σύμφωνα με το άρθρο 21 παρ. 1 στοιχ. β΄, ο υπεύθυνος επεξεργασίας δεν υποβάλλει πλέον τα δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα σε επεξεργασία, εκτός εάν ο υπεύθυνος επεξεργασίας καταδείξει επιτακτικούς και νόμιμους λόγους για την επεξεργασία οι οποίοι υπερισχύουν των συμφερόντων, των δικαιωμάτων και των ελευθεριών του υποκειμένου των δεδομένων ή για τη θεμελίωση, άσκηση ή υποστήριξη νομικών αξιώσεων. Μια περίπτωση επιτακτικού λόγου θα μπορούσε να είναι η αδυναμία τηρήσεως των απαιτουμένων αποστάσεων ασφαλείας μεταξύ των μαθητών εξαιτίας της μικρής αίθουσας διδασκαλίας και η ανάγκη παρακολουθήσεως των μαθημάτων από το σπίτι.
Ως εκ τούτου, το Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων μπορεί να καταδείξει ότι εν προκειμένω υπερισχύει το εξίσου προστατευόμενο συνταγματικά δημόσιο συμφέρον της εκπαιδεύσεως ως έχον «επιτακτικό» χαρακτήρα ενόψει αφενός της σπουδαιότητας της εκπαιδεύσεως και αφετέρου της προστασίας της υγείας του κοινωνικού συνόλου, έναντι της προστασίας προσωπικών δεδομένων των μαθητών και εκπαιδευτικών. H έννοια του επιτακτικού υπονοεί ένα ιδιαίτερο υψηλό επίπεδο βαρύτητας, επείγοντος χαρακτήρα ή αμεσότητας.[2] Με τον τρόπο αυτό ο υπεύθυνος επεξεργασίας, που σε ένα καθεστώς λογοδοσίας δυνάμει μιας οιονεί αυτορρυθμίσεως που θεσπίζεται με τον ΓΚΠΔ,[3] έχει ήδη κρίνει τη συνδρομή του δημοσίου συμφέροντος καλείται να επαναξιολογήσει την πραγματική κατάσταση συνεκτιμώντας τους προβαλλόμενους ισχυρισμούς του υποκειμένου των δεδομένων.[4] Είναι, πάντως, φανερό ότι καταλείπεται στον υπεύθυνο επεξεργασίας η διακριτική ευχέρεια να μετριάσει αισθητά το δικαίωμα στην εναντίωση, εφόσον καταδείξει την επιτακτικότητα και νομιμότητα των σκοπών του.[5]
δ) Δύναται μέσω του Συλλόγου Γονέων και Κηδεμόνων να συμμετάσχει στην επόμενη φάση διαβουλεύσεως για την εκπόνηση μελέτης εκτιμήσεως κινδύνου (άρ. 35§9 ΓΚΠΔ) στην οποία συνιστάται να προβεί το Υπουργείο Παιδείας, αν το σχετικό μέτρο συνεχισθεί κατά την έναρξη των μαθημάτων τον Σεπτέμβριο λόγω της πανδημίας. Σημειώνεται ότι για την παρούσα επείγουσα φάση τηλεκπαιδεύσεως δεν απαιτείτο να πραγματοποιηθεί διαβούλευση με τα υποκείμενα των δεδομένων για την εκπόνηση μελέτης αντικτύπου, καθώς η μελέτη βασίστηκε στην υπάρχουσα νομοθεσία και έπρεπε να σχεδιασθεί η τηλεκπαίδευση σε εξαιρετικά σύντομο χρονικό διάστημα. Περαιτέρω, δεν διαπιστώθηκε υψηλός κίνδυνος και θεωρήθηκε τεχνικά μη εφαρμόσιμο λόγω του πλήθους των υποκειμένων.
ε) Έχει έννομο συμφέρον να προσβάλει ενώπιον του Συμβουλίου της Επικρατείας τη σχετική υπουργική απόφαση.
* Θερμές ευχαριστίες εκφράζονται στην Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Αιγαίου Λίλιαν Μήτρου, τον Καθηγητή ΕΚΠΑ Γεώργιο Γιαννόπουλο και τον Δρ Νομικής Πληροφορικής Αλέξανδρο Βαρβέρη για τον πολύ εποικοδομητικό διάλογο μαζί τους.
Υποσημειώσεις:
[1] Bλ. την ιστοσελίδα της ΑΠΔΠΧ (https://www.dpa.gr/portal/page?_pageid=33,211532&_dad=portal&_schema=PORTAL), σύμφωνα με την οποία, «Πριν υποβάλετε την καταγγελία πρέπει να απευθυνθείτε στον υπεύθυνο επεξεργασίας, π.χ. ασκώντας τα προβλεπόμενα από τα άρθρα 15 έως 22 ΓΚΠΔ δικαιώματα, όπου αυτά εφαρμόζονται. Στις περιπτώσεις που ο υπεύθυνος επεξεργασίας έχει ορίσει Υπεύθυνο Προστασίας Δεδομένων (DPO) μπορείτε να απευθυνθείτε σε αυτόν για κάθε ζήτημα σχετικό με την επεξεργασία των δικών σας δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα και για την άσκηση των δικαιωμάτων σας. Τα στοιχεία των DPO είναι δημοσιευμένα, συνήθως, στην ιστοσελίδα του υπευθύνου επεξεργασίας. Αν το ζήτημα δεν επιλυθεί, μπορείτε να προβείτε σε καταγγελία στην Αρχή.
Σε περίπτωση που δεν τηρηθεί η προαναφερόμενη διαδικασία, η Αρχή ενδέχεται να μην εξετάσει την καταγγελία.»
[2] Βλ. ΕΔΔΑ, Απόφαση Handyside κατά Η.Β., αρ. προσφ. 5493/72, 7.12.1976.
[3] Βλ. Φερενίκη Παναγοπούλου-Κουτνατζή, Ο Γενικός Κανονισμός για την Προστασία Δεδομένων 679/2016/ΕΕ, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2017, Εκδόσεις Σάκκουλα, σ. 24, σ. 119.
[4] Βλ. Αντώνη Π. Βενέρη, Το δικαίωμα εναντίωσης στην επεξεργασία των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα και ο περιορισμός των «επιτακτικών και νόμιμων λόγων», ΕφημΔΔ 2019, σ. 784 επ. (788).
[5] Βλ. Βλ. Αντώνη Π. Βενέρη, όπ. ανωτ. (υποσ. 4), σ. 789.
Φερενίκη Παναγοπούλου-Κουτνατζή
Επίκουρη Καθηγήτρια Παντείου Πανεπιστημίου
Δ.Ν. (Humboldt), M.P.H. (Harvard), M.Δ.Ε. (Ε.Κ.Π.Α.)
