Το έργο του Ρήγα Βελεστινλή είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένο με το πολιτικό και πνευματικό περιβάλλον των Παραδουνάβιων Ηγεμονιών, έναν γεωγραφικό χώρο στον οποίο δραστηριοποιήθηκε ο Ρήγας. Οι Παραδουνάβιες Ηγεμονίες απολάμβαναν, εντός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ενός καθεστώτος αυτονομίας. Το γεγονός αυτό, είχε ως αποτέλεσμα την παραγωγή αξιόλογου νομοθετικού έργου από τους ηγεμόνες των χωρών αυτών, καθώς επίσης και την ενασχόληση των λογίων με τη νομική σκέψη, στοιχεία που κατά βάση απουσίαζαν από τον υπόλοιπο υπό οθωμανική κυριαρχία ελληνισμό. Η συνταγματική πρόταση του Ρήγα Βελεστινλή διατυπώθηκε στον απόηχο των πολιτικών και συνταγματικών εξελίξεων που συνδέονται με τη Γαλλική Επανάσταση.
Η πρόταση συνταγματικής οργάνωσης του Ρήγα Βελεστινλή κωδικοποιείται στο γνωστό έργο που εξέδωσε το 1797 με τίτλο «Ρήγα του Φιλοπάτριδος, Νέα Πολιτική Διοίκησις των Κατοίκων της Ρούμελης, της Μικράς Ασίας, των Μεσογείων Νήσων και της Βλαχομπογδανίας. Υπέρ των Νόμων – ελευθερία, ισοτιμία, αδελφότης – και της Πατρίδος». Το έργο αυτό περιλαμβάνει 4 επιμέρους πονήματα: α) την Επαναστατική Προκήρυξη, β) τα Δίκαια του Ανθρώπου (σε 34 άρθρα), γ) το Σύνταγμα της Ελληνικής Δημοκρατίας (σε 124 άρθρα) και δ) το Θούριο.
Το πολίτευμα που καταστρώνεται με τη Νέα Πολιτική Διοίκηση έχει ως πρότυπό του το γαλλικό Σύνταγμα του 1793. Ο Ρήγας Βελεστινλής επέλεξε ως πρότυπο το ριζοσπαστικότερο από τα συνταγματικά κείμενα της Γαλλικής Επανάστασης.
Στο επίκεντρο της συνταγματικής του πρότασης βρίσκεται η εγκαθίδρυση ενός ενιαίου κράτους, ενός κράτους με συγκεντρωτικό χαρακτήρα. Η πολιτεία αυτή θα χαρακτηριζόταν από πολυφωνία αποτελώντας ένα πολυεθνικό κράτος. Το ιδεατό αυτό κρατικό μόρφωμα, δεν αποτελούσε ένα πρόγραμμα διαβαλκανικής ομοσπονδίας. Σε κάθε περίπτωση, η πολιτεία του Ρήγα ήταν η «Ελληνική Δημοκρατία», δηλαδή ένα κράτος ελληνικό.
Η κυρίαρχη αρμοδιότητα του λαού και οι θεσμοί άμεσης Δημοκρατίας
Στον πυρήνα της συνταγματικής ιδεολογίας του Ρήγα Βελεστινλή βρίσκεται η δημοκρατική αρχή και ειδικότερα, η αρχή της λαϊκής κυριαρχίας. Ο δημοκρατικός χαρακτήρας του πολιτεύματος επιβεβαιώνεται από την αρχή της πολιτικής ισότητας. Η τελευταία εκφράζεται με την ίση συμμετοχή όλων των πολιτών στην άσκηση της νομοθετικής εξουσίας και στην εκλογή των βουλευτών-αντιπροσώπων του Έθνους, το ίσο παθητικό εκλογικό δικαίωμα και την αξιοκρατική ανάδειξη στα δημόσια αξιώματα. Η πολιτική συμμετοχή διευρύνεται με την καθιέρωση της καθολικής ψηφοφορίας (του άρρενος πάντοτε πληθυσμού). Τα μέλη του Νομοθετικού Σώματος εκλέγονταν για ενιαύσια θητεία και ήταν υπόλογα απέναντι στους εκλογείς τους.
Παράλληλα και συνδυαστικά με την Εθνική Αντιπροσωπεία προβλέπεται η λειτουργία Λαϊκών Συνελεύσεων σε α’ βαθμό και σε τοπικό επίπεδο. Προϋπόθεση της ισχύος των νόμων αποτελούσε η λαϊκή επικύρωσή τους, η παροχή «συγκατάθεσης» εκ μέρους όλου του λαού. Στην κυριαρχική αρμοδιότητα του λαού υπάγονται ακόμη τα θέματα που ανάγονται στην αναθεώρηση του Συντάγματος.
Η εκτελεστική εξουσία ασκούνταν από ένα πενταμελές διευθυντήριο. Αυτό το ανώτατο συλλογικό όργανο της εκτελεστικής λειτουργίας διέθετε αυστηρά περιορισμένες αρμοδιότητες, οι οποίες τελούσαν σε σχέση εξάρτησης από το Νομοθετικό Σώμα. Το τελευταίο ήταν με τη σειρά του άμεσα εξαρτημένο από το Εκλογικό Σώμα (Λαό-Έθνος) με δεδομένο και το ενιαύσιο της θητείας των εκλεγμένων αντιπροσώπων του Έθνους.
Στο Σύνταγμα της «Ελληνικής Δημοκρατίας» διαλαμβάνονται ακόμη – για πρώτη φορά στην ελληνική συνταγματική ιστορία – ρυθμίσεις που αφορούν στην άσκηση της εξωτερικής πολιτικής του Κράτους, τη διαχείριση των διεθνών σχέσεων και τη διεθνή εκπροσώπηση της χώρας. Ο δημοκρατικός χαρακτήρας του πολιτεύματος υπογραμμίζεται με τον πλέον κατηγορηματικό τρόπο με την αναγνώριση του δικαιώματος αντίστασης, σε περίπτωση που η εξουσία εκτρέπεται στην τυραννία.
Το συνταγματικό πρότυπο του Ρήγα Βελεστινλή εμπλουτίζεται με θεσμούς άμεσης δημοκρατίας, όπως είναι το δημοψήφισμα, η λαϊκή νομοθετική πρωτοβουλία και το αιρετό των δικαστικών λειτουργών. Η παρατηρούμενη απόκλιση από τους κοινοβουλευτικούς θεσμούς της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας γίνεται προκειμένου να ενισχυθεί ο συμμετοχικός χαρακτήρας των πολιτικών διαδικασιών.
Θεμελιώδη δικαιώματα και ελευθερίες
Ο φιλελεύθερος χαρακτήρας του πολιτεύματος κατοπτρίζεται στις ρυθμίσεις για την άσκηση και προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων και ελευθεριών. Τα θεμελιώδη δικαιώματα στο Σύνταγμα του Ρήγα Βελεστινλή εμφανίζονται υπό τον τίτλο «Δίκαια του Ανθρώπου» (και όχι του Πολίτη), μία ορολογία που εύγλωττα παραπέμπει στη θεωρία του φυσικού δικαίου.
Το Σύνταγμα του Ρήγα Βελεστινλή περιλαμβάνει τον κλασικό κατάλογο των ατομικών δικαιωμάτων αμυντικού χαρακτήρα: προσωπική ελευθερία και ασφάλεια, ισότητα, ατομική ιδιοκτησία, θρησκευτική ελευθερία, ελευθερία της έκφρασης. Περιλαμβάνονται ακόμη ατομικά δικαιώματα συλλογικής δράσης, όπως το δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι. Ο Ρήγας Βελεστινλής προχωρεί όμως παραπέρα προβαίνοντας στην αναγνώριση και κοινωνικών δικαιωμάτων, όπως η εργασία, η κοινωνική πρόνοια και η εκπαίδευση (η τελευταία και για τα δύο φύλα).
Οι επιδράσεις της συνταγματικής σκέψης του Ρήγα Βελεστινλή
Η συνταγματική σκέψη του Ρήγα Βελεστινλή άσκησε ουσιώδη επίδραση στη διαμόρφωση της σκέψης και άλλων εκπροσώπων του Νέο ελληνικού Διαφωτισμού, όπως ο Αδαμάντιος Κοραής και ο ανώνυμος συγγραφέας της Ελληνικής Νομαρχίας (1807).
Ο απόηχος της συνταγματικής πρότασης Ρήγα Βελεστινλή καταγράφεται ακόμη στις πηγές της πρώιμης συνταγματικής πολιτείας των επαναστατημένων Ελλήνων. Ο συνταγματικός ιδεαλισμός του ανιχνεύεται στις ρυθμίσεις των εθνικών Συνταγμάτων του Αγώνα της Ανεξαρτησίας, ενώ οι απόψεις του για την οργάνωση της πολιτείας δεν απουσιάζουν ούτε και από αυτά τα τοπικά πολιτεύματα.
Η επίδραση της συνταγματικής σκέψης του Ρήγα Βελεστινλή, στη συγκυρία της εθνικής παλιγγενεσίας, άρχισε να υποχωρεί, όταν άρχισε να υποχωρεί η φιλελεύθερη και δημοκρατική συνταγματική ιδεολογία του Αγώνα της Ανεξαρτησίας.
Περαιτέρω, το πρόσωπο του Ρήγα Βελεστινλή περιβλήθηκε με την αχλή του θρύλου, με αποτέλεσμα να προβληθούν περισσότερο στη συλλογική μνήμη άλλα έργα του μεγάλου εθνεγέρτη, όπως ο Θούριος ή η Χάρτα και να συσκοτισθεί η συνταγματική σκέψη του. Παράλληλα, η διαρκής κίνηση του βαλκανικού γεωπολιτικού εκκρεμούς ανάμεσα στην πολιτική ολοκλήρωση και τον πολιτικό κατακερματισμό καταδεικνύει ότι η συνταγματική και πολιτική πρόταση του Ρήγα Βελεστινλή εξακολουθεί να διατηρεί, στη συγκυρία της μεταψυχροπολεμικής εποχής, το διαχρονικό χαρακτήρα της.
Πηγή: Τα Ελληνικά Συντάγματα και η Ιστορία τους (1797-1875), Κέντρο Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου – Ίδρυμα Θεμιστοκλή και Δημήτρη Τσάτσου, Αθήνα 2012.
