Η πολυαναμενόμενη απόφαση του ΕΔΔΑ (Τμήμα Ευρείας Συνθέσεως) επί της προσφυγής Verein KlimaSeniorinnen Schweiz κ.λπ. κατά Ελβετίας (αίτηση υπ’ αριθμ. 53600/20), η οποία δημοσιεύθηκε την 9η Απριλίου 2024[1], είναι η πρώτη απόφαση με την οποία αποδοκιμάζεται δικαστικώς βάσει των διατάξεων της ΕΣΔΑ η κρατική παράλειψη λήψης μέτρων για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής.[2] Υπενθυμίζεται ότι την ίδια ημέρα δημοσιεύθηκαν δύο ακόμη αποφάσεις του ΕΔΔΑ επί υποθέσεων κλιματικών διαφορών, οι οποίες όμως απορρίφθηκαν για τυπικούς λόγους ως απαράδεκτες. Συγκεκριμένα, η προσφυγή στην υπόθεση Carême κατά Γαλλίας (αίτηση υπ’ αριθμ. 7189/21, υπόθεση «Grande‑Synthe»[3]) απορρίφθηκε επειδή έγινε δεκτό ότι ο αιτών δεν έχει την ιδιότητα του «θύματος» κατά την έννοια του άρθρου 34 ΕΣΔΑ, ενόψει του ότι δεν κατοικεί πλέον στο καθ’ού η προσφυγή συμβαλλόμενο κράτος και επομένως δεν υφίσταται ο απαιτούμενος δεσμός με το κράτος αυτό (σκέψη 83). Παρομοίως, η προσφυγή στην υπόθεση of Duarte Agostinho κ.λπ. κατά Πορτογαλίας και λοιπών 32 κρατών (αίτηση υπ’ αριθμ. 39371/20) απορρίφθηκε, αφενός επειδή ως προς τα λοιπά πλην της Πορτογαλίας κράτη έγινε δεκτό ότι δεν συντρέχουν λόγοι που να δικαιολογούν την εξω-εδαφική εφαρμογή των κανόνων της Σύμβασης (σκ. 184 επ. της απόφασης)[4], αφετέρου επειδή σε σχέση με την Πορτογαλία κρίθηκε ότι οι προσφεύγοντες δεν είχαν εξαντλήσει τα ένδικα βοηθήματα που διέθεταν στο επίπεδο της εθνικής έννομης τάξης, όπως απαιτείται κατά το άρθρο 35 παρ. 1 ΕΣΔΑ. Επισημαίνεται ακόμη ότι ενώπιον του ΕΔΔΑ εκκρεμούν ακόμη έξι κλιματικές διαφορές, σύμφωνα με το πληροφοριακό δελτίο του Δικαστηρίου για την κλιματική αλλαγή (διαθέσιμο σε: https://www.echr.coe.int/documents/d/echr/fs_climate_change_eng). Η καταγραφή του όγκου της ύλης που απασχολεί το ΕΔΔΑ επί θεμάτων κλιματικής αλλαγής έχει αξία, επειδή ο αυξανόμενος ρυθμός των υποθέσεων κατά τα τελευταία έτη φανερώνει την ίδια την κρισιμότητα του ζητήματος.
Η σημασία της εκτενούς, πολυσέλιδης απόφασης του ΕΔΔΑ στην υπόθεση Klimaseniorinnen είναι αναμφισβήτητα ιδιαίτερα μεγάλη. Αυτό αποδεικνύεται ήδη από την ευρύτατη συμμετοχή ως παρεμβαινόντων στη σχετική διαδικασία ενώπιον του Δικαστηρίου, όχι μόνον σειράς συμβαλλόμενων κρατών, αλλά περαιτέρω και φορέων της κοινωνίας των πολιτών και φυσικών προσώπων, που εξειδικεύονται στα ζητήματα της κλιματικής αλλαγής. Επί της ουσίας της υπόθεσης, η απόφαση είναι ιδιαίτερα βαρύνουσας σημασίας σε παγκόσμια κλίμακα κατ’ αρχήν επειδή για πρώτη φορά αναγνωρίζεται σε επίπεδο διεθνούς δικαιοσύνης η ιδιαιτερότητα και η τεράστια σημασία του προβλήματος της κλιματικής αλλαγής βάσει εκτενούς τεκμηρίωσης. Άλλωστε, μέσω της απόφασης αναδεικνύεται γλαφυρά η ιδιαίτερη πρακτική αξία της ΕΣΔΑ ως «living instrument», που ερμηνεύεται τελεολογικά και δυναμικά από το Δικαστήριο και αναπτύσσει έτσι αυξημένη προσαρμοστικότητα ως προς την κατάστρωση του προστατευτικού πεδίου των δικαιωμάτων που κατοχυρώνονται σε αυτήν. Στο πλαίσιο αυτό, με την υπόψη απόφαση θεμελιώνονται για πρώτη φορά τεκμηριωμένα θετικές υποχρεώσεις προστασίας των κρατών για την καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής, βάσει των διατάξεων της ΕΣΔΑ. Συμπληρώνεται κατ’ αυτόν τον τρόπο ο καμβάς της κλιματικής δικαιοσύνης, όπως σχηματίζεται κατά τα τελευταία χρόνια σε παγκόσμιο επίπεδο.
Τα δύο κεντρικά σημεία της απόφασης τα οποία αξίζει να μελετηθούν σε βάθος, καθώς αντιστοιχίζονται στη βασική προβληματική των κλιματικών διαφορών[5], συνοψίζονται στα εξής:
- Στην απόφαση περιλαμβάνεται εκτενής και τεκμηριωμένη παρουσίαση του προβλήματος της κλιματικής αλλαγής και ιδίως της ιδιαιτερότητάς του σε σύγκριση με κλασικά προβλήματα προστασίας του περιβάλλοντος[6], όπως αναδεικνύεται από τις σκέψεις 424-444. Ειδικότερα, όπως με σαφήνεια επισημαίνεται, η βασική ιδιαιτερότητα των κλιματικών αντιδικιών συνδέεται με το γεγονός ότι οι διαφορές αυτές δεν αφορούν σε περιβαλλοντικά θέματα τα οποία προκαλούνται από μία συγκεκριμένη πηγή, αλλά σε ένα παγκόσμιας κλίμακας σύνθετο πρόβλημα, γεγονός το οποίο γεννά πολλαπλά ζητήματα αιτιότητας: Ποια είναι η σχέση μεταξύ εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, της συγκέντρωσης τέτοιων αερίων στην παγκόσμια ατμόσφαιρα και των φαινομένων της κλιματικής αλλαγής; Ποια είναι η σχέση μεταξύ των συνεπειών της κλιματικής αλλαγής και των επιπτώσεων στην απόλαυση ανθρωπίνων δικαιωμάτων στο παρόν και το μέλλον; Ποια είναι η σχέση μεταξύ της βλάβης ή του κινδύνου βλάβης που τυχόν βαρύνει συγκεκριμένα πρόσωπα ή ομάδες προσώπων και των πράξεων ή παραλείψεων ορισμένου κράτους κατά του οποίου ασκείται ένδικο βοήθημα για παράβαση ανθρωπίνων δικαιωμάτων; Πώς μπορεί να αποδοθεί ευθύνη για τις δυσμενείς συνέπειες της κλιματικής αλλαγής όταν μεμονωμένα άτομα ή ομάδες στρέφονται δικαστικώς κατά συγκεκριμένου κράτους, ενόσω όμως διάφοροι παράγοντες συμβάλλουν στη συγκέντρωση των ποσοτήτων αερίων του θερμοκηπίου; Αυτά τα ερωτήματα είναι ορισμένα από τα βασικά ζητήματα τα οποία καθιστούν τις κλιματικές διαφορές δυσεπίλυτο πρόβλημα και αποτελούν πρόκληση για κάθε δικαστήριο που επιλαμβάνεται αντίστοιχων υποθέσεων. Δεν εμποδίζουν όμως το ΕΔΔΑ να επιληφθεί επί της ουσίας, λαμβάνοντας υπόψη τις εξειδικευμένες μελέτες για την απόδειξη της αιτιότητας μεταξύ εκπομπών αερίων ρύπων και του προβλήματος της κλιματικής αλλαγής. Στο σημείο αυτό εμφαίνεται η ιδιαίτερη σημασία που αποδίδεται σε μελέτες και εκθέσεις για το ζήτημα, οι οποίες εκπονούνται στο πλαίσιο διεθνών οργανισμών και δομών συνεργασίας. Στο ίδιο πλαίσιο αναδεικνύεται ο ιδιαίτερος ρόλος της Διακυβερνητικής Επιτροπής για την αλλαγή του κλίματος (IPCC)[7], ως το πλέον αρμόδιο συλλογικό όργανο ειδικών σε διεθνές επίπεδο, που έχει συσταθεί για την επισκόπηση και εκτίμηση της επιστήμης σχετικά με την κλιματική αλλαγή και η δράση του οποίου βασίζεται σε εφαρμογή συνεκτικής και αυστηρής μεθοδολογίας, επιλογή βιβλιογραφίας, διαδικασίες αναθεώρησης και έγκρισης εκθέσεων, μηχανισμούς διερεύνησης και διόρθωσης σφαλμάτων σε σχέση με δημοσιευμένες εκθέσεις κ.ά. Με τον τρόπο αυτό επιλύεται το πρώτο εμπόδιο που είναι χαρακτηριστικό στις κλιματικές διαφορές και συναρτάται με τη συνδρομή των διαδικαστικών προϋποθέσεων ενεργητικής νομιμοποίησης. Με άλλα λόγια, στη βάση επιστημονικής τεκμηρίωσης γίνεται δεκτό ότι συντρέχει η ιδιότητα του «θύματος» κατά την έννοια της ΕΣΔΑ, ιδιότητα που αποτελεί προϋπόθεση για την πρόσβαση στο Δικαστήριο, παρά το γεγονός ότι ο κίνδυνος του οποίου γίνεται επίκληση εν προκειμένω δεν έχει κατά κυριολεξία πραγματωθεί.
- Η αντιμετώπιση του ιδιαίτερου προβλήματος της κλιματικής αλλαγής χρειάζεται και μία διαφορετική ανάγνωση της έννομης τάξης σε σύγκριση με όσα έχουν γίνει μέχρι σήμερα δεκτά. Στο πλαίσιο αυτό αναδεικνύεται η σημασία που έχει η αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής για τα ζητήματα διαγενεακής δικαιοσύνης και προστασίας των ομάδων ατόμων που είναι περισσότερο ευάλωτοι και άρα χρήζουν αυξημένης προστασίας. Παράλληλα, εξετάζεται το ζήτημα της ανάγκης διατήρησης ισορροπίας μεταξύ των διακριτών ρόλων του νομοθέτη και της δικαστικής εξουσίας. Όπως σημειώνεται στις σκέψεις 411-412 της απόφασης, βάσει της δημοκρατικής αρχής, η λήψη αποφάσεων επί ζητημάτων αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής τόσο σε επίπεδο γενικής πολιτικής όσο και για επιμέρους τομείς από τον νομοθέτη, ο οποίος διαθέτει δημοκρατική νομιμοποίηση, είναι απολύτως αναγκαία, ενώ οι δικαστικές αρμοδιότητες λειτουργούν συμπληρωματικά σε σχέση με τη δράση του νομοθέτη, για τον έλεγχο των επιλογών του νομοθέτη με κριτήρια νομιμότητας και βάσει της αρχής της αναλογικότητας.[8] Πώς επιτυγχάνεται αυτό στη συγκεκριμένη περίπτωση; Ελλείψει ειδικών διατάξεων της ΕΣΔΑ για το ζήτημα, νομική θεμελίωση για την απόφαση αποτελεί κατεξοχήν το άρθρο 8 ΕΣΔΑ για την προστασία του ιδιωτικού και οικογενειακού βίου και κατοικίας. Όπως ήδη υπενθυμίζεται στην απόφαση, το άρθρο 8 ΕΣΔΑ έχει αποτελέσει κατά τη νομολογία του Δικαστηρίου θεμέλιο για την κρίση επί περιβαλλοντικών υποθέσεων[9], επιβάλλοντας υποχρεώσεις σε βάρος του κράτους για τη θέσπιση κατάλληλου νομικού πλαισίου προστασίας σε σχέση με πραγματικές βλάβες σε βάρος της υγείας, της καλής διαβίωσης και της ποιότητας ζωής των ανθρώπων, αλλά και τους σχετικούς επαρκώς σοβαρούς κινδύνους που ενέχουν οι δραστηριότητες οι οποίες επενεργούν στο περιβάλλον (σκέψη 435 και σκέψεις 514-519). Στο ίδιο πλαίσιο λαμβάνονται υπόψη και οι αρχές που απορρέουν από το άρθρο 2 ΕΣΔΑ για την προστασία της ζωής. Ειδικότερα, σε σχέση με το πρόβλημα της κλιματικής αλλαγής, λαμβάνονται υπόψη οι διεθνείς υποχρεώσεις των κρατών βάσει της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για το Κλίμα και της Συμφωνίας των Παρισίων και στο πλαίσιο αυτό: (α) Αναγνωρίζεται η υποχρέωση λήψης μέτρων για την αποτελεσματική αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής μέσω στοχοθεσίας για την επίτευξη της κλιματικής ουδετερότητας (σκέψη 548). (β) Αναγνωρίζεται η υποχρέωση λήψης άμεσων μέτρων προκειμένου να αποφευχθεί η υπερβολική επιβάρυνση μελλοντικών γενεών θέτοντας για το σκοπό αυτό δεσμευτικούς νομικά στόχους στο πλαίσιο συνεκτικού νομικού πλαισίου (σκέψη 549). (γ) Προσδιορίζονται οι ειδικές υποχρεώσεις των κρατών σχετικά με τα μέτρα τα οποία επιβάλλεται να λαμβάνονται. Οι εν λόγω ειδικές υποχρεώσεις περιλαμβάνουν μέτρα για την επίτευξη κλιματικής ουδετερότητας βάσει χρονοδιαγράμματος, μέτρα για άμεση μείωση των εκπομπών αερίων θερμοκηπίου και για την επίτευξη στόχων ανά τομέα στο πλαίσιο συνολικών στόχων, μηχανισμούς απόδειξης της επίτευξης των στόχων, επικαιροποίηση των στόχων και μέτρα έγκαιρης και κατάλληλης δράσης για την εφαρμογή της οικείας νομοθεσίας και των μέτρων. Υπό την οπτική αυτήν, η προσέγγιση που ακολουθείται από το ΕΔΔΑ θυμίζει έντονα την αρχιτεκτονική του Δικαίου ΕΕ για την ενέργεια και το κλίμα, ιδίως όπως η οικεία νομοθεσία έχει διαμορφωθεί και εξελιχθεί από την περίοδο της δέσμης μέτρων για την καθαρή ενέργεια και το κλίμα (2018-2019) και εφεξής. Υπενθυμίζεται σχετικά ότι η σχετική νομοθεσία ΕΕ βασίζεται σε μεγάλο βαθμό όχι μόνο στην θέσπιση προδιαγραφών αλλά και στον σχεδιασμό της δραστηριότητας για την επίτευξη κλιματικής ουδετερότητας στο πλαίσιο δεσμευτικών στόχων, βάσει του Κανονισμού για τη διακυβέρνηση της Ένωσης ενέργειας και της δράσης για το κλίμα (Καν. 2018/1999, ΕΕ L 328/1).
Βάσει των ανωτέρω με την απόφαση Klimaseniorinnen θα μπορούσαμε να πούμε ότι το ΕΔΔΑ κάνει δύο σημαντικά βήματα για τα ζητήματα κλιματικής δικαιοσύνης. Το ένα αφορά στις διαδικαστικές προϋποθέσεις και το δεύτερο στη δικαιοπλαστικής φύσης αρμοδιότητα του Δικαστηρίου να προβαίνει σε εξελικτική ερμηνεία των διατάξεων της ΕΣΔΑ. Από την άλλη πλευρά, δεν μπορεί να παραγνωρίζεται ότι η απόφαση του ΕΔΔΑ δεν είναι ομόφωνη. Ενδιαφέρον εμφανίζει η ανάγνωση και της άποψης της μειοψηφίας, όπως αποτυπώθηκε τεκμηριωμένα από τον Δικαστή Eicke. Παρά, πάντως, την κριτική στάση απέναντι στην προσέγγιση της πλειοψηφίας, χαρακτηριστική ακόμη και υπό την οπτική της μειοψηφίας είναι η αναγνώριση της τεράστιας αρνητικής σημασίας και των κινδύνων που γεννά η ανθρωπογενώς προκαλούμενη κλιματική αλλαγή.
Οι πρώτες κριτικές αντιδράσεις σε σχέση με την απόφαση Klimaseniorinnen εστιάζουν στο ενδεχόμενο διόγκωσης των κλιματικών διαφορών σε επίπεδο εθνικής έννομης τάξης ως συνέπεια της τεκμηρίωσης συγκεκριμένων υποχρεώσεων των συμβαλλόμενων κρατών βάσει των διατάξεων της ΕΣΔΑ, κάτι το οποίο θα μπορούσε να λειτουργήσει ως μοχλός για την άσκηση έντονης πίεσης προς τα νομοθετικά σώματα, προκειμένου να κινητοποιηθούν προς συγκεκριμένη κατεύθυνση και περιορίζοντας την ευχέρεια επιλογών. Λαμβάνοντας υπόψη ότι τα χρονικά όρια για την αποτελεσματική αντιμετώπιση του προβλήματος της κλιματικής αλλαγής στενεύουν επικίνδυνα καθώς και τον μη αναστρέψιμο κίνδυνο που γεννάται από την αδράνεια, το αποτέλεσμα το οποίο εκτιμάται ότι επιτυγχάνεται θα πρέπει μάλλον να αποτιμάται θετικά. Με την έννοια αυτή, είμαστε ευγνώμονες απέναντι στο ΕΔΔΑ για την απόφαση αυτήν, ακόμη κι αν κανείς διατηρεί επιφυλάξεις ως προς τη δογματική ορθότητα των επιλογών.
Αικατερίνη Ν. Ηλιάδου
Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ
Υποσημειώσεις:
[1] Διαθέσιμη σε: https://hudoc.echr.coe.int/eng#{%22appno%22:[%2253600/20%22],%22itemid%22:[%22001-233258%22]}
[2] Υπενθυμίζεται ότι κατά τη συστηματική κατάταξη των διαφορών για το κλίμα διακρίνονται δύο κύκλοι υποθέσεων: (α) οι υποθέσεις οι οποίες στρέφονται εναντίον φορέων δημόσιας εξουσίας – κρατών, και (β) οι υποθέσεις οι οποίες στρέφονται εναντίον ιδιωτών. Για τον δικαστικό έλεγχο της δράσης φορέων δημόσιας εξουσίας γίνεται αναγωγή σε συνταγματικές διατάξεις ή διεθνείς δεσμεύσεις για την προστασία θεμελιωδών άλλως ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η δράση ιδιωτών ελέγχεται βάσει κανόνων κοινού δικαίου, αποβλέποντας σε αποζημιώσεις ηή στην αποκατάσταση βλάβης που τυχόν έχει επέλθει ή στην επιβολή περιορισμών κατά την άσκηση της οικονομικής δραστηριότητας με κλιματικές συνέπειες. Σχετικά βλ. http://climatecasechart.com/climate-change-litigation/non-us-climate-change-litigation
[3] Βλ. την σχετική απόφαση του Γαλλικού Συμβουλίου της Επικρατείας της 19ης Νοεμβρίου 2020 στην υπόθεση Grande‑Synthe: Conseil d’État, N° 427301, ECLI:FR:CECHR:2020:427301.20201119, (διαθέσιμη σε: https://www.conseil-etat.fr/fr/arianeweb/CE/decision/2020-11-19/427301 ).
[4] Πρβλ. ωστόσο την ανάλυση για την υπερ-εδαφική προσταστευτική λειτουργία των θεμελιωδών δικαιωμάτων κατά τον Θεμελιώδη Νόμο της Βόννης στην απόφαση του Ομοσπονδιακού Συνταγματικού Δικαστηρίου της Γερμανίας: BVerfG, Order of the First Senate of 24 March 2021 – 1 BvR 2656/18 -, paras. 1-270, ECLI:DE:BVerfG:2021:rs20210324.1bvr265618 (διαθέσιμη σε αγγλική μετάφραση σε: https://www.bverfg.de/e/rs20210324_1bvr265618en.html ), σκέψεις 173 επ. Για το ζήτημα της εξω-εδαφικής εφαρμογής της ΕΣΔΑ βλ Λ.-Αλ. Σισιλιάνος, άρθρο 1, σε Σισιλιάνος, ΕΣΔΑ – Ερμηνεία κατ’ άρθρο, Αθήνα 2017, σ. 42 επ., Σαρηγιαννίδης, άρθρο 1, σε: Σαρμάς/Κοντιάδης/Ανθόπουλος, ΕΣΔΑ – κατ’ άρθρο ερμηνεία, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2021, σ. 43 επ.
[5] Για τον όρο βλ. ενδεικτικώς, Β. Μπουκουβάλα, Θεμελιώδη δικαιώματα και φυσικές καταστρο-
φές υπό το πρίσμα των κλιματικών διαφορών, ΔιΔικ 2020, σ. 160 επ.
[6] Ενδεικτικά για το θέμα αυτό Αικ. Ηλιάδου, Κλιματική αλλαγή και δίκαιο, ζητήματα Δημοσίου Δικαίου, σε: Εταιρεία Διοικητικών Μελετών, Κλιματική κρίση και Δίκαιο (επιμ. Ευ. Μπάλτα-Φ.Παναγοπούλου), Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2022, σ. 5 επ. (7 επ.).
[8] Βλ. επίσης και σκέψεις 449-450 της απόφασης.
[9] Ενδεικτικώς ΕΔΔΑ απόφαση της 22 Μαϊου 2003, Κυρτάτας κατά Ελλάδος, αριθμός προσφυγής 41666/98, διαθέσιμη σε: https://hudoc.echr.coe.int/eng#{%22itemid%22:[%22001-61099%22]} , σκέψεις 51-55.
