Η εν εξελίξει πανδημική κρίση ως «σημείο καμπής»[1] στην ιστορία του 21ου αιώνα και επιταχυντής βιοπολιτικών εξελίξεων, επιβάλλει μεταξύ άλλων πολλών, τη συνομολόγηση μιας ακόμη οδυνηρής αλήθειας: την αντιστροφή της γραμμικής εξέλιξης προόδου – σχεδόν δεδομένης, εδώ και πολλές δεκαετίες –. Οι επιστημονικές βεβαιότητες των νεωτερικών και μετανεωτερικών χρόνων δεν άφηναν καν υποψία για αναστρεψιμότητα της εκθετικής καταγραφής τεχνολογικών επιτευγμάτων και αποτελεσματικής διαχείρισης σε ετερόκλητα πεδία διακινδύνευσης. Η επέλαση της Covid-19 μας υποχρέωσε αίφνης, να επαναδιεκδικήσουμε το ζην καταργώντας ουκ ολίγες σταθερές εκ των sine qua non της παγκοσμιοποιημένης αντίληψής μας περί του ευ ζην.
Η προβολή της ανατρεπτικής αυτής πραγματικότητας στα νομικά συγκείμενα διαμορφώνει πεδίο δυναμικών σταθμίσεων προκειμένου να εξισορροπηθεί η σύγκρουση μεταξύ του δικαιώματος της ιδιωτικής ζωής, των προσωπικών δεδομένων και της εν γένει, αυτοδιάθεσης του ατόμου, αφενός και αφετέρου, της δημόσιας υγείας ως ειδικότερης έκφανσης του δημοσίου συμφέροντος.
Αυτονοήτως στα ζητήματα που ανακύπτουν στο πλαίσιο τέτοιων σταθμίσεων, δεν υπάρχουν περιθώρια για μονοσήμαντες απαντήσεις, ψευδο-διλήμματα ή αβασάνιστους μανιχαϊσμούς. Διαρκές ζητούμενο παραμένει η προσπάθεια για εναρμονισμένη συνύπαρξη ιδιωτικότητας και υγείας, με λελογισμένες – τις ελάχιστες δυνατές – εκπτώσεις σε βάρος της ιδιωτικότητας, όπου δεν υφίσταται αναλογικά ηπιότερος τρόπος επέμβασης. Εκκινώντας από την αξιωματική διαπίστωση του Ευρωπαϊκού Οργανισμού για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα (FRA), δεν καταλείπεται η παραμικρή αμφιβολία: “στη μάχη κατά της Covid-19, η αξιοποίηση των δεδομένων μπορεί να σώσει ζωές. … Έχει σημασία να επισημανθεί μετ’ επιτάσεως ότι οι κανόνες προστασίας των δεδομένων δε δρουν ανασχετικά στον αγώνα κατά της Covid-19”[2].
Aπό την πληθώρα των θεματικών που συναρτώνται με τη νομική διερεύνηση διλημμάτων αναγόμενων στο απόρρητο της επικοινωνίας, στο πλαίσιο του σύντομου αυτού σημειώματος, θα επικεντρωθούμε, καταρχάς, στη δυνατότητα αξιοποίησης της ιχνηλάτησης ως μέσου για την αποτροπή διασποράς του ιού. Ακολούθως, θα προσεγγίσουμε επιγραμματικά, υπό την οπτική της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (εφεξής: ΕΣΔΑ) τη συμβατότητα του εν λόγω μέτρου με την υποχρέωση σεβασμού του επικοινωνιακού απορρήτου.
(Ι) Η ιχνηλάτηση επαφών ως μέσο για την αποτροπή διασποράς του ιού
Η χαρτογράφηση, παρακολούθηση και εποπτεία των διαπιστωμένων και δηλωμένων κρουσμάτων SARS-CoV-2 θεωρήθηκε από τις πρώτες εβδομάδες της φονικής πανδημίας, από τους αποτελεσματικότερους τρόπους αποτροπής της διασποράς του ιού. Η εφαρμογή ιχνηλάτησης επαφών και προειδοποίησης – της οποίας η εγκατάσταση ασφαλώς, νοείται μόνο ως προαιρετική – ενημερώνει τους χρήστες, κάθε φορά που βρίσκονται σε σημείο εγγύτητας με μέλος της κοινότητας, το οποίο έχει επίσης, οικειοθελώς εισφέρει στο σύστημα, πληροφορία σχετικά με την ιδιότητά του ως φορέα του ιού ή ήδη νοσήσαντος.
Έχει αξία να επισημανθεί ότι ο λειτουργικός σχεδιασμός των εφαρμογών ιχνηλάτησης συνέπτυξε ισχυρό πλέγμα συνεργασίας μεταξύ δημόσιων φορέων, ακαδημαϊκών ιδρυμάτων, τηλεπικοινωνιακών παρόχων και ευρύτερων επιχειρηματικών σχημάτων (πχ ενδεικτικά, Google, Apple)[3]. Από πολύ νωρίς επίσης, τέθηκαν κατευθυντήριοι άξονες από καθ’ ύλην αρμόδιους υπερεθνικούς (ευρωπαϊκούς και διεθνείς) οργανισμούς: μεταξύ άλλων, το από 17 Απριλίου 2020 ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου[4] και η σχετική συζήτηση ενώπιον της Ολομέλειάς του, στις 14 Μαΐου, η από 16 Απριλίου 2020 εργαλειοθήκη[5] με υποστήριξη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και συνεργασία των κρατών-μελών, οι από 21 Απριλίου 2020 κατευθυντήριες γραμμές του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Προστασίας Δεδομένων[6] κοκ. Σημειωτέον ότι η διασφάλιση της ιδιωτικότητας παρέμεινε σταθερό σημείο αναφοράς και εμπεδωμένος κοινός τόπος όλων των προαναφερόμενων προγραμματικών δεσμεύσεων στο πεδίο αναζήτησης και σχεδιασμού τεχνοκρατικών εργαλείων[7],[8].
Μεταξύ των τεχνικών και διαδικαστικών πρωτοκόλλων που υποστηρίζουν τη λειτουργία των εφαρμογών ιχνηλάτησης, οι ευρωπαϊκοί οργανισμοί προέκριναν ως ασφαλέστερα σε σχέση με την προστασία της ιδιωτικότητας εκείνα που βασίζονται σε τεχνολογίες μικρής εμβέλειας, όπως το bluetooth. Αντιθέτως, η διαδικασία ανίχνευσης που ερείδεται στη συλλογή δεδομένων μέσω των κεραιών κινητής τηλεφωνίας, με αναφορά στη γεωγραφική θέση εγείρει ζητήματα ασύμμετρης επέμβασης στο δικαίωμα προστασίας της απόρρητης επικοινωνίας[9]. Πρόκειται για τα δεδομένα (ή ακριβέστερα: μετα-δεδομένα) που «υποβάλλονται σε επεξεργασία σε δίκτυο ηλεκτρονικών επικοινωνιών και που υποδεικνύουν τη γεωγραφική θέση του τερματικού εξοπλισμού του χρήστη μίας διαθέσιμης στο κοινό υπηρεσίας ηλεκτρονικών επικοινωνιών»[10] και τα οποία ορολογικά προσδιορίζονται ως «δεδομένα θέσης»[11].
(ΙΙ) Ιχνηλάτηση επαφών και επικοινωνιακό απόρρητο
Στο προστατευόμενο πάντως, απόρρητο της επικοινωνίας περιλαμβάνεται και αυτή η ειδικότερη κατηγορία δεδομένων, καθώς η αποτύπωσή και συστηματική καταγραφή τους προδίδει ενδιάθετες συμπεριφορές, επιλογές, συνήθειες του χρήστη κοκ – δυνάμει αξιοποιήσιμες άλλωστε και για αλλότριους σκοπούς πχ διαφημιστικούς, εμπορικούς -. Είναι φανερό λοιπόν ότι τα δεδομένα θέσης συμβάλλουν στη σκιαγράφηση ενός σχετικά αξιόπιστου και συμπεριληπτικού προφίλ που εν πολλοίς, ταυτοποιεί τον φορέα των δεδομένων. Ευλόγως συνεπώς, κάθε απόφαση περί άρσης του απορρήτου και αυτής της κατηγορίας δεδομένων υπόκειται – κατά την κρατούσα και νομικώς ορθότερη άποψη – στους προβλεπόμενους συνταγματικούς περιορισμούς και τελεί κατά περίπτωση, υπό την κρίση του αρμόδιου εισαγγελέα ή δικαστικού συμβουλίου[12].
Η ανάγκη δε, για την ευρύτερη δυνατή ιχνηλάτηση των διαπιστωμένων ή πιθανών κρουσμάτων δεν εξαντλείται στο επίπεδο της ατομικής πρόληψης και στην αποτροπή μετάδοσης του ιού σε συνυπάρχοντα μέλη της κοινότητας. Ο έτερος στόχος του μέτρου συνίσταται στην ανάγκη για αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας των εφαρμοζόμενων δημόσιων πολιτικών[13]. Σε κάθε δηλαδή, περίπτωση, είναι σημαντικό η ιχνηλάτηση να αφορά την πλειονότητα – ιδανικά, το σύνολο, αν κάτι τέτοιο δεν εξέφευγε του εφικτού – των μελών του κοινωνικού συνόλου.
Συνεπώς, η ιχνηλάτηση του πληθυσμού εντός δεδομένης επικράτειας διά της αξιοποίησης των δεδομένων θέσης – ένα είδος μέτρου μαζικής επιτήρησης[14] -, θα πρέπει να αποτιμηθεί σε συνάρτηση με τους κινδύνους που αυτή επάγεται ως προς την ακεραιότητα του επικοινωνιακού απορρήτου. Με άλλα λόγια, αν συστοιχεί προς τις εξαιρέσεις που προβλέπονται στο άρθρο 8 παρ. 2 της ΕΣΔΑ[15] και αν λόγω της σοβούσας πανδημικής κρίσης δικαιολογείται εκ μέρους των δημόσιων αρχών «επέμβαση … εν τη ασκήσει του δικαιώματος», «κατά μέτρον, το οποίον εις μίαν δημοκρατικήν κοινωνίαν είναι αναγκαίον δια … την προστασίαν της υγείας»[16].
Πράγματι, η νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (εφεξής: ΕΔΔΑ), χωρίς να αποκλείει απολύτως τη δυνατότητα μαζικών παρακολουθήσεων, εντούτοις, θέτει ιδιαιτέρως αυστηρά κριτήρια ως προς τη νομιμοποίησή τους, στο πλαίσιο της ΕΣΔΑ. Ερμηνευτικά κυμαινόμενο το δικαστήριο μεταξύ της επιτατικής ή απλής εκδοχής του «αναγκαίου μέτρου» («strict necessity» ή απλώς «necessity»)[17], εν προκειμένω πάντως – και ορθώς – τίθεται ζήτημα ως προς την αναλογικότητα του μέτρου. Η συνεπής δηλαδή, εφαρμογή της αρχής της αναλογικότητας δύσκολα θα συμβιβαζόταν με το μέτρο της διευρυμένης εποπτείας του πληθυσμού βάσει των δεδομένων θέσης. Κι αυτό, διότι η υλοποίηση της ιχνηλάτησης μέσω της ανωνυμοποιημένης, ασύρματης τεχνολογίας του bluetooth, το οποίο διαβιβάζει πληροφορίες μόνο ως προς τη σχετική θέση του διαγνωσμένου φορέα του ιού και μόνο στους παρακείμενους ή διερχόμενους, συνιστά ηπιότερη επέμβαση στο προστατευτέο επικοινωνιακό απόρρητο σε σχέση με τη συλλογή στοιχείων μέσω του μαζικού γεωεντοπισμού (δεδομένα θέσης)[18].
Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι η συζήτηση περί τεχνικών ιχνηλάτησης και η ανάπτυξη συναφών λειτουργιών οφείλει να περιορισθεί οπωσδήποτε στην αξιοποίηση μέσων διάφορων του μαζικού γεωεντοπισμού.
Σε εποχές αβεβαιότητας, ο περιρρέων φόβος αποτελούσε πάντα την ιδανική συνθήκη για τη διαμόρφωση συνειδήσεων ενδοτικών σε υποχωρήσεις και οικειοθελείς εκπτώσεις ως προς την ακεραιότητα των οικείων δικαιωμάτων. Η περιπετειώδης και ανήσυχη φύση του Edward Snowden έσπευσε να διαβλέψει στα περιοριστικά μέτρα που λαμβάνονται για τη διαχείριση της τρέχουσας υγειονομικής εξαιρετικότητας «μια ακόμη ευκαιρία για την κρατική εξουσία προκειμένου να μας εξοικειώσει με τις μαζικές παρακολουθήσεις»[19]. Είναι γεγονός πάντως ότι η επισήμανση δεν ηχεί ως αιρετική, η δε επαγρύπνηση της κοινωνίας των πολιτών επί του πεδίου συνιστάται ενθέρμως.
Υποσημειώσεις:
[1] Κατά την προσφυή και αποφθεγματική διαπίστωση του βρετανού, πολιτικού φιλοσόφου John Gray. Βλ. το δημοφιλές κείμενο άποψης “Why this crisis is a turning point in history”, New Statesman, 1st April 2020 – διαθέσιμο in https://www.newstatesman.com/international/2020/04/why-crisis-turning-point-history.
[2] European Agency for Fundamental Rights (FRA), βλ. in Coronavirus Pandemic in the EU – Fundamental Rights Implications, Bulletin 1, 01 February – 20 March 2020, σελ. 41 – Διαθέσιμο in https://fra.europa.eu/sites/default/files/fra_uploads/fra-2020-coronavirus-pandemic-eu-bulletin_en.pdf -.
[3] Βλ. in OECD, Policy Responses to Coronavirus (COVID-19) – Tracking and tracing COVID: Protecting privacy and data while using apps and biometrics, updated 23 April 2020 – διαθέσιμο in https://www.oecd.org/coronavirus/policy-responses/tracking-and-tracing-covid-protecting-privacy-and-data-while-using-apps-and-biometrics-8f394636/ -.
[4] European Parliament legislative resolution of 17 April 2020 – διαθέσιμο in https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/TA-9-2020-0054_EN.html -.
[5] «eHealth Network Mobile applications to support contact tracing in the EU’s fight against COVID-19, Common EU Toolbox for Member States», 15.04.2020 – διαθέσιμο in https://ec.europa.eu/health/sites/health/files/ehealth/docs/covid-19_apps_en.pdf -.
[6] European Data Protection Board, “Guidelines 04/2020 on the use of location data and contact tracing tools in the context of the Covid-19 outbreak” – διαθέσιμο in https://edpb.europa.eu/our-work-tools/our-documents/linee-guida/guidelines-042020-use-location-data-and-contact-tracing_en -.
[7] Περί του ευρύτερου προβληματισμού, βλ. αντιπροσωπευτικά τη – δημοφιλή πλέον – παρέμβαση του καθηγητή και επιδραστικού διανοούμενου Yuval Noah Harari, “The world after coronavirus”, Financial Times, 20 March 2020 – διαθέσιμο in https://www.ft.com/content/19d90308-6858-11ea-a3c9-1fe6fedcca75 -. Βλ. επίσης, DZEHTSIAROU (K.), “Covid-19 and the European Convention of Human Rights”, Strasbourg Observers – διαθέσιμο in https://strasbourgobservers.com/2020/03/27/covid-19-and-the-european-convention-on-human-rights/, ΜΗΤΡΟΥ (Λ.), «Σύγκρουση δικαιωμάτων και έλεγχος διάδοσης κορωνοϊού», www.syntagmawatch.gr – διαθέσιμο in https://www.syntagmawatch.gr/trending-issues/ta-prosopika-dedomena-stin-epoxi-tou-koronoiou/, ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΥ (Φ.), «Η προστασία προσωπικών δεδομένων σε περίπτωση πανδημίας», www.syntagmawatch.gr – διαθέσιμο in https://www.syntagmawatch.gr/trending-issues/i-prostasia-ton-prosopikon-dedomenon-stin-epoxi-toukoronoiou/ -.
[8] Πρβλ. τα εξαιρετικά ενδιαφέροντα podcasts των δύο παρακάτω συνδέσμων από τον έγκυρο Ian Sample για τη δεοντολογία και την επιστημονική ηθική των ψηφιακών ιχνηλατήσεων: https://www.theguardian.com/science/audio/2020/aug/18/covid-19-behind-the-app-the-ethics-of-digital-contract-tracing-part-1-podcast, https://www.theguardian.com/science/audio/2020/aug/20/covid-19-ethics-digital-contact-tracing-part-2-podcast.
[9] Βλ. εντελώς εισαγωγικά την από 22.04.2020 έκθεση της Homo Digitalis, Covid-19 & Ψηφιακά Δικαιώματα στην Ελλάδα, σελ. 6 επ. – διαθέσιμη in https://www.homodigitalis.gr/wp-content/uploads/2020/04/HomoDigitalis_Report_COVID19_and_Digital_Rights_in_Greece_22.04.2020_Final.pdf και European Parliament, Covid-19 tracing apps: ensuring privacy and data protection – διαθέσιμο in https://www.europarl.europa.eu/news/en/headlines/society/20200429STO78174/covid-19-tracing-apps-ensuring-privacy-and-data-protection. Κυρίως, όμως: European Agency for Fundamental Rights (FRA), Coronavirus Pandemic in the EU – Fundamental Rights Implications: With a focus on contact-tracing apps, Bulletin 2, 21 March – 30 April 2020, σελ. 53 επ. – διαθέσιμο in https://fra.europa.eu/sites/default/files/fra_uploads/fra-2020-coronavirus-pandemic-eu-bulletin-may_en.pdf -.
[10] Κατά το περιεχόμενου του όρου που υιοθετεί ο ελληνικός νόμος · βλ. άρθρο 2 περ. 4, ν. 3471/2006 (ΦΕΚ 133Α/28.06.2006).
[11] Όρος σχετικά – ελέω κορωνοϊού – νεοείσακτος στην κοινή γλώσσα.
[12] Άρθρο 19 παρ. 1 εδ. (β) του Συντάγματος, άρθρα 3,4,5 του ν. 2225/1994, (ΦΕΚ 121Α/20.07.1994), άρθρο 4 παρ. 1, ν. 3471/2006.
[13] Βλ. in HALPERN (Sue), “How can we track Covid-19 and protect privacy at the same time?”, The New Yorker, 27 April 2020 – διαθέσιμο in https://www.newyorker.com/tech/annals-of-technology/can-we-track-covid-19-and-protect-privacy-at-the-same-time -. Βλ. επίσης, ABBOUD (L.) and MILLER (J.), “French give cool reception to Covid-19 tracing app”, Financial Times, 23 June 2020 – διαθέσιμο in https://www.ft.com/content/255567d5-b7ec-4fbe-b8a9-833b3a23f665 -.
[14] Πρβλ. τον εν πολλοίς, αδόκιμο – που όμως, έχει επικρατήσει και στη νομική ιδιόλεκτο – όρο των «μαζικών ή διευρυμένων παρακολουθήσεων» («mass surveillance ή surveillance de masse»).
[15] Άρθρο 8 παρ. 1 ΕΣΔΑ: «1. Παν πρόσωπον δικαιούται εις τον σεβασμόν της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής του, της κατοικίας του και της αλληλογραφίας του».
[16] Άρθρο 8 παρ. 2 ΕΣΔΑ: «Δεν επιτρέπεται να υπάρξη επέμβασις δημοσίας αρχής εν τη ασκήσει του δικαιώματος τούτου, εκτός εάν η επέμβασις αύτη προβλέπεται υπό του νόμου και αποτελεί μέτρον το οποίον, εις μίαν δημοκρατικήν κοινωνίαν, είναι αναγκαίον δια την εθνικήν ασφάλειαν, την δημοσίαν ασφάλειαν, την οικονομικήν ευημερίαν της χώρας, την προάσπισιν της τάξεως και την πρόληψιν ποινικών παραβάσεων, την προστασίαν της υγείας ή της ηθικής, ή την προστασίαν των δικαιωμάτων και ελευθεριών άλλων».
[17] Από την πλούσια και ιδιαιτέρως παιδαγωγική νομολογία του ΕΔΔΑ, βλ. εντελώς ενδεικτικά: ECHR, Big Brother Watch and others v. The United Kingdom, 13 September 2018, ECHR, Szabó and Vissy v. Hungary, 12 January 2016, Klass and others v. Germany, 6 September 1978 και άλλες πολλές. Βλ. επίσης, ΔΕΕ C-293/12 and C-594-12, Digital Rights Ireland ltd v. Ireland, 8 April 2014.
[18] Βλ. SIATITSA (I.) and KOUVAKAS (I.), “Indiscriminate Covid-19 location tracking (Part I): Necessary in a democratic society?”, in Strasbourg Observers – διαθέσιμο in https://strasbourgobservers.com/2020/05/04/indiscriminate-covid-19-location-tracking-part-i-necessary-in-a-democratic-society/ -.
[19] Βλ. https://www.youtube.com/watch?v=Nd7exbDzU1c&t=1716s.
Αικατερίνη Παπανικολάου
Δικηγόρος, Μέλος στην Αρχή Διασφάλισης Απορρήτου των Επικοινωνιών
