Το ερώτημα που απασχόλησε την επικαιρότητα με αφορμή το περιστατικό στα Χανιά όπου εργαζόμενοι φοιτήσαντες σε εσπερινό λύκειο εμποδίστηκαν από το να συμμετάσχουν στις Πανελλαδικές εξετάσεις λόγω μη παροχής άδειας, έχει σαφή νομική απάντηση: ο εργοδότης δεν έχει δικαίωμα να αρνηθεί να δώσει τη σχετική εξεταστική άδεια. Τούτο συνάγεται με σαφήνεια από τις ισχύουσες ρυθμίσεις (Α) και, ελλείψει αυτών, θα απέρρεε από την ορθή εφαρμογή των σχετικών αρχών που διέπουν την έννομη τάξη (Β).
Α. Ρυθμίσεις εργατικού δικαίου
Το άρθρο 2 του ν. 1346/1983, ως αυτό έχει τροποποιηθεί μέσω νόμων αλλά και ρυθμίσεων εθνικών γενικών συλλογικών συμβάσεων εργασίας που έχουν κυρωθεί με διατάξεις νόμων, θεσπίζει το δικαίωμα των εργαζομένων έως 28 ετών να λαμβάνουν εκπαιδευτική άδεια για συμμετοχή τους ως σπουδαστών εκπαιδευτικών μονάδων οποιουδήποτε τύπου και βαθμίδας του Δημοσίου ή εποπτευόμενων από το Δημόσιο έως 30 εργάσιμες ημέρες. Η σχετική άδεια δεν καλύπτεται από αποδοχές που καταβάλλει ο εργοδότης, αλλά από αποδοχές που αντιστοιχούν στο εκάστοτε ισχύον ελάχιστο ημερομίσθιο που καταβάλει ο ΟΑΕΔ.
Στο περιστατικό που έχει γίνει γνωστό από τα ΜΜΕ, οι συγκεκριμένοι εργαζόμενοι ήταν άνω των 28 ετών. Με την εθνική συλλογική σύμβαση εργασίας της 18.5.1998 προβλέφθηκε ρητά στο άρθρο 6 ότι «Η άδεια για συµµετοχή σε εξετάσεις κατά την παρ. 1 του άρθρου 2 του Ν.1346/83, όπως έχει διαμορφωθεί µε το άρθρο 7 της ΕΓΣΣΕ της 12/04/96 χορηγείται και στους εργαζόμενους και τις εργαζόμενες που έχουν υπερβεί το 28ο έτος της ηλικίας, αλλά µόνο για την προβλεπόµενη διάρκεια των σπουδών, που κάθε φορά παρακολουθεί ο εργαζόµενος, προσαυξηµένη κατά δύο έτη, ανεξάρτητα αν οι σπουδές διανύθηκαν συνεχώς ή διακεκοµµένα.».
Η διάταξη δεν έχει κυρωθεί νομοθετικά, αλλά το σχετικό δικαίωμα του εργαζόμενου για άνευ αποδοχών εκπαιδευτική άδεια από τον εργοδότη ισχύει βάσει αυτού του όρου της συλλογικής σύμβασης γιατί κατά το πρώτο εδάφιο της παραγράφου 1 του άρθρου 7 του ν. 1876/1990, ως ισχύει: «Οι εθνικές γενικές συλλογικές συμβάσεις εργασίας καθορίζουν τους ελάχιστους μη μισθολογικούς όρους εργασίας, που ισχύουν για τους εργαζόμενους όλης της χώρας.»
Β. Το δικαίωμα στην παιδεία έναντι του εργοδότη
Αν υποθέσουμε ότι ο ως άνω όρος της συλλογικής σύμβασης εργασίας που επεκτείνει το δικαίωμα στους εργαζόμενους άνω των 28 ετών και δεν έχει αποκτήσει ισχύ τυπικού νόμου, έπαυε να ισχύει (λόγου χάρη λόγω καταγγελίας του), εντούτοις πάλι ο εργοδότης δεν θα είχε το δικαίωμα να αρνηθεί την άδεια στον εργαζόμενο προκειμένου αυτός να συμμετάσχει στις Πανελλαδικές εξετάσεις.
Εκ πρώτης όψεως, τούτο δεν συνάγεται ευχερώς από τις γενικές ρυθμίσεις για τη σύμβαση εργασίας. Ο α.ν. 539/1945 αφορά την ετήσια μετ’ αποδοχών άδεια αναψυχής. Οπότε, προσφεύγοντας στο άρθρο 666 του Αστικού Κώδικα, τη γενικότερη δυνατή ρύθμιση, διαβάζουμε: «Ο εργοδότης, αν η εργασία εξαντλεί εντελώς ή σημαντικά τις παραγωγικές δυνάμεις του εργαζομένου, έχει υποχρέωση να του δίνει κάθε χρόνο άδεια για δέκα τουλάχιστον συνεχείς ημέρες, αν η συμβατική σχέση υπάρχει χωρίς διακοπή ήδη από ένα χρόνο, για δεκαπέντε ημέρες αν η σχέση υπάρχει από πέντε χρόνια και για είκοσι ημέρες αν η σχέση υπάρχει από δεκαπέντε χρόνια. Κατά τη διάρκεια της άδειας ο εργαζόμενος έχει δικαίωμα στο μισθό.» Η ρύθμιση αυτή έχει δεκαετίες ξεπεραστεί από τον ειδικό νόμο για την άδεια αναψυχής, το κριτήριό της όμως, δηλαδή η ουσιώδης εξάντληση των παραγωγικών δυνάμεων του εργαζομένου, θέτει φράγμα στην αναλογική εφαρμογή της σε περιπτώσεις εκτός άδειας αναψυχής.
Είναι στο σημείο αυτό που η ενότητα της έννομης τάξης παρεμβαίνει δραστικά: η συμμετοχή στις Πανελλαδικές εξετάσεις, αν κάποιος πληροί τους όρους να είναι υποψήφιος, εντάσσεται στο συνταγματικό δικαίωμα στην παιδεία του καθενός του άρθρου 16 του Συντάγματος. Είναι δε αυτή συμμετοχή κορυφαία στιγμή άσκησης του δικαιώματος αυτού αν ληφθεί υπόψη η σημασία που δίνει η ελληνική κοινωνία στις εξετάσεις αυτές.
Το συνταγματικό δικαίωμα στην παιδεία δεν ενεργεί μόνο έναντι του Κράτους αλλά και των ιδιωτών, στο πλαίσιο ιδιωτικών εννόμων σχέσεων ως η σχέση εργασίας, αναπτύσσει δηλαδή κατά κυριολεξία «οριζόντιο» αποτέλεσμα στις σχέσεις μεταξύ των ιδιωτών και δεσμεύει και τον εργοδότη («άμεση τριτενέργεια») βάσει του αναθεωρημένου τρίτου εδαφίου του άρθρου 25 του Συντάγματος: «Τα δικαιώματα αυτά ισχύουν και στις σχέσεις μεταξύ ιδιωτών στις οποίες προσιδιάζουν». Ελλείψει του σχετικού όρου της συλλογικής σύμβασης εργασίας του 1998, ο εργαζόμενος θα είχε απευθείας από το Σύνταγμα το δικαίωμα και ο εργοδότης την αντίστοιχη υποχρέωση, να του χορηγηθεί η σχετική άδεια.
Ελλείψει του συγκεκριμένου εδαφίου του άρθρου 25 του Συντάγματος (π.χ. προ του 2001), πάλι ο εργοδότης δεν θα είχε δικαίωμα να αρνηθεί την άδεια. Η ενότητα της έννομης τάξης, δηλαδή η δυνατότητα του εργαζόμενου να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά του και να ασκεί τα συνταγματικά δικαιώματά του χωρίς η σχέση εργασίας να αποτελεί εμπόδιο θα επέβαλαν να θεωρηθεί ότι ο εργοδότης ασκώντας το διευθυντικό του δικαίωμα κατά καλή πίστη (άρθρο 288 του Αστικού Κώδικα) οφείλει να δώσει τη σχετική εξεταστική άδεια («έμμεση τριτενέργεια», ερμηνεία αρχών ιδιωτικού δικαίου βάσει συνταγματικών δικαιωμάτων). Τα συνταγματικά δικαιώματα καθιερώνουν επί της ουσίας έναν τύπο κοινωνού, έναν τύπο ανθρώπου για όλες τις έννομες σχέσεις.
Ιωάννης Κουτσούκος
Δικηγόρος
