Μπορώ να εφαρμόσω κι εγώ την αρχή της αναλογικότητας για να εκτιμήσω πόσο θεμιτοί είναι οι περιορισμοί που μου έχουν επιβληθεί;
Ναι, ο καθένας μπορεί.
Ι.
Ξεκινάμε από τη διαπίστωση μιας πραγματικής κατάστασης, που πρέπει να στοιχειοθετεί επιτακτική κοινωνική ανάγκη για λήψη μέτρων.
Στις 11 Μαρτίου του 2020 ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας κήρυξε την υφήλιο σε κατάσταση πανδημίας λόγω της εξάπλωσης της επικίνδυνης για την ανθρώπινη ζωή ίωσης γνωστής ως covid-19.
Τα χαρακτηριστικά αυτής της ίωσης είναι τα εξής:
- Ραγδαία εξάπλωση, με τρόπο μετάδοσης κυρίως σταγονίδια που εκπέμπονται από το ανθρώπινο σώμα του φορέα της νόσου και εισέρχονται στο σώμα του υγειούς δέκτη.
- Δυνατότητα προσβολής του συνόλου του πληθυσμού ανεξαρτήτως ηλικίας ή φύλου ή άλλης σωματικής κατάστασης, αν και φαίνεται ότι οι υπερήλικες, οι άνδρες και οι πάσχοντες από χρόνια νοσήματα είναι περισσότερο ευάλωτοι.
- Διαφορετική αντίδραση των προσβληθέντων από την ασθένεια, όπου χονδρικά το 80 τοις εκατό φαίνεται να μην εμφανίζει συμπτώματα ή να εμφανίζει ασήμαντα, το 15 τοις εκατό να ασθενεί σε σημείο που να χρήζει νοσοκομειακής περίθαλψης και το 5 τοις εκατό να χρήζει ενισχυμένης νοσοκομειακής υποστήριξης για να επιβιώσει.
Η θνητότητα των προσβληθέντων είναι σχετικώς υψηλή, υπολογιζόμενη από 0,5 έως 2 τοις εκατό.
Για την ίωση αυτή δεν υφίσταται ούτε αντίδοτο, ήτοι θεραπευτικό φάρμακο για όσους προσβλήθηκαν, ούτε εμβόλιο, ήτοι φάρμακο που να προκαλεί ανοσία σε όσους δεν έχουν προσβληθεί. Η θεραπευτική αγωγή συνίσταται στην ανακούφιση του ασθενούς από τα συμπτώματα, και στους βαρέως ασθενείς στην ενίσχυση του αναπνευστικού τους συστήματος που άλλως θα κατέρρεε μέχρις ότου ο οργανισμός τους αντιδράσει καταλλήλως κατά του ιού.
ΙΙ.
Η πραγματική κατάσταση που περιγράφηκε πιο πάνω δείχνει την κατεύθυνση που πρέπει να ακολουθήσουν τα μέτρα αντιμετώπισης της ίωσης.
- Αφού δεν υφίσταται ούτε αντίδοτο ούτε εμβόλιο και είναι γνωστό ότι η νόσος μεταδίδεται με την κοινωνική επαφή η αναστολή της ραγδαίας εξάπλωσής της πρέπει να επιτευχθεί με τον αποκλεισμό ή τον περιορισμό των μέσων μετάδοσης της.
Αρχικά ως τέτοια μέτρα συστήνονταν το πλύσιμο των χεριών, αργότερα το κλείσιμο των σχολείων, μετά των εμπορικών καταστημάτων, τέλος δε επιβλήθηκε μια σχεδόν ολοκληρωτική απαγόρευση της κυκλοφορίας.
- Αφού απαιτείται όπως το 20% των προσβληθέντων νοσηλευθεί προκειμένου να εξασφαλίσει ισχυρό ποσοστό ποσοστό πιθανοτήτων επιβίωσης, απαιτείται όπως σε κάθε χώρα διατίθενται στα νοσοκομεία και τις κλινικές αριθμός κλινών ικανών να ανταποκριθεί στη ζήτηση, ιδίως δε κλινών που θα υποστηρίξουν την επιβίωση όσων χρειάζονται, δηλαδή το 5% περίπου των ασθενών, ενισχυμένη υποστήριξη.
Αυτό σημαίνει ότι αν ο αριθμός των ως άνω ασθενών, των βαρέως ασθενών, υπερβεί τον αριθμό των διαθέσιμων κλινών, και οι ασθενείς δεν θα τύχουν της κατάλληλης φροντίδας, ιδίως δε για όσους, προκειμένου να επιβιώσουν, χρειάζονται ειδικά μηχανικά μέσα υποστήριξης, λ.χ. αναπνευστήρες διαθέσιμους σε μικρότερο αριθμό από τους ασθενείς, πολλοί από αυτούς θα αποβιώσουν λόγω έλλειψης των μέσων να κρατηθούν τεχνητά στη ζωή.
ΙΙΙ.
Η αρχή της αναλογικότητας μας καλεί να προσαρμόσουμε τα κατάλληλα μέσα στον θεμιτό στόχο της αντιμετώπισης μιας επιτακτικής κοινωνικής ανάγκης.
Τα περιοριστικά μέτρα στην ελευθερία της κίνησης που έχουν επιβληθεί είναι μέσα για την επίτευξη της προστασίας του θεμελιώδους ατομικού δικαιώματος στη ζωή του καθενός, γιατί ο καθένας απειλείται από την νόσο, και του θεμελιώδους κοινωνικού δικαιώματος πρόσβασης σε αποτελεσματικές υπηρεσίες υγείας, γιατί η επιβίωση του βαρέως ασθενούς εξαρτάται από αυτές.
ΙV.
Πως θα κρίνω αν τα μέτρα αυτά είναι όντως πρόσφορα κατάλληλα και αναγκαία ;
Εδώ πρέπει να ξεκινήσει κανείς την εκτίμησή του από δύο δεδομένα:
το πρώτο είναι ότι ο καθένας μπορεί να προσβληθεί από την νόσο και καθώς αυτή επεκτείνεται ραγδαία, πολύ σύντομα μπορεί αυτό το 5% των ασθενών που χρήζουν ενισχυμένης νοσοκομειακής περίθαλψης για να επιβιώσει, να φθάσει σε μεγάλο αριθμό ατόμων ∙
το δεύτερο είναι ότι οι υφιστάμενες κλίνες, τα τεχνητά μέσα επιβίωσης και βεβαίως το αντίστοιχο νοσηλευτικό προσωπικό πρέπει να είναι σε θέση να ανταποκριθεί στη ζήτηση νοσηλευτικών υπηρεσιών.
Αν οι διαθέσιμες κλίνες σε μονάδες εντατικής θεραπείας είναι σε μια χώρα λ.χ. 1000, πρέπει ο αριθμός των νοσούντων στη χώρα αυτή που θα χρήζουν εντατικής θεραπείας να μην υπερβεί τον ίδιο αριθμό, διότι, αν τον υπερβεί, δεν θα μπορέσουν οι ασθενείς να τύχουν της κατάλληλης για την κατάστασή τους αγωγής, και θα αποβιώσουν.
Το ερώτημα λοιπόν που τίθεται είναι πώς θα κρατηθεί ο αριθμός των ασθενών που χρήζουν εντατικής θεραπείας μικρότερος από τον αριθμό των μονάδων εντατικής θεραπείας που διαθέτει μια χώρα;
Μπορεί αυτό να επιτευχθεί;
V.
Μπορεί απαντούν οι ειδικοί λοιμωξιολόγοι, αξιοποιώντας τη σχετική ιατρική εμπειρία. Μπορεί αν περιορισθεί ό,τι επιτρέπει στον ιό να διαδοθεί ευρέως, δηλαδή αν περιορισθούν οι κοινωνικές επαφές.
Εδώ υπεισέρχονται οι τεχνικές εκτιμήσεις και οι αριθμητικοί υπολογισμοί.
Ποιες είναι με σειρά επικινδυνότητας οι κοινωνικές επαφές που πρέπει να περιορισθούν και με τι κριτήρια θα τις καθορίσω ;
Πως θα επιλέξω αυτές που, σε κατάσταση επιστημονικής αβεβαιότητας, θα αφήσω ελεύθερες, και αυτές που θα απαγορεύσω ;
Με ζητούμενο να συστοιχίσω τον αριθμό των αριθμό των διαθέσιμων κλινών στον αριθμό των ασθενών που θα εξυπηρετηθούν, πως θα μετρήσω τον αριθμητικό αντίκτυπο των μέτρων που θα πάρω στους πιο πάνω αριθμούς κλινών και ασθενών ;
Πρόκειται για πολύπλοκες τεχνικές κρίσεως τις οποίες εγώ ο κοινός πολίτης δεν μπορώ να εκφέρω.
VII.
Ως πολίτης όμως μπορώ να κατανοήσω την αναγκαιότητα τους και να τις ελέγξω στο βάθος, όπου τα γνωστά σε όλους πραγματικά περιστατικά αλλά και η κοινή πείρα μού το επιτρέπουν.
Ξέρω λ.χ. ότι η Κίνα αντιμετώπισε την απειλή με τη λήψη περιοριστικών μέτρων στην κίνηση των πολιτών της. Ότι η κατάσταση ξέφυγε στην Ιταλία, την Ισπανία και τη Γαλλία, λόγω συναθροίσεων που έλαβαν εκεί χώρα ενώ διεδίδετο ο ιός. Ότι στις ΗΠΑ και το Ηνωμένο Βασίλειο καθυστέρησε η λήψη περιοριστικών μέτρων με αποτέλεσμα την εκτός ελέγχου εξάπλωση της νόσου.
Βλέπω ότι στις χώρες όπου λήφθηκαν περιοριστικά μέτρα, κάποια επιβράδυνση στην εξάπλωση της νόσου παρατηρείται ήδη.
Αν και δεν μπορώ να κάνω τους πολύπλοκους υπολογισμούς που απαιτούνται, μπορώ πάντως να αντιληφθώ τη σύνδεση του μέτρου με το αποτέλεσμα.
Και ποιος θα αποφασίσει λοιπόν για το μέτρο ή τα μέτρα που απαιτούνται;
Γιατί να έχω μόνο έξι περιπτώσεις εξαιρέσεων από την απαγόρευση εξόδου από την κατοικία μου;
Γιατί να χρειάζεται να προμηθεύομαι άδεια για να εξόδου;
VIII.
Αφού η κρίση για τα μέτρα είναι πολύπλοκη τεχνική, πρέπει κατ΄αρχάς να εμπιστευθούμε τους κατάλληλους επιστήμονες.
Η αρχή της αναλογικότητας επιβάλλει εδώ οι εμφανιζόμενοι ως ειδικοί επιστήμονες να είναι πραγματικά τέτοιοι, να λειτουργούν δε συλλογικά, εάν είναι δυνατόν βάσει συναίνεσης μεταξύ τους.
Όταν όμως αυτοί κρίνουν ένα μέτρο ως κατάλληλο για τον περιορισμό της εξάπλωσης της νόσου δεν σημαίνει αναγκαίως ότι το μέτρο αυτό πρέπει να υιοθετηθεί από την Πολιτεία.
Αν λ.χ. πρότειναν το πιο δρακόντειο μέτρο, τον πλήρη εγκλεισμό και την πλήρη απαγόρευση εξόδου, η Πολιτεία για να δεχθεί το μέτρο θα έπρεπε να σταθμίσει τις ικανότητές της να ανεφοδιάζει κάθε οικογένεια με τρόφιμα, τον κίνδυνο μη τήρησης του μέτρου από αγανακτισμένους, άλλες παράπλευρες συνέπειες, στην υγεία ιδίως, των εγκλεισμένων.
Η Πολιτεία πρέπει να μπορεί να σταθμίζει πολιτικά την επιλογή των μέτρων. Μπορεί να αποδεχθεί να μην εκμηδενισθεί ο κίνδυνος, απλώς να περιορισθεί δραστικά.
Σε μια δημοκρατία, οι ασκούντες την πολιτική εξουσία, έχουν εκλεγεί από τον λαό όχι μόνο για να εφαρμόσουν το πρόγραμμά τους για το οποίο ο λαός τους ψήφισε, αλλά και γιατί ο λαός τους εμπιστεύεται να χειρισθούν προβλήματα σε περιόδους αβεβαιότητας, κρίσης και διακινδύνευσης, κάνοντας τις προσφορότερες, τις καταλληλότερες επιλογές.
Η αποστολή τους δεν είναι εύκολη. Δεν τους επιτρέπεται να δώσουν απόλυτη προτεραιότητα σε ένα αγαθό, θυσιάζοντας χωρίς να υφίσταται ανάγκη κάποιο άλλο. Οφείλουν να τηρούν μια δέουσα ισορροπία.
Ο πολίτης, που υφίσταται τις συνέπειες των μέτρων, κρίνει.
Για ό,τι ανήκει στη σφύρα της επιστημονικής εκτίμησης, του αρκεί να μπορεί να κατανοήσει το εύλογο όσων προτείνονται. Για ό,τι όμως ανήκει στη σφύρα της πολιτικής εκτίμησης, η κριτική του σκέψη μπορεί να υποκατασταθεί πλήρως στην εκτίμηση της πολιτικής εξουσίας.
Γι΄ αυτό η τελευταία πρέπει να ενεργεί πείθοντας, εξηγώντας, και κυρίως προλαμβάνοντας τις όποιες αυθαιρεσίες ή καταχρήσεις μπορεί να προκληθούν από τα μέτρα που λαμβάνονται.
IX.
Δεν αρκεί να αποτυπώνεται στην νομοθετική πράξη με την οποία θεσπίζονται τα μέτρα η συναίνεση των ειδικών επιστημόνων και η ακριβοδίκαιη πολιτική εκλογή ύστερα από στάθμιση πολλαπλών παραγόντων.
Δεν αρκεί τα μέτρα να έχουν ένα πρόδηλο αποτρεπτικό χαρακτήρα.
Πρέπει ακόμη η διατύπωση του νόμου να είναι σαφής ώστε αυτό που ζητείται από τον πολίτη να είναι σαφές και οι κυρώσεις εναντίον των μη τηρούντων τα μέτρα να είναι προβλέψιμες. Και επιπλέον κατά την εφαρμογή τους ίσες για όλους.
Γι΄ αυτό, δεν πρέπει να μας ξαφνιάζει αν επιβάλλεται η ίδια ποινή για κάθε παράβαση, τα 150 ευρώ, εφόσον άλλως θα καταλειπόταν έδαφος διακριτικής ευχέρειας στον αστυνομικό που την επιβάλλει. Ούτε ότι χρειάζεται άδεια για έξι μόνο σαφώς περιχαρακωμένες περιπτώσεις, διότι κι εδώ πάλι, αν χρειαζόταν κάποιος αστυνομικός να εκτιμήσει με ευρεία ευχέρεια την κάθε ατομική περίπτωση, τα περιθώρια κατάχρησης από την αστυνομία θα ήταν ανοιχτά.
Μια τελευταία ερώτηση
Είναι αποτελεσματικά τα μέτρα;
X.
Αν τα κρίνουμε με βάση την ύπαρξη διαθεσιμότητας στα νοσοκομεία, μπορούμε όντως να συγκρίνουμε, και για κάθε ημέρα που περνά να κρίνουμε αν οι ασθενείς είναι ολιγότεροι από τις διαθέσιμες κλίνες. Μπορούμε έτσι να δεχθούμε ότι πράγματι ο τεράστιος, πρωτοφανής περιορισμός της ελευθερίας κίνησης στον οποίο υποβαλλόμεθα εξηγείται και δικαιολογείται.
Αν όμως έχουμε να κρίνουμε την απώτερη, την τελική αποτελεσματικότητα των μέτρων, εδώ η κρίση μας πρέπει να είναι πιο επιφυλακτική.
Ας μας αρκέσει πάντως ότι κερδίζουμε χρόνο και ότι με αυτά τα μέτρα τα, έστω, χωρίς ορατή προοπτική, πάντως δεν απειλούνται τόσες ανθρώπινες ζωές όσες θα απειλούνταν – κι’ αυτό μπορούμε να το πούμε με τη βεβαιότητα των όσων γνωρίζουμε από τις γύρω μας χώρες – αν δεν τα είχαμε λάβει.
Ιωάννης Σαρμάς
Πρόεδρος του Ελεγκτικού Συνεδρίου.
