Η Βασιλική απ’ τα Χανιά, η Κωνσταντίνα από τη Μακρυνίτσα, η Καρολάιν, η Ελένη, η Γαρυφαλλιά, η Ανίσα, η Μαρία, η 55χρονη από τη Γεωργία, η Μόνικα, η Δώρα, η Νεκταρία, η Ελόνα, η Τζερβιέ, δεν είναι μαζί μας πια. Ο θάνατός τους, όμως, είχε ως αποτέλεσμα να γιγαντωθεί η συζήτηση περί αναγκαιότητας χρήσης της έννοιας της γυναικοκτονίας εντός του ΠΚ. Ας προσπαθήσουμε να σκιαγραφήσουμε το γενικό πλαίσιο της ποινικής συζήτησης που ανοίγεται με αφορμή το αίτημα για καθιέρωση του όρου «γυναικοκτονία», φωτίζοντάς την μέσα από 12 σημεία:
- Αρχικά, κάποια λεξιλογικά προλεγόμενα:
Ως όρος δημιουργείται ετυμολογικά από το ουσιαστικό «γυνή» και το ρήμα «κτείνω» που σημαίνει σκοτώνω και αποτελεί μετάφραση του αγγλικού νεολογισμού femicide ή feminicide (ο οποίος φαίνεται λεξιλογικά ορθότερος κατά τον σχηματισμό) και ο οποίος με τη σειρά του προέρχεται από το λατινικό ουσιαστικό femina (βλ. female στα αγγλικά) και το δεύτερο συνθετικό της λέξης homicide – η οποία με τη σειρά της αποτελείται από το homus και το λατινικό ρήμα caedere που σημαίνει φονεύω.
- Ποια είναι η ιστορία της; Ο όρος γυναικοκτονία εμφανίστηκε στη δημόσια σφαίρα για πρώτη φορά στην Αγγλία το 1801 για να υποδηλώσει «τη δολοφονία μιας γυναίκας». Το 1848, αυτός ο όρος δημοσιεύθηκε στο λεξικό νομικών όρων του Wharton’s. Η φεμινίστρια ακαδημαϊκός Diana Russell ήταν το πρώτο πρόσωπο που καθόρισε και τον διέδωσε στη σύγχρονη εποχή το 1976. Περαιτέρω, από κοινού με τη Jill Radford στο έργο τους “Femicide: The Politics of Woman Killing” (1992) δίνουν σίγουρα πολλές απαντήσεις στο γιατί χρειαζόμαστε τον όρο αυτόν.
- Το αμέσως επόμενο ερώτημα είναι ποιο το περιεχόμενο του όρου; Ο πιο συνοπτικός ορισμός μας έρχεται από τον ΠΟΥ (και τη Διακήρυξη της Βιέννης για τις γυναικοκτονίες του Οικονομικού και Κοινωνικού Συμβουλίου του ΟΗΕ) και λέει ότι γυναικοκτονία έχουμε «κάθε φορά που μία γυναίκα σκοτώνεται επειδή ακριβώς είναι γυναίκα, λόγω του φύλου της». Τι θα πει αυτό; Σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο για την Ισότητα των Φύλων ο όρος ομπρέλα περιλαμβάνει κάθε δολοφονία γυναίκας:
– ως αποτέλεσμα άσκησης βίας από ερωτικό σύντροφο,
– ως αποτέλεσμα μισογυνισμού,
– «για λόγους τιμής»,
– στο πλαίσιο ένοπλων συγκρούσεων,
– με την κατηγορία της μαγείας, βλ. Ζαν Ντ’ Άρκ,
– εξαιτίας του σεξουαλικού προσανατολισμού τους και με κίνητρα αναγόμενα στην ταυτότητα φύλου και επιπλέον,
– τη βρεφοκτονία βασισμένη στην επιλογή φύλου, βλ. Φραγκογιαννού στον Παπαδιαμάντη,
– τη θανάτωση ως αποτέλεσμα ακρωτηριασμού των γυναικείων γεννητικών οργάνων ή
– στο πλαίσιο οργανωμένου εγκλήματος και trafficking.
Χωρίς να συμφωνούμε απόλυτα με την ενδεικτική περιπτωσιολογία (σε επίπεδο ορολογίας ποινικού δικαίου) μπορούμε ωστόσο μετά βεβαιότητας να πούμε ΤΙ ΔΕΝ μπορεί σύμφωνα με καμία άποψη να ενταχθεί στη «γυναικοκτονία»: η θανάτωση μίας γυναίκας ως τυχαίο γεγονός και πάντως χωρίς να υπάρχει πίσω από αυτή κάποια έμφυλη διάκριση, για παράδειγμα τα θύματα μίας θανατηφόρας ληστείας ακόμη και αν είναι όλα γυναίκες δεν μπορούν να υπαχθούν το δίχως άλλο κάτω από την ομπρέλα των θυμάτων της γυναικοκτονίας.
Ακόμη μάλιστα και σε περιπτώσεις που παρουσιάζονται ως γυναικοκτονίες θα πρέπει να είμαστε προσεκτικότεροι για να καταστούμε πιο αξιόπιστοι στην επιχειρηματολογία μας. Παράδειγμα: αν υποτεθεί πως σε αντιστοιχία με το έργο “Amour” του Haneke ο σύζυγος αποφασίζει να σκοτώσει τη λατρεμένη του σύζυγο για να την γλιτώσει από την ανίατη κατάσταση υγείας στην οποία έχει περιέλθει (εν είδει ενεργητικής ευθανασίας). Δύσκολα θα δεχόμασταν γυναικοκτονία εδώ.
- Επόμενο ερώτημα: ποια είναι η συζήτηση σε επίπεδο κρατών;
Τον δρόμο έχουν ανοίξει πολλά κράτη της Λατινικής Αμερικής[2] που προέβησαν σε υιοθέτηση του όρου και ένταξή του στο ποινικό τους οπλοστάσιο στο πλαίσιο της γενικότερης αναμόρφωσης που ακολούθησε την αποτίναξη δεσμών απολυταρχικών καθεστώτων. Μάλιστα, στα κράτη αυτά επιχειρήθηκε κάποτε, κοινωνιολογικά, ακόμη και η εξίσωση των εγκληματικών πράξεων με τις παραλείψεις προς διαλεύκανση των γυναικοκτονιών από το Κράτος, αποδίδοντας στο τελευταίο ευθύνη, λόγω μιας κουλτούρας ανοχής και αδιαφορίας που για χρόνια καλλιέργησε.
Σε επίπεδο ευρωπαϊκό θα πρέπει να σταθούμε κυρίως στην πρωτοστάτη στον χώρο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων Γαλλία. Βλέπουμε, λοιπόν, το 2014 στο πλαίσιο των συζητήσεων για τη Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης, να ορίζεται στη Γαλλία ad hoc Επιτροπή η οποία μεταξύ άλλων συζήτησε το θέμα αυτό – ενώ τα πορίσματά της που εκδόθηκαν μόλις το 2020 ουσιαστικά επικροτούσαν τη χρήση του όρου. Από τότε, βέβαια, ξεκίνησε μία έντονη συζήτηση στον γαλλικό χώρο για το κατά πόσο η γυναικοκτονία μπορεί να διεκδικήσει αυτοτελή μορφή στον ΓαλΠΚ η οποία επεκτάθηκε και σε άλλες χώρες της ΕΕ, με την Κύπρο να διεκδικεί αυτοτελούς αναφοράς λόγω πρόσφατων εξελίξεων σε επίπεδο νομοθετικό (30/9/2021).
- Επόμενο ερώτημα: Δεδομένης της αναφοράς στα φύλα αναρωτιέται κανείς εύλογα αν είναι η συζήτηση περί γυναικοκτονίας μία θεωρητική συζήτηση για το φεμινισμό. Η απάντηση θα πρέπει να είναι αρνητική καθώς μπορεί η απαρχή της συζήτησης να εναπόκειται σε μία κριτική φεμινιστική θεώρηση αλλά την ξεπερνά. Άλλως, ο ίδιος ο ορισμός της γυναικοκτονίας εξειδικεύει την ανθρωποκτονία που γίνεται εναντίον μίας γυναίκας απαιτώντας την ύπαρξη έμφυλης διάκρισης/βίας για να ενταχθεί σε αυτόν: άρα μιλούμε οπωσδήποτε για σεξιστικά/μισογυνιστικά κίνητρα ή για μία ιδιοκτησιακή αντίληψη σε επίπεδο πράξης.
Επιπλέον, όμως, σε αυτό βλέπουμε πώς η κοινωνία έχει τόσα χρόνια «αγκαλιάσει» τους δράστες τέτοιων εγκλημάτων με έναν πρωτόγνωρο τρόπο: εξευμενίζοντας την πράξη τους μέσω της επίκλησης της ιδιωτικής ζωής δράστη – θύματος (που συγγενείς και φίλοι προσπαθούν να προστατεύσουν) και της απόδοσης στον δράστη στοιχείων «άνδρα παλιάς κοπής» με αρχές και φιλότιμο ο οποίος «τη σκότωσε γιατί την αγαπούσε» ή επειδή «ήθελε το κούτελό του καθαρό» και άλλα τέτοια γραφικά… Μάλιστα, ακόμη και όταν το έγκλημα χαρακτηρίζεται δημοσιογραφικά με την αρκετά δημοφιλή φράση «ιδιαζόντως ειδεχθές» αυτό γίνεται με τέτοιο τρόπο που εύκολα ο δράστης μπορεί αύριο μεθαύριο στο δικαστήριο να αξιώσει την αναγνώριση μειωμένου καταλογισμού ή του ελαφρυντικού του βρασμού ψυχικής ορμής.
- Με όλα αυτά ως προλεγόμενα φτάνουμε στο κατ’ εξοχήν τυπικό ποινικό σκέλος και στο θετικό δίκαιο: γιατί λοιπόν, μας απασχολεί και ποινικά ένας κοινωνιολογικός όρος; Το ερώτημα εδώ απαντιέται από τα πρώτα κιόλας μαθήματα του Ποινικού Δικαίου καθώς το τελευταίο δεν είναι τίποτα άλλο από την τυποποίηση του αξιόλογου κοινωνικού φαινομένου – και τέτοιο είναι η γυναικοκτονία. Ανεξαρτήτως, λοιπόν, με το αν κάποιος συμφωνεί με την χρήση του όρου σε νομικό επίπεδο (πέρα απ’ το κοινωνικό) δεν μπορούμε παρά να δούμε εκ του σύνεγγυς το πρόβλημα και να προσπαθήσουμε να το κατανοήσουμε για να το περιορίσουμε.
- Από εδώ και μετά ξεκινά μία σειρά βαθύτερων ερωτημάτων που τίθενται στο πλαίσιο αυτής της συζήτησης. Αρχικά, αν θέλουμε τη γυναικοκτονία σαν νέο έγκλημα ποιο είναι το νέο έννομο αγαθό που καλείται να προστατεύσει η τυποποίησή της; Αρχικά, οι υποστηρικτές της γυναικοκτονίας ως αυθύπαρκτου εγκλήματος βλέπουν σε αυτή μία μορφή διακεκριμένη της ανθρωποκτονίας, καθώς ο ίδιος ο ορισμός της γυναικοκτονίας εξειδικεύει την ανθρωποκτονία προσδίδοντας στον δράστη διαφορετικής απαξίας άδικο λόγω της ευαλωτότητας του θύματος. Το ερώτημα αν αυτό πρακτικά σημαίνει κάτι ή ακόμη αν η ευαλωτότητα αυτή ενυπάρχει σε όλες τις γυναίκες είναι ανεξάρτητο ωστόσο και χρήζει απάντησης. Το επιπλέον έννομο αγαθό πάντως, αν αυτό ήταν μόνο το ζητούμενο, το βρίσκουμε εύκολα μέσω του 82Α του ελΠΚ (το οποίο αφιερώνεται στο έγκλημα με ρατσιστικά χαρακτηριστικά).
- Μήπως η έννοια της γυναικοκτονίας υποβιβάζει το θύμα; Δεν είναι οι όροι που υποβιβάζουν αλλά τα γεγονότα και δυστυχώς μέχρι και σήμερα οι αντιλήψεις της ελληνικής και κυπριακής κοινωνίας. Άλλωστε, η αυξημένη προστασία που διεκδικείται κατά καιρούς για τους ευάλωτους αυτής της κοινωνίας δεν τους κάνει περισσότερο ευάλωτους, ούτε βέβαια και περιορίζει τις προσβολές εις βάρος τους αν δε συνοδεύεται από μία ολιστική αντιμετώπιση της διοίκησης και της κοινωνίας.
- Και τι γίνεται με την αρχή της ενοχής; Η προβληματική εδώ είναι όμοια κάθε φορά που έχει χρησιμοποιηθεί το κίνητρο για τον προσδιορισμό του ποινικού αξιοποίνου, βλ. για παράδειγμα τον αντιρατσιστικό νόμο. Ακριβώς όμως η ύπαρξη του τελευταίου μας θυμίζει μία ολόκληρη συζήτηση σε επίπεδο οικουμενικό για την υπερκέραση της απαγόρευσης τιμώρησης του φρονήματος στα εγκλήματα μίσους.
- Επιπλέον, γεννώνται και συνταγματικής φύσης απορίες: Μήπως η εξειδίκευση του βαρύτερου εγκλήματος από καταβολής κόσμου με βάση το φύλο του θύματος οδηγεί σε μία σειρά από συνταγματικές παραβιάσεις όπως η απαγόρευση διάκρισης λόγω φύλου και η παραβίαση της αρχής της ισότητας και της καθολικότητας των νόμων; Σε αυτό ίσως θα μπορούσαμε να δώσουμε ένα έναυσμα επιχειρημάτων περνώντας μέσα από τον παραλληλισμό για την ποσόστωση…
Προς επίρρωση, δεν είναι η πρώτη φορά που βλέπουμε το φύλο να αυξάνει την ποινική απαξία καθώς στον ελληνικό ποινικό χώρο έχουμε την επιβαρυντική περίσταση του 82 Α’ ΠΚ (: έγκλημα με ρατσιστικά χαρακτηριστικά) μέσα στη νομοτυπική μορφή του οποίου περιλαμβάνεται και η επιλογή του παθόντος «λόγω χαρακτηριστικών φύλου»). Εξάλλου, σε επίπεδο ειδικού ποινικού δικαίου το φύλο του θύματος φαίνεται να έχει αξιολογηθεί τόσο στο άρθρο 312 ΠΚ αλλά και στο νόμο 3500/2006 για την ενδοοικογενειακή βία (σε όποια έκταση δεν υπερκαλύπτεται πλέον από άλλες διατάξεις) σε συνδυασμό με το νόμο 4531/2018 (κυρωτικός της Σύμβασης της Κων/πολης)[3] ο οποίος προβλέπει ρυθμίσεις με έμφυλο χαρακτήρα για την προστασία των γυναικών και το νόμο 4604/2019 «Προώθηση της ουσιαστικής ισότητας των φύλων, πρόληψη και καταπολέμηση της έμφυλης βίας…».
Τα ίδια ωστόσο επιχειρήματα που αποδεικνύουν την χρήση του φύλου και σε άλλες διατάξεις θα μπορούσαν να οπλίσουν και την αντίπαλη φαρέτρα που θεωρεί περιττή μία τέτοια τυποποίηση, προσθέτοντας εδώ και τη δυνατότητα αξιολόγησης της γυναικοκτονίας αυστηρότερα έτσι κι αλλιώς στο πλαίσιο της επιμέτρησης του άρ. 79 ΠΚ.
- Μήπως, όμως, έχουμε παραβίαση του θεμελιώδους κανόνα του Feuerbach nullum crimen nulla poena sine lege certa, στο σκέλος της αοριστίας; Εδώ η απάντηση είναι μονόδρομος: ένα έγκλημα το οποίο περιλαμβάνει αυτούσιο τον ορισμό της ανθρωποκτονίας και επιπλέον τον εξειδικεύει δεν μπορούμε να πούμε ότι είναι αόριστο. Άλλο, φυσικά, είναι το ζήτημα του «κινήτρου» όπου εκεί όμως θα πρέπει να αναζητήσουμε απάντηση στην αρχή της ενοχής.
- Και το σημαντικότερο ίσως:
Μήπως η τυποποίηση της γυναικοκτονίας δε θα συνιστά τίποτα παραπάνω από lex imperfecta καθώς στο ελΠΚ απειλείται έτσι κι αλλιώς η ανώτερη ποινή για την ανθρωποκτονία; Χωρίς να μπούμε καθόλου στη συζήτηση περί συμβολικού ποινικού δικαίου θα ήταν σκόπιμο μόνο να σκεφτούμε το εξής: η ποινή σήμερα αποτελεί μία μεταβλητή, που σε αντίθεση με όσα είχαμε διδαχθεί παλαιότερα στα ακαδημαϊκά μας εγχειρίδια και σύμφωνα με όσα μας έμαθε η πρόσφατη διετής εμπειρία των νέων κωδίκων και των αλλεπάλληλων τροποποιήσεών τους, αυξομειώνεται πιο εύκολα από ποτέ. Επομένως, το επιχείρημα «μα πώς θα σπάσουν ή πού θα πάνε τα ισόβια», είναι άνευ αντικειμένου καθώς το ουσιώδες δεν κρίνεται εκ του αποτελέσματος. Η βάση του προβληματισμού μας θα πρέπει να αφορμάται από την ποινική απαξία της συγκεκριμένης συμπεριφοράς και το plus σε σχέση με οποιαδήποτε άλλη ανθρωποκτονία, αν υπάρχει. Έτσι η απάντηση «δεν μπορεί να υπάρξει γυναικοκτονία ως διακεκριμένη μορφή ανθρωποκτονίας, ούτε ως επιβαρυντική προσθήκη στο 82 Α’ ΠΚ» δεν φαίνεται να είναι πλήρης αλλά να (μας) επιστρέφει στο ερώτημα.
Πρακτικά, είναι το έννομο αγαθό ή τα έννομα αγαθά που θίγονται σε μία γυναικοκτονία διαφορετικά από αυτά μίας ανθρωποκτονίας; Η απάντηση, σε αυτό το άρθρο, είναι ξεκάθαρη μεν αλλά και αποπροσανατολιστική. ΟΧΙ, ένα είναι το έννομο αγαθό, η ανθρώπινη ζωή. Το ζήτημα όμως ξεπερνά χρονικά το σημείο όπου ο/η Χ (γιατί φυσικά μπορεί να είναι και γυναίκα η γυναικοκτόνος) αφαιρεί τη ζωή της Ψ και εκτείνεται σε όλα τα χρονικά σημεία που έθρεψαν τη συγκεκριμένη συμπεριφορά και τη γιγάντωσαν, θέτοντας τους απαραίτητους όρους κινδύνου, οι οποίοι οδήγησαν αναπόδραστα στην υπέρτατη βλάβη του σπουδαιότερου ατομικού έννομου αγαθού που σήμερα συζητάμε. Αν ήμασταν σκηνοθέτες, θα έπρεπε να τοποθετούσαμε τη σκηνή της αφαίρεσης της ζωής in media res και μετέπειτα να κάναμε ένα αντίστροφο fast forward: τότε θα βλέπαμε πως η γυναικοκτονία δεν είναι τίποτα άλλο από το τέρμα μίας διαδρομής βίαιων πράξεων μη θανατηφόρων μεν, αρκούντως επικίνδυνων δε για να μην τις λάβει κάποιος υπόψη τιμωρητικά. Πριν τη γυναικοκτονία έχει υπάρξει ενδοοικογενειακή βία, παρενόχληση, σεξουαλική επίθεση, βιασμός, απειλές· έχουμε λοιπόν μία σειρά εγκλημάτων που μπορούν να σωρευθούν στο ίδιο το έγκλημα της ανθρωποκτονίας, σπάζοντας τα όρια της ισόβιας κάθειρξης με τους κανόνες της συρροής. Με αυτόν τον τρόπο η απαξία που προέρχεται από τη στέρηση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας μίας γυναίκας λόγω της μεταχείρισης που κάποιος της επιφυλάσσει βάσει του φύλου της είναι επαρκές θεμέλιο στη συζήτηση περί έννομου αγαθού. De lege lata, άλλωστε, ούτε κάποια από τα ελαφρυντικά θα μπορούσαν να λειτουργήσουν (για παράδειγμα του πρότερου σύννομου βίου). Ωστόσο, ένας a priori αποκλεισμός όλων των ελαφρυντικών θα ήθελε σκέψη καθώς φαίνεται να επιδρά στους κανόνες της ειδικής πρόληψης.
Επίσης, η ολιγωρία ή η αδιαφορία των αρχών και το «κουκούλωμα» συμπεριφορών που πηγάζουν από την έμφυλη βία προηγούνται. Αν λοιπόν επιλέξουμε να αντιμετωπίσουμε τη γυναικοκτονία ως ξεχωριστό έγκλημα φοβάμαι ότι της συμπεριφερόμαστε δογματικά, όπως τη νομιμοποίηση παρανόμων εσόδων: αδυνατούμε να εξιχνιάσουμε τα αρχικά εγκλήματα και ρίχνουμε όλο το βάρος της ποινικής απαξίας στο πιο εύκολο προς απόδειξη έγκλημα. Μόνο που σε αντίθεση με το ξέπλυμα βρώμικου χρήματος αν φτάσουμε πια στο θάνατο, καμία ποινή δεν αρκεί για να ξεπλύνει το κακό που ερχόταν με μαθηματική ακρίβεια αλλά απλώς εμείς το κρύβαμε με μαεστρία κάτω απ’ το χαλί.
Σε κάθε περίπτωση, τόσο όσοι προκρίνουν την εισαγωγή της γυναικοκτονίας σαν όρο όσο και αυτοί που διαφωνούν με τη νομική χρήση του δεν μπορούν να αρνηθούν ότι έμφυλη βία υπάρχει. Τελολογικά και με κάποια διάθεση αστεϊσμού, όσο το κλίμα το επιτρέπει, θα έλεγα πως αν δεν υπήρχε, δεν θα χρειαζόταν να εφεύρουμε τη Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης! Από εκεί και μετά αυτό που οφείλουμε να κάνουμε όχι μόνο ως νομικοί αλλά και ως κοινωνία είναι να βρούμε τη ρίζα του κακού και (παραφράζοντας κάπως «μακάβρια» αγγλική παροιμία) να μην «κλαίμε» μόνο πάνω απ’ τον παραγινωμένο καρπό που πέφτει στο έδαφος σαν άψυχο κουφάρι…
Βάγια Πολυζωΐδου
Επίκουρη Καθηγήτρια Ποινικού Δικαίου Πανεπιστημίου Λευκωσίας
Υποσημειώσεις:
[1] Το κείμενο αποδίδει προφορική εισήγηση που έγινε στη διαδικτυακή εκδήλωση με θέμα «Γυναικοκτονία: μια λέξη και ένα έγκλημα», που διοργανώθηκε την Τρίτη 25.01.2021 από τη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Λευκωσίας. Η γράφουσα επιθυμεί, και από τη θέση αυτή, να ευχαριστήσει τον Κοσμήτορα επί Τιμή Καθηγητή Αντώνη Μανιτάκη και τον Πρόεδρο του Τμήματος, Αναπληρωτή Καθηγητή Χρήστο Παπαστυλιανό, για την τιμή της πρόσκλησης, την άψογη διοργάνωση και τον πλούσιο σχολιασμό.
[2] Ο όρος “femicidio” (από το αγγλικό «femicide», ήτοι γυναικοκτονία) χρησιμοποιείται εκτενώς στη Λατινική Αμερική ως χρήσιμο εργαλείο για την αντιμετώπιση της ανησυχητικής κλιμάκωσης των πολύ βίαιων δολοφονιών γυναικών και κοριτσιών. Εισήχθη παράλληλα η λέξη «feminicidio» προκειμένου να αποτυπωθεί το στοιχείο της ατιμωρησίας και της θεσμικής βίας λόγω έλλειψης λογοδοσίας και επαρκούς ανταπόκρισης από την πλευρά του κράτους, όταν διαπράττονται τέτοιες δολοφονίες. Ο δεύτερος όρος χρησιμοποιείται όταν διακυβεύεται η ευθύνη του κράτους.
[3] Η Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης, η οποία υιοθετήθηκε από το Συμβούλιο της Ευρώπης το 2011, τέθηκε σε ισχύ το 2014 και υπογράφηκε από την ΕΕ το 2017, είναι το πρώτο διεθνώς νομικά δεσμευτικό κείμενο του είδους του που θέτει κριτήρια για την πρόληψη της έμφυλης βίας, την προστασία των θυμάτων και την τιμωρία των αυτουργών), σύμφωνα με την οποία ποινικοποιούνται πλέον μορφές έμφυλης και ενδοοικογενειακής βίας, που ως πρόσφατα δεν αναγνωρίζονταν νομικά ως τέτοιες (παρενοχλητική παρακολούθηση, stalking, ακρωτηριασμός γυναικείων γεννητικών οργάνων κ.ο.κ.)
(ενδεικτική ad hoc) Αρθρογραφία προσβάσιμη και από τον παγκόσμιο ιστό:
Myrna Dawson, Michelle Carrigan, Identifying femicide locally and globally- Understanding the utility and accessibility of sex gender-related motives and indicators, https://journals.sagepub.com/doi/pdf/10.1177/0011392120946359, τελευταία επίσκεψη 2/4/2022
Rae Taylor, Jana L. Jasinski – Femicide and the Feminist Perspective, https://journals.sagepub.com/doi/pdf/10.1177/1088767911424541, τελευταία επίσκεψη 2/4/2022
Αποστολάκη Μαρία, Πώς το προβληματικό σύστημα απόκρισης των Αρχών στην έμφυλη βία οδηγεί στην αύξηση των ανθρωποκτονιών; https://diotima.org.gr/wp-content/uploads/2021/01/%CE%9C%CE%B1%CF%81%CE%AF%CE%B1-%CE%91%CF%80%CE%BF%CF%83%CF%84%CE%BF%CE%BB%CE%AC%CE%BA%CE%B7.pdf, τελευταία επίσκεψη 2/4/2022
Γκόνη Καραμπότσου Αναστασία, Γυναικοκτονία: Η έμφυλη διάσταση του αδικήματος της ανθρωποκτονίας, https://www.syntagmawatch.gr/trending-issues/gynaikoktonia-h-emfylh-diastash-tou-adikhmatos-ths-anthrwpoktonias/, τελευταία επίσκεψη 2/4/2022
Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου,
Γυναικοκτονία: Έμφυλη Βία και Αφαίρεση της Ζωής στο Οικείο Περιβάλλον https://www.hlhr.gr/%CE%B3%CF%85%CE%BD%CE%B1%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CE%BA%CF%84%CE%BF%CE%BD%CE%AF%CE%B1-%CE%AD%CE%BC%CF%86%CF%85%CE%BB%CE%B7-%CE%B2%CE%AF%CE%B1-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%B1%CF%86%CE%B1%CE%AF%CF%81%CE%B5%CF%83/, τελευταία επίσκεψη 30/1/2022
Καλούτσου Εύη, Soto Marcela, «Γυναικοκτονία: Το “ανύπαρκτο” έγκλημα. Παγκόσμια δεδομένα & μια σύγκριση νομικών πλαισίων μεταξύ Ελλάδας και Χιλής», https://www.crimetimes.gr/%CE%B3%CF%85%CE%BD%CE%B1%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CE%BA%CF%84%CE%BF%CE%BD%CE%AF%CE%B1-%CF%84%CE%BF-%CE%B1%CE%BD%CF%8D%CF%80%CE%B1%CF%81%CE%BA%CF%84%CE%BF-%CE%AD%CE%B3%CE%BA%CE%BB%CE%B7%CE%BC/, τελευταία επίσκεψη 2/4/2022
Κώνστα Ελευθερία, Γιατί γυναικοκτονία και όχι ανθρωποκτονία, https://ende.gr/%CE%B3%CE%B9%CE%B1%CF%84%CE%AF-%CE%B3%CF%85%CE%BD%CE%B1%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CE%BA%CF%84%CE%BF%CE%BD%CE%AF%CE%B1-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CF%8C%CF%87%CE%B9-%CE%B1%CE%BD%CE%B8%CF%81%CF%89%CF%80%CE%BF%CE%BA/, τελευταία επίσκεψη 2/4/2022
Λήμμα γυναικοκτονία σε https://eige.europa.eu/el/taxonomy/term/1128, τελευταία επίσκεψη 25/1/2022
Μαραγκίδου Μελπομένη, Είναι σωστός τελικά ο όρος «γυναικοκτονία»;, https://diotima.org.gr/einai-sostos-telika-o-oros-gynaikoktonia/, τελευταία επίσκεψη 2/4/2022
Μαροπούλου Μαρίνα, Όρια και όροι αποδοχής ενός νέους νομικού όρου, https://diotima.org.gr/wp-content/uploads/2021/01/%CE%9C.-%CE%9C%CE%B1%CF%81%CE%BF%CF%80%CE%BF%CF%8D%CE%BB%CE%BF%CF%85_%CE%93%CF%85%CE%BD%CE%B1%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CE%BA%CF%84%CE%BF%CE%BD%CE%AF%CE%B1-%CE%BF%CE%B9-%CF%8C%CF%81%CE%BF%CE%B9-%CE%B3%CE%AD%CE%BD%CE%B5%CF%83%CE%B7%CF%82-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%B1%CF%80%CE%BF%CE%B4%CE%BF%CF%87%CE%AE%CF%82-%CE%B5%CE%BD%CF%8C%CF%82-%CE%BD%CE%AD%CE%BF%CF%85-%CE%BD%CE%BF%CE%BC%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CF%8D-%CF%8C%CF%81%CE%BF%CF%85.pdf, τελευταία επίσκεψη 20/1/2022
Παπαναγιώτου Αθηνά, Δίκαιο – αντηχείο: Έμφυλες ταξινομίες, σεξιστικές ιστορίες, ετροκανονικές οικονομίες, https://diotima.org.gr/wp-content/uploads/2021/01/%CE%91%CE%B8%CE%B7%CE%BD%CE%AC-%CE%A0%CE%B1%CF%80%CE%B1%CE%BD%CE%B1%CE%B3%CE%B9%CF%8E%CF%84%CE%BF%CF%85.pdf, τελευταία επίσκεψη 2/4/2022
Πρόταση Νόμου από Επιτροπή Νομικών (Κύπρου) της 30ης Σεπτεμβρίου 2021: Πρόταση νόμου για θέσπιση του αδικήματος της γυναικοκτονίας: Ο περί Ποινικού Κώδικα (Τροποποιητικός) (Αρ. 5) Νόμος του 2021 https://www.nomoplatform.cy/wp-content/uploads/2021/10/23.02.062.160-2021-O-peri-Pinikou-Kodika-1.pdf, τελευταία επίσκεψη 30/10/2021
Σεργίδου Κατερίνα, Φεμινιστικές πρακτικές υπεράσπισης της ζωής από τον ισπανόφωνο κόσμο ως την Ελλάδα, https://diotima.org.gr/wp-content/uploads/2021/01/%CE%9A%CE%B1%CF%84%CE%B5%CF%81%CE%AF%CE%BD%CE%B1-%CE%A3%CE%B5%CF%81%CE%B3%CE%AF%CE%B4%CE%BF%CF%85.pdf, τελευταία επίσκεψη 2/4/2022
Στεφανίδου Ανδρομέδα, Έγκλημα με Ρατσιστικά Χαρακτηριστικά: Ανάλυση των διατάξεων του άρθρου 82Α του Ποινικού Κώδικα, https://www.lawspot.gr/nomika-nea/egklima-me-ratsistika-haraktiristika-analysi-ton-diataxeon-toy-arthroy-82a-toy-poinikoy, τελευταία επίσκεψη 2/4/2022
Φραγκάκης Παναγιώτης, Το φαινόμενο της γυναικοκτονίας στην Ελλάδα και ο ελληνικός ΠΚ: https://www.dikastiko.gr/articles/panagiotis-fragkakis-to-fainomeno-tis-gynaikoktonias-stin-ellada-kai-o-ellinikos-poinikos-kodikas/, τελευταία επίσκεψη 2/4/2022
