Οι αυριανές εκλογές αποτελούν ορόσημο για την αμερικανική δημοκρατία. Το πολιτικό σύστημα των ΗΠΑ έχει δοκιμαστεί κατά την τετραετία της προεδρίας Τραμπ. Η νίκη του στις εκλογές του 2016 προέκυψε από τη δυσαρέσκεια της βαθιάς Αμερικής απέναντι στο πολιτικό κατεστημένο. Επρόκειτο για μία προσωρινή έκβαση της διαρκούς σύγκρουσης ανάμεσα στους δύο διαφορετικούς κόσμους της διαιρεμένης αμερικανικής κοινωνίας ή αποκαλύπτει μονιμότερες μεταλλάξεις της αμερικανικής δημοκρατίας, που διακυβεύουν θεμελιώδη χαρακτηριστικά της;
Από τη μια πλευρά, η πλειονότητα των κατοίκων των εύπορων πολιτειών στις ακτές του Ατλαντικού και του Ειρηνικού πρεσβεύει τις αρχές της ανοιχτής δημοκρατικής κοινωνίας, της ανεκτικότητας, της εξωστρέφειας και της πολυπολιτισμικότητας. Από την άλλη πλευρά, στις πολιτείες της «ενδοχώρας» που βρίσκονται ανάμεσα στις ακτές των ΗΠΑ, τη λεγόμενη «βαθιά Αμερική», η οικονομική κρίση οδήγησε σε όξυνση των ανισοτήτων, της φτώχειας, του ρατσισμού και της εσωστρέφειας. Στον κόσμο αυτό κυριαρχεί η «λευκή εργατική τάξη», που και σήμερα, παρά την καταστροφική διαχείριση της πανδημίας από τον Τραμπ, παραμένει πιστή σε αυτόν.
Στις παρηκμασμένες πολιτείες της βαθιάς Αμερικής η αποβιομηχάνιση και η κατάρρευση του παραγωγικού ιστού αποτέλεσαν το υπόβαθρο πάνω στο οποίο έχτισε ο Τραμπ την εκλογική του επικράτηση το 2016. Η οικονομική ανάπτυξη που επέστρεψε επί Τραμπ είναι βασισμένη σε σαθρά θεμέλια και ο διεθνής ρόλος των ΗΠΑ πιο αποδυναμωμένος παρά ποτέ μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όμως για τους κατοίκους του Μιζούρι, της Αλαμπάμα και του Οχάιο αυτά μικρό ενδιαφέρον παρουσιάζουν. Η βαθιά Αμερική εμφορείται από μια ριζωμένη δυσπιστία απέναντι στο «κράτος της Ουάσινγκτον», τις πολιτικές και πολιτιστικές ελίτ. Πάνω σε αυτή τη δυσπιστία ο Τραμπ στήριξε τον ακροδεξιό, πατερναλιστικό, ρατσιστικό, λαϊκίστικό του λόγο.
Πώς πέτυχε ένας χρεοκοπημένος κατασκευαστής και μεσίτης ακινήτων να εμφανίζεται ως επιτυχημένος επιχειρηματίας; Υπάρχουν πλέον αδιάσειστα στοιχεία για την οικονομική και επικοινωνιακή στήριξη που έλαβε ο Τραμπ από Ρώσους ολιγάρχες. Η χειραγώγηση της αμερικανικής κοινής γνώμης και του εκλογικού σώματος, ιδίως με τη χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, υποστηρίχθηκε ευθέως από ρωσικά κέντρα, εφαρμόζοντας μεθόδους που περιελάμβαναν θεωρίες συνωμοσίας, fake news και δυσφήμιση των αντιπάλων του.
Ήταν αδιάβλητες οι αμερικανικές εκλογές του 2016; Η απάντηση είναι αρνητική. Όμως το κοινωνικό και πολιτικό υπόβαθρό πάνω στο οποίο αναπτύχθηκε το φαινόμενο Τραμπ προϋπήρχε. Το πολιτικό σύστημα των ΗΠΑ βασίζεται σε ένα απαρχαιωμένο, δυσλειτουργικό Σύνταγμα, καθώς και σε ένα εκλογικό σύστημα που επίσης δέχεται σοβαρές επικρίσεις. Οι φυλετικές διακρίσεις αποτελούν ένα διαχρονικό πρόβλημα. Το κράτος πρόνοιας, παρά τη γενναία μεταρρύθμιση του συστήματος υγείας από τον πρόεδρο Ομπάμα, δεν άμβλυνε επαρκώς τις κοινωνικές και εκπαιδευτικές ανισότητες.
Η προεδρία Τραμπ έχει απροκάλυπτα δοκιμάσει τις αντοχές του αμερικανικού πολιτικού συστήματος. Ο απερχόμενος πρόεδρος απειλεί ότι, σε περίπτωση που ηττηθεί, δεν θα αποδεχθεί το αποτέλεσμα των εκλογών, επειδή θα πρόκειται για αποτέλεσμα νοθείας. Όμως αυτό συνιστά ενδεχομένως τον μικρότερο κίνδυνο για την αμερικανική δημοκρατία. Όπως έχει γράψει ο Timothy Snyder, καθηγητής του Πανεπιστημίου Yale και σφοδρός επικριτής του Τραμπ, οι δημοκρατίες πεθαίνουν όταν οι πολίτες πάψουν να πιστεύουν ότι η ψήφος τους επηρεάζει την πορεία των πραγμάτων. Αυτό είναι ίσως το κρισιμότερο ζήτημα των μεθαυριανών εκλογών.
Ξενοφών Κοντιάδης
Καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου, Πρόεδρος του Ιδρύματος Θεμιστοκλή και Δημήτρη Τσάτσου
*Το κείμενο δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στο ΠΡΩΤΟ ΘΕΜΑ, 1/11/2020.
