H προεκλογική διαδικασία και τα επιστημονικώς “ενδιαφέροντα”, αν μη τι άλλο, αποτελέσματα των Ευρωεκλογών, τόσο στη χώρα μας όσο και στην πλειονότητα των κρατών μελών, συνιστούν χαρακτηριστικές εκφάνσεις της κρίσης που η χώρα, η λοιπή Ευρώπη και η ίδια η Ευρωπαϊκή Ένωση βιώνουν. Επειδή εντούτοις η χρήση της έννοιας “κρίση” είναι ευρύτατα διαδεδομένη και συνεχής, χαρακτηρίζεται πλέον από μια πεπερασμένη αναλυτική ευκρίνεια. Λ.χ. σε αντίθεση ενδεχομένως με μια τρέχουσα – πολύ διαδεδομένη θα έλεγα – προσέγγιση, η “κρίση” της Ένωσης δεν ανάγεται μόνο σε ενδογενή χαρακτηριστικά και “ελλείμματα” του ίδιου του ενωσιακού εγχειρήματος, αλλά σχετίζεται και με μια βαθύτερη απονομιμοποίηση της πολιτικής και της αντιπροσώπευσης δια των υφισταμένων κομματικών οντοτήτων και του υπάρχοντος πολιτικού προσωπικού σε πλείονα Κράτη Μέλη. Συνυφαίνεται δηλαδή άρρηκτα με την πρόδηλη και βαθιά κρίση της σύγχρονης Δημοκρατίας.
Επικεντρώνοντας την κριτική μας παρατήρηση στα της χώρας μας, εντοπίζω δυο κυρίως εστίες κραυγαλέας και βαθιάς παθογένειας: Χαμηλότατα ποσοστά συμμετοχής στην εκλογική διαδικασία αφενός και κατίσχυση στις επιλογές του εκλογικού σώματος μιας μιντιακά υποστηριζόμενης μετριοκρατίας αφετέρου. Το γκροτέσκο σε μη ευάριθμες περιπτώσεις, όχι μόνο δεν αποδοκιμάστηκε, μάλλον το αντίθετο˙ επελέγη και επιδοκιμάσθηκε μάλιστα ως τέτοιο. Δεν χωρούν ωραιοποιήσεις, φρονώ, στην περιγραφή της κατάστασης. Άλλωστε, ο επιστημονικός λόγος που δομείται στη βάση μιας αξίωσης ή έστω προσπάθειας να είναι χρήσιμος για την κοινωνία, οφείλει να είναι ειλικρινής και ακριβής στην αποτύπωση των συμβαινόντων. Επιστημονικά κρίσιμη δεν είναι μόνο η ανάλυση των χαρακτηριστικών του πολιτικού λόγου των κομματικών σχηματισμών που επιδοκιμάστηκαν διά της λαϊκής ψήφου αλλά, κατά κύριο λόγο, η αποτίμηση του φαινομένου και των αιτίων αυτής της εκλογικής συμπεριφοράς. Μιας συμπεριφοράς, η οποία συνίσταται σε μια όχι αμελητέα προσχώρηση σε εκλογικές επιλογές – για να το διατυπώσουμε ήπια – σχετικής ή και απόλυτης αναντιστοιχίας με τις κατ’ ουσίαν αρμοδιότητες, τα κατ’ ελάχιστον απαραίτητα προσόντα και το προσδοκώμενο έργο ενός Ευρωβουλευτή. Ενός θεσμικού ρόλου, του οποίου οι απαιτήσεις είναι συνεχώς αυξανόμενες (νομοθέτηση σε πληθώρα κρίσιμων τομέων, εκλογή προέδρου Επιτροπής και λοιπών Επιτρόπων, κατανομή προϋπολογισμού κ.ά.) και του οποίου οι αποφάσεις επηρεάζουν την καθημερινότητα των ενωσιακών πολιτών ενδεχομένως περισσότερο από αυτές ενός βουλευτή του εθνικού κοινοβουλίου.
Το πρόβλημα είναι βαθύ και οι αιτίες του πολυπαραγοντικές. Αποτυπώνεται ένα γενικευμένο αίσθημα διαμαρτυρίας και απογοήτευσης δηλούν μια ευρύτερη απονομιμοποίηση του πολιτικού συστήματος. Ειδικώς στην περίπτωση των ευρωεκλογών προστίθεται και μια διάσταση γενικευμένης άγνοιας ή έλλειψης κατανόησης για την Ευρωπαϊκή Ένωση και τη σημασία της λειτουργίας και αρμοδιοτήτων των θεσμικών της οργάνων για την καθημερινότητα του μέσου πολίτη. Στον πυρήνα των «γκροτέσκων» εκλογικών επιλογών βρίσκεται – όπως είθισται για κάθε τι κακόγουστο – και το έλλειμμα ουσιαστικής παιδείας αλλά και οράματος. Η υπονόμευση και η υστέρηση των ανθρωπιστικών σπουδών, καθώς και η απουσία κοινωνικών πολιτικών για την αποτελεσματική άρση των ανισοτήτων και τη στήριξη των βασικών αξόνων συνοχής και προόδου μιας κοινωνίας στους τομείς της υγείας, της παιδείας, της κλιματικής κρίσης, της θεσμικής διαφάνειας, της καταπολέμησης της ευρέως διαχεόμενης διαφθοράς, αποτελούν θεμέλιους λίθους της κρίσης. Σε αυτά προστίθεται και η κατά περίπτωση πρόδηλη ελλειμματική ποιότητα του εγχώριου πολιτικού προσωπικού. Τα παραπάνω οδηγούν σε μία σχεδόν πλήρη απορρόφηση του πολιτικού διαλόγου αλλά και των σταθμίσεων και διακυβευμάτων των ευρωεκλογών κατά κύριο λόγο στο πλαίσιο μίας εκκαθάρισης εγχώριων κομματικών λογαριασμών απλώς υπό την επίφαση μιας ευρωπαΐκής εκλογικής διαδικασίας. Τούτο αποτυπώθηκε εξάλλου στον ποσοτικά και, κατά κανόνα, ποιοτικά «λίγο» δημόσιο πολιτικό λόγο σχετικά με την Ευρώπη και την ενωσιακή της προοπτική προεκλογικά.
Αλλά και στο ενωσιακό επίπεδο είναι σαφές ότι πολλά πρέπει να αλλάξουν. Η ανάγκη της συγκρότησης μίας κοινής ευρωπαϊκής δημόσιας σφαίρας δεν εξυπηρετείται από το μοντέλο δόμησης της εκλογικής διαδικασίας ως έχει. Οι ευρωεκλογές οφείλουν να αναδεικνύονται ως κάτι πολύ περισσότερο από ένα σύνολο απλώς ταυτόχρονα γενόμενων εθνικών ψηφοφοριών. Παρά το γεγονός ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση πειραματίζεται με πρωτότυπα καινοτόμα συστήματα συμμετοχικής δημοκρατίας και συνελεύσεων πολιτών (π.χ. Διάσκεψη για το μέλλον της Ευρώπης, νομοθετικές προτάσεις πολιτών κλπ.), αυτό που λείπει είναι η συστηματική συγκρότηση ταυτοτικών συζεύξεων μεταξύ των ενωσιακών πολιτών, ένα συγκεκριμένο πολιτικό όραμα καθώς και οι ηγετικές πολιτικές μορφές που θα πείθουν ότι μπορούν να το υλοποιήσουν. Σε μια εποχή που η Γηραιά ήπειρος συνεχώς συρρικνώνεται δημογραφικά και οικονομικά, με αποτέλεσμα να μειώνεται και η ισχύς της διεθνώς, η πολιτική της ωρίμανση είναι τόσο καίρια για την ευημερία των πολιτών της, όσο ήταν κι η αρχική της ενοποίηση για την εξασφάλιση της ειρήνης τη δεκαετία του 1950.
Αντώνης Μεταξάς
Αν. Καθηγητής Ευρωπαϊκού Δικαίου, ΕΚΠΑ
Επισκ. Καθηγητής, Πανεπιστήμιο Βερολίνου
