Στο άρθρο 5 του ισχύοντος Συντάγματος ορίζεται ότι καθένας έχει δικαίωμα να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά του και να συμμετέχει στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της χώρας, εφόσον δεν προσβάλλει τα δικαιώματα των άλλων και δεν παραβιάζει το Σύνταγμα ή τα χρηστά ήθη.
Προσωπικότητα είναι το σύνολο των ιδιοτήτων, ικανοτήτων και καταστάσεων που προκύπτουν από την υπόσταση του ανθρώπου ως έλλογου και συνειδητού όντος και εξατομικεύουν το συγκεκριμένο πρόσωπο (Αρ. Μάνεσης Συνταγματικά Δικαιώματα α’. Ατομικές Ελευθερίες, 1982). Η σύγχρονη έννοια της προσωπικότητας ανταποκρίνεται στον άνθρωπο ο οποίος είναι ενταγμένος στην κοινωνία και επομένως η δραστηριότητά του καθορίζεται και σε σχέση με την προσωπικότητα και τα συμφέροντα των άλλων ανθρώπων.
Η προσωπικότητα του ανθρώπου συντίθεται από τη σωματική, ψυχική, πνευματική, ηθική και κοινωνική υπόστασή του από την οποία απορρέουν επιμέρους δικαιώματα για την προστασία αγαθών που συνυφαίνονται με την προσωπικότητά του, όπως είναι η ζωή, η σωματική ακεραιότητα, η υγεία και η τιμή (Ν. Παπαντωνίου, Γενικές Αρχές του αστικού δικαίου, 1983).
Από το Σύνταγμα συνάγεται το δικαίωμα του ανθρώπου όχι μόνο να έχει και να ασκεί τα δικαιώματα που απορρέουν από την προσωπικότητά του, αλλά και να την αναπτύσσει σε όλους τους τομείς της κρατικά οργανωμένης συμβίωσης: κοινωνικό, οικονομικό, πολιτικό. Αυτό σημαίνει ότι ιδρύεται για το κράτος αρνητική αλλά και θετική υποχρέωση. Αρνητική, γιατί το κράτος υποχρεούται να μην παρεμποδίζει την ανάπτυξη της προσωπικότητας και θετική, καθώς οφείλει να παρέχει τα αναγκαία μέσα για την ανάπτυξή της.
Σημασιοδοτήσεις και Περιορισμοί στο δικαίωμα ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας
Το δικαίωμα ανάπτυξης της προσωπικότητας έχει ορισμένους περιορισμούς καθώς δεν επιτρέπεται: α) να προσβάλλει τα δικαιώματα των άλλων, διότι εφόσον το άτομο δραστηριοποιείται μέσα στην κοινωνία πρέπει να είναι δυνατή η ταυτόχρονη άσκηση των δικαιωμάτων από όλα τα μέλη της, β) να παραβιάζει το Σύνταγμα που θεωρείται το σύνολο των κανόνων του καθώς και οι γενικές του αρχές, μεταξύ των οποίων και η αρχή της αναλογικότητας, γ) να παραβιάζει τα χρηστά ήθη, που αποτελούν γενική ρήτρα, εξειδικευόμενη ανάλογα με τις κρατούσες κοινωνικές συνθήκες, υπό το φως των διεθνών εξελίξεων, προκειμένου να αποδοκιμαστεί συμπεριφορά που κρίνεται απαράδεκτη για την έννομη τάξη.
Παράδειγμα η υπέρμετρη δέσμευση της ελευθερίας προσώπου να μην ασκήσει ορισμένο επάγγελμα ή να το ασκήσει κατά τρόπο που θίγει την αξιοπρέπειά του καθώς και οι διακρίσεις σε βάρος των γυναικών στο παλαιό οικογενειακό δίκαιο (Σ. Ματθίας, Η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας και οι περιορισμοί της στο ιδιωτικό δίκαιο. Οι συνταγματικές ελευθερίες στην πράξη, 1986).
Με βάση τα ανωτέρω, ανάπτυξη της προσωπικότητας, στο πλαίσιο του φιλελεύθερου-δημοκρατικού πολιτεύματος, αποτελεί το κύριο περιεχόμενο της αξιοπρέπειας του ανθρώπου (Π. Παραράς, Σύνταγμα 1975. Corpus I) και σημαίνει προπάντων αυτοδιάθεση, δηλαδή το δικαίωμα και συνάμα την ελευθερία κάθε ανθρώπου να διαμορφώνει τη ζωή του, σύμφωνα με τις κλίσεις, τις ικανότητες, τα ενδιαφέροντα και τις κοσμοθεωρητικές αντιλήψεις του, χωρίς να είναι επιτρεπτή οποιαδήποτε επέμβαση των οργάνων του κράτους που να οδηγεί στη δημιουργία ενός ενιαίου τύπου προσωπικότητας και κατ’ επέκταση στην “αποπροσωποποίηση” του ανθρώπου (Α. Ράϊκος, Συνταγματικό Δίκαιο, Θεμελιώδη Δικαιώματα, 2002). Στο δικαίωμα αυτοδιάθεσης του ατόμου περιλαμβάνεται και η ελευθερία του ατόμου στο σεξουαλικό πεδίο, που αποτελεί ουσιώδη εκδήλωση της ανθρώπινης προσωπικότητας.
Η έννοια της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας είναι πολυσήμαντη:
- Στην οικονομική ζωή της χώρας σημαίνει κατοχύρωση της γενικής οικονομικής ελευθερίας, η οποία έχει ως βασική πτυχή της την ελευθερία των συμβάσεων. Ο άνθρωπος δεν δεσμεύεται έναντι των συνανθρώπων του παρά μόνον με τη συγκατάθεσή του, που εξαρτάται από την ελεύθερη βούλησή του. Η προϋπόθεση αυτή είναι θεμέλιο της ιδιωτικής αυτονομίας του ατόμου (Π. Δαγτόγλου, Ατομικά Δικαιώματα Β’, 1991). Άλλη πτυχή της συμμετοχής στην οικονομική ζωή είναι η επαγγελματική ελευθερία του ατόμου, που περιλαμβάνει την επιλογή και αλλαγή του επαγγέλματος καθώς και την επιλογή του τόπου, του χρόνου και του τρόπου άσκησής του.
- Στην πολιτική ζωή σημαίνει την καθιέρωση γενικού πολιτικού δικαιώματος που καλύπτει οποιαδήποτε πολιτική δραστηριότητα, η οποία δεν προβλέπεται από ειδικές συνταγματικές διατάξεις. Παράδειγμα από τη νομολογία η εκλογή των βουλευτών του ευρωπαϊκού κοινοβουλίου η οποία, μη προβλεπόμενη ρητά από καμία συνταγματική διάταξη, βρίσκει έρεισμα στο άρθρο 5 παρ.1 του Συντάγματος ( Α.Ε.Δ. 10/1982).
- Στην κοινωνική ζωή σημαίνει ελεύθερη διαμόρφωση των κοινωνικών σχέσεων, εφόσον δεν καλύπτεται από ειδικές διατάξεις του Συντάγματος. Παράδειγμα αποτελεί η ελευθερία επιλογής συντρόφου, η σύναψη καθώς και η λύση του γάμου.
Μιχάλης Ν. Πικραμένος
Αντιπρόεδρος του Συμβουλίου της Επικρατείας
Αναπληρωτής Καθηγητής Νομικής Σχολής του Α.Π.Θ.
