“Η Ευρώπη θα διαμορφωθεί μέσα από τις κρίσεις” είχε πει προσφυώς ο Jean Monne, ένας από τους πατέρες της Ευρωπαϊκής ενοποίησης. Και πράγματι η σημερινή Ευρωπαϊκή Ένωση (Ε.Ε.) αναδείχτηκε μέσα από διαδοχικές κρίσεις. Και η σημερινή δεινή κρίση της πανδημίας του κορωνοϊού, COVID 19, που έπληξε με ιδιαίτερη σφοδρότητα την Ευρώπη με χιλιάδες νεκρούς, ανυπολόγιστες οικονομικές συνέπειες, ανεργία, κοινωνική αποσάθρωση, κ.λπ. θα πρέπει να την οδηγήσει σε ένα νέο επίπεδο ενοποίησης. Η κρίση αυτή δεν θα πρέπει να “σπαταληθεί” χωρίς ενοποιητικά αποτελέσματα. Ο συμβιβασμός ως προς το πακέτο μέτρων πάνω στον οποίον κατέληξε το Eurogroup είναι αξιοπρεπής μεν, αλλά όχι ιδιαίτερα φιλόδοξος δεδομένων των περιστάσεων.
Αυτό που πραγματικά χρειάζεται η Ευρώπη σήμερα είναι ένα New Deal, όπως γράφουν η Maria Joao Rodrigues (του FEPS) και ο Paul Magnette. Ένα new deal των διαστάσεων αυτού του Φρ. Ρούσβελτ μετά τη μεγάλη οικονομική κατάρρευση του 2029 που θα αντιμετωπίσει ριζικά τις συνέπειες της κρίσης και θα οδηγήσει σε ένα επίπεδο την ευρωπαϊκή ενοποίηση, το ομοσπονδιακό επίπεδο προκειμένου τελικά να σωθεί αυτό το μεγαλειώδες project της ενοποίησης.
Μέσα από το New Deal η Ευρωπαϊκή Ένωση (Ε.Ε.) θα πρέπει ειδικότερα να αντιμετωπίσει τρεις αλληλοσυνδεόμενους και αλληλοτροφοδοτούμενους υπαρξιακούς κινδύνους που ανέδειξε η κρίση της πανδημίας:
(α) τη δεινή οικονομική κρίση – ύφεση
(β) την (ενδεχόμενη) διάσπαση της Ένωσης σε Βορρά και Νότο
(γ) την επιστροφή του εθνολαϊκισμού, ευρωσκεπτικισμού και άνοδο του αυταρχισμού και ανελεύθερης δημοκρατίας εντός της Ε.Ε.
Οικονομική κρίση – ύφεση
Οι οικονομικές συνέπειες της πανδημίας εκτιμάται ότι θα είναι πολύ χειρότερες από αυτές της οικονομικής κρίσης με συρρίκνωση της οικονομικής δραστηριότητας, εκτίναξη της ανεργίας, κατάρρευση ορισμένων οικονομικών κλάδων, κλπ. Για να αντιμετωπισθούν όλα αυτά τα φαινόμενα η Ένωση θα πρέπει να αντιδράσει με όλα τα εργαλεία που διαθέτει και νέα που μπορεί να αποκτήσει σε μια βάση επίδειξης υψηλής αλληλεγγύης. Χωρίς την αλληλεγγύη η Ένωση δεν μπορεί να νοηθεί ως σύστημα υπερεθνικής δόμησης και λογικής.
Και αυτή τη στιγμή εν μέσω της πανδημίας η έκδοση του ομολόγου έχει αναδειχθεί στο κατ’ εξοχήν μέσο έκφρασης της αλληλεγγύης, πέρα από το γεγονός ότι η αμοιβαιοποίηση (mutualisation) του χρέους συνιστά απαραίτητο στοιχείο για την ολοκλήρωση της οικονομικής και νομισματικής ένωσης (ΟΝΕ). Αυτή τη στιγμή το κύριο βάρος στήριξης της Ευρωζώνης φέρνει η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ) με το νέο πρόγραμμα αγοράς τίτλων (PΕPP) ύψους 750 + δις. Ενώ ο Ευρωπαϊκός Μηχανισμός Σταθερότητας (ESM) έχει αφ’ ενός περιορισμένους πόρους στη διάθεσή του (410 δις ευρώ) και αφ’ ετέρου η χορήγηση στήριξης (δανείων) συνδέεται με όρους (μνημόνια), κάτι που δεν είναι εύκολα αποδεκτό από τις χώρες μέλη. Όθεν η αναγκαιότητα της άντλησης πόρων μέσω του ομολόγου.
Η αδυναμία της Ένωσης να αντιμετωπίσει τις οικονομικές συνέπειες – ύφεση ανεργία, κλπ. – της πανδημίας θα απονομιμοποιήσει πλήρως την Ένωση στα μάτια των Ευρωπαίων πολιτών, σε μια περίοδο που είχε αρχίσει να διαμορφώνεται μια αντίστροφη δυναμική. Η περίπτωση της Ιταλίας είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστική όπου η αμφισβήτηση της Ε.Ε. μετά την εκδήλωση της πανδημίας έχει εκτιναχθεί σε ιδιαίτερα υψηλό ποσοστό ( 70% περίπου).
Διχασμός της Ένωσης
Ο διχασμός ανάμεσα στις χώρες του Βορρά που έχουν συνασπισθεί στη λεγόμενη Χανσεατική Ένωση (Ολλανδία, Φινλανδία, Δανία, Αυστρία Γερμανία, κ.α.) και στις χώρες του Νότου (Ιταλία, Ισπανία, Πορτογαλία, Ελλάδα, κ.α.) τείνει να προσλάβει μόνιμο χαρακτήρα και να εξελιχθεί σε ανοιχτή σύγκρουση με εξόχως ζημιογόνες συνέπειες για τη συνοχή της Ευρωζώνης και της Ε.Ε. γενικότερα. Ο διχασμός δεν είναι απλά οικονομικός με την έννοια ότι οι χώρες του Βορρά έχουν υψηλότερα επίπεδα ανάπτυξης, τεχνολογικής προόδου και πειθαρχημένα δημόσια οικονομικά. Είναι και διχασμός αντιλήψεων και προσεγγίσεων για τη συγκρότηση και το μέλλον της Ε.Ε. Ουσιαστικά, οι χώρες του Βορρά ακολουθώντας μια προτεσταντική ή καλβινιστική λογική αρνούνται να συμπράξουν σε οποιαδήποτε σημαντική μεταφορά πόρων προς τις χώρες του Νότου (σε εκδήλωση αλληλεγγύης) με οποιοδήποτε μέσο. Έτσι οι χώρες αυτές απορρίπτουν τη δημοσιονομική ομοσπονδία (fiscal federalism) στο πλαίσιο της ΟΝΕ αλλά και την υπερεθνική εξέλιξη της Ε.Ε.
Εθνολαϊκισμός – Ανελεύθερη Δημοκρατία
Η αντιμετώπιση της πανδημίας επέβαλε αναπόφευκτα περιορισμούς στην άσκηση των ατομικών δικαιωμάτων και ελευθεριών σ’ όλες σχεδόν τις ευρωπαϊκές χώρες. Οδήγησε επίσης στην “επιστροφή του εθνικού κράτους” ως θεσμού που θα μπορούσε να χειρισθεί την κρίση της πανδημίας. Σε ορισμένες περιπτώσεις όμως η πανδημία αξιοποιήθηκε από πολιτικούς ηγέτες, όπως από τον πρωθυπουργό Β. Όρμπαν στην Ουγγαρία, για να καταλύσουν βασικές ελευθερίες περιλαμβανομένου και του ρόλου του κοινοβουλίου. Ουσιαστικά στην Ουγγαρία έχει εγκατασταθεί ένα σύστημα πολιτικής δικτατορίας μέσα στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η Ε.Ε. θα πρέπει να αντιδράσει. Από την άλλη μεριά, μαζί με την επιστροφή του εθνικού κράτους, φαίνεται να επιστρέφει ο εθνικισμός, λαϊκισμός και ευρωσκεπτικισμός, τάσεις ιδιαίτερα τοξικές για το μέλλον της Ευρώπης.
Η Ένωση θα πρέπει επίσης να αναλάβει εντονότερη δράση και στο διεθνές πλαίσιο με στόχο την υπεράσπιση του πολυμερούς διεθνούς συστήματος, την ενίσχυση της συνεργασίας για την καταπολέμηση των νέων κινδύνων όπως πανδημιών και τη δημοκρατική κανονιστική πλαισίωση της παγκοσμιοποίησης. Χωρίς την αντιστροφή της διαδικασίας και την επιστροφή στα περίκλειστα εθνικά κράτη.
Παναγιώτης .Κ. Ιωακειμίδης
Ομότιμος Καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών και πρώην πρεσβευτής – σύμβουλος του ΥΠΕΞ
