Ως αμεσοδημοκρατικοί θεσμοί συνήθως αναφέρονται η «επιτακτική εντολή», το ανακλητό από τον λαό εκλεγμένων πολιτικών αξιωματούχων και το δημοψήφισμα. Το ανακλητό των αιρετών αξιωματούχων (ιδιαίτερα αρεστό στον Καρλ Μαρξ) είχε θεσμοθετηθεί και από την Κομμούνα, αργότερα από το 1ο σοβιετικό Σύνταγμα και εμποδίζει τους φορείς πολιτικών αξιωμάτων να λαμβάνουν αποφάσεις κοινωνικά αντιδημοφιλείς, αλλά εθνικά ωφέλιμες. Δεν οδηγεί ωστόσο, πάντα σε ευτυχή αποτελέσματα (π.χ. πριν εκλεγεί κυβερνήτης της Καλιφόρνιας ο Σβαρτσενέγκερ είχε προηγηθεί ανάκληση του προκατόχου του).
Δημοψήφισμα: Αδυναμίες του θεσμού και προϋποθέσεις εφαρμογής
Ο δημοψηφισματικός θεσμός λοιπόν, είναι αυτός που γενικώς θεωρείται ως ο πιο συμβατός προς την αντιπροσωπευτική Δημοκρατία. Είναι όμως και χρήσιμος;
Ας μην σταθούμε στα πολιτικά αποτελέσματα κάποιων δημοψηφισμάτων που προκάλεσαν πρόσφατα ορισμένοι Ευρωπαίοι ηγέτες, όπως ο Ρέιντζι ή ο Κάμερον. Ας μην εμμείνουμε στο επιχείρημα είτε της ανωριμότητας του λαού είτε της αδυναμίας του να συλλάβει κάποιες συνέπειες της επιλογής του, πρωτίστως αυτές που είναι διεθνοπολιτικού χαρακτήρα. (Χαρακτηριστική περίπτωση ήταν αυτή του ελληνικού λαού το 1920 που επανέφερε με δημοψήφισμα το βασιλιά, στερώντας τη χώρα από ισχυρούς συμμάχους σε μια κρίσιμη ιστορικά στιγμή και – σε κάποιο βαθμό – συμβάλλοντας στην πρόκληση της Μικρασιατικής Καταστροφής).
Το βασικό πρόβλημα του δημοψηφίσματος είναι πως η πολιτική ζωή είναι πολύ σύνθετη για να μπορεί ένα μείζον πολιτικοκοινωνικό ζήτημα να αναχθεί σε ένα ναι ή ένα όχι. Δουλειά του πολιτικού συστήματος, πρωτίστως της αιρετής κυβέρνησης, είναι βέβαια να λειτουργεί ως «αλεξικέραυνο για τον λαό», να τραβάει αυτό τους κεραυνούς και ο «πάντα αθώος» λαός να μπορεί στη συνέχεια να μεταθέσει τις ευθύνες σε μια άλλη κυβέρνηση, χωρίς να τις επωμισθεί ο ίδιος.
Πρωτίστως, όμως, ρόλος και χρέος του πολιτικού συστήματος είναι να επιτυγχάνει συνθέσεις που ουσιαστικοποιούν το νόημα της Δημοκρατίας. Το σημαντικότερο στοιχείο του δημοκρατικού πολιτεύματος δεν είναι να διασφαλίζει μια βάναυση και ολική επιβολή κάποιας – οριακής συχνά – πλειοψηφίας, αλλά να είναι «περιεκτικό». Αυτό σημαίνει να παράγει συνθέσεις ανεκτές στη συντριπτική πλειοψηφία των κοινωνικών εταίρων.
Αυτό δεν σημαίνει πως πρέπει να αποκλείεται σε κάθε περίπτωση η σχετική προσφυγή στο λαό. Αλλά το τελευταίο πρέπει να γίνεται μόνο επί θεμάτων που από τη φύση τους δεν επιδέχονται σύνθεση (δημοψήφισμα προ 15ετίας στη Σουηδία: ευρώ ή κορόνα;) και κυρίως εκεί όπου το πολιτικό σύστημα συνομολογεί την αδυναμία του να παραχθεί με άλλον τρόπο κοινωνικά ευρέως ανεκτή απόφαση.
Ποιος πρέπει να παίρνει την απόφαση για το δημοψήφισμα
Άρα, την απόφαση για δημοψήφισμα – δεδομένων των περιδινήσεων που αυτό μπορεί να προκαλέσει – δεν πρέπει να την παίρνει, όπως στην Ελλάδα, μια απλή κυβερνητική πλειοψηφία. Μόνον τα 2/3, έστω τα 3/5, του όλου αριθμού των βουλευτών θα έπρεπε να μπορούν να παράσχουν στον Πρόεδρο της Δημοκρατίας (όχι να τον υποχρεώνουν) τη δυνατότητα να προκηρύξει δημοψήφισμα.
Σε κάθε περίπτωση καταστροφικό είναι το «δημοψήφισμα λαϊκής πρωτοβουλίας» (με συγκέντρωση υπογραφών). Σε πολιτείες των ΗΠΑ, όπου προβλέπεται, είναι κυρίως πανίσχυρα οικονομικά λόμπι και κάτοχοι επικοινωνιακής ισχύος που μπορούν να το επιβάλ(λ)ουν, συνήθως για λόγους ιδιοτελέστατους.
Με τη σημερινή πρόταση του ΣΥΡΙΖΑ (500.000 υπογραφές να το προκαλούν) ο Πρόεδρος μιας μεγάλης ποδοσφαιρικής ομάδας θα μπορούσε να βάλει τη χώρα σε αυτήν την περιδίνηση. Με βάση, δε, την πρόταση έξι ειδικών για ένα «καινοτόμο» Σύνταγμα, που κάποιοι χαρακτήρισαν «θεσμοκτόνο», αρκούν… 50.000 υπογραφές. Αυτό σημαίνει πως θα ήταν αρκετή η σχετική βούληση του Προέδρου ακόμη και ενός επαρχιακού αθλητικού σωματείου για να επιτευχθεί η προσφυγή στο λαό.
Θανάσης Διαμαντόπουλος
Ομότιμος Καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης
