Γυναικοκτονία: η έμφυλη διάσταση του αδικήματος της ανθρωποκτονίας

Η διπλή ανθρωποκτονία στη Μακρινίτσα, της Κωνσταντίνας, νεαρής μητέρας ενός τρίχρονου παιδιού και του αδελφού της, από τον εν διαστάσει σύζυγό της και πατέρα του παιδιού, έφερε ξανά στο προσκήνιο, κυρίως υπό πολιτικοκοινωνικό πρίσμα, την έμφυλη διάσταση των ανθρωποκτονιών.

Η γυναικοκτονία (femicide), δηλαδή η «δολοφονία γυναικών, νεαρών κοριτσιών, θηλυκών εμβρύων και βρεφών για λόγους που σχετίζονται με το φύλο τους», σύμφωνα με τον επικρατούντα στη σχετική βιβλιογραφία ορισμό, αποτελεί την χειρότερη και πιο καταστροφική μορφή βίας σε βάρος των γυναικών. Ο όρος femicide διατυπώθηκε για πρώτη φορά το 1976 στο «Διεθνές Δικαστήριο για τα εγκλήματα σε βάρος των γυναικών» από την φεμινίστρια κοινωνιολόγο Diana Russell. Στόχος ήταν να δοθεί ορατότητα στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των γυναικοκτονιών και να αναδειχθεί η διάκρισή τους από το αδίκημα της απλής ανθρωποκτονίας (homo-cide).

Παρότι, σύμφωνα με σχετικές έρευνες των Ηνωμένων Εθνών, το αδίκημα της ανθρωποκτονίας αποτελεί κυρίως ανδρική υπόθεση – καθώς το 81% των θυμάτων, αλλά και η συντριπτική πλειοψηφία των δραστών σε παγκόσμιο επίπεδο είναι άνδρες (UNODOC, 2011, 2018) – οι γυναίκες θύματα ανθρωποκτονιών παρουσιάζουν μία σημαντική ιδιομορφία, αποτελούν τη συντριπτική πλειοψηφία των θυμάτων ανθρωποκτονιών που διαπράττονται εντός του οικογενειακού πλαισίου.

Όπως αποδεικνύουν οι πιο πρόσφατες μελέτες (UNODOC 2018,2019), το 58% των γυναικών-θυμάτων ανθρωποκτονίας από πρόθεση, το έτος 2017, δολοφονήθηκε από τον σύζυγο/σύντροφο ή άλλο μέλος της οικογένειάς του. Ποσοστό, το οποίο βρίσκεται σε αύξηση σε σύγκριση με τα αντίστοιχα στοιχεία του 2012, τα οποία αναφέρονταν σε ποσοστό 47%. Αυτό σημαίνει πως 50.000^[1] γυναίκες κάθε χρόνο (137 γυναίκες κάθε μέρα κατά μέσο όρο) δολοφονούνται στον πλανήτη με αυτό τον τρόπο.

Στα παραπάνω συμπεράσματα κατατείνουν και τα ελληνικά δεδομένα, παρότι στη χώρα μας δεν υπάρχει επίσημη καταγραφή που να συμπεριλαμβάνει τη διάσταση του φύλου. Σύμφωνα με τα στοιχεία της ΕΛ.ΑΣ., τα έτη 2013-2018 δολοφονήθηκαν στη χώρα μας 69 γυναίκες με αιτία την ενδο-οικογενειακή βία, δηλαδή ποσοστό 30,4-50% ετησίως του συνόλου των γυναικών θυμάτων ανθρωποκτονιών. Πρέπει δε να επισημάνουμε ότι το ποσοστό αυτό είναι στην πραγματικότητα αρκετά μεγαλύτερο, καθώς μέχρι τον Ν. 4531/2018 με τον οποίο κυρώθηκε η Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης, στην έννοια της οικογένειας δεν συμπεριλαμβάνονταν οι νυν ή τέως μόνιμοι σύντροφοι, ούτε τα μέρη συμφώνου συμβίωσης. 

Σύμφωνα δε με τα στοιχεία της Ελληνικής ομάδας του Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου για τις Γυναικοκτονίες (European Observatory on Femicide), τα οποία σύντομα θα δημοσιοποιηθούν, τα έτη 2019-2020 τελέστηκαν στην Ελλάδα τουλάχιστον 39 γυναικοκτονίες.

Ο όρος αυτός κωδικοποιεί, πλέον, αυτή την εγκληματική πράξη, χωρίς να περιορίζεται αποκλειστικά στην τέλεση εντός της οικογενειακής σφαίρας. Έως σήμερα έχουν προταθεί διαφορετικά εννοιολογικά σχήματα από θεωρητικούς, όπως η Μεξικανή ανθρωπολόγος Lagarde (Lagarde y De los Ríos 2008, σελ. 216), αλλά και από όργανα και μηχανισμούς του διεθνούς δικαίου.

Ο ορισμός που χρησιμοποιείται -μεταξύ άλλων- από το Συμβούλιο της Ευρώπης και τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (WHO) και ο οποίος φαίνεται να επικρατεί διεθνώς, παρουσιάζει την γυναικοκτονία ως τη «με πρόθεση ανθρωποκτονία γυναικών επειδή είναι γυναίκες». Η Διακήρυξη της Βιέννης για τις γυναικοκτονίες, του Οικονομικού και Κοινωνικού Συμβουλίου του ΟΗΕ (ECOSOC) ορίζει τη γυναικοκτονία ως «τη δολοφονία γυναικών και κοριτσιών λόγω του φύλου τους» και αναφέρεται σε συγκεκριμένες εκφάνσεις του φαινομένου, όπως η δολοφονία γυναικών από τον νυν ή πρώην σύζυγο ή σύντροφο, η στοχευμένη δολοφονία γυναικών και κοριτσιών στο πλαίσιο ένοπλων συγκρούσεων, οι δολοφονίες που συνδέονται με εγκλήματα τιμής ή προίκας, εξαιτίας του σεξουαλικού τους προσανατολισμού ή της ταυτότητας φύλου τους, η δολοφονία των Αβορίγινων και των αυτόχθονων γυναικών και κοριτσιών με βάση το φύλο τους,  η παιδοκτονία κοριτσιών και η θανάτωση θηλυκών εμβρύων, οι θάνατοι που σχετίζονται με τον ακρωτηριασμό των γυναικείων γεννητικών οργάνων, οι γυναικοκτονίες που συνδέονται με συμμορίες του οργανωμένου εγκλήματος, όπως εμπορία ναρκωτικών, ανθρώπων και όπλων κ.ά. (Vienna Declaration on femicide, 21 February 2013).

Στη Λατινική Αμερική, η χρήση των όρων «femicidio» ή «feminicidio» είναι ευρέως διαδεδομένη από τα τέλη του 20^ου αιώνα, στον πολιτικό και, εν γένει, δημόσιο λόγο. Σημαντικό ρόλο σε αυτό έπαιξαν οι εκατοντάδες δολοφονίες γυναικών στην πόλη Juárez του Μεξικό, που οδήγησαν στη συγκρότηση ενός δυναμικού φεμινιστικού κινήματος ενάντια σε όλες τις μορφές βίας που υφίστανται οι γυναίκες και της γυναικοκτονίας και κέντρισαν το διεθνές ενδιαφέρον για το ζήτημα. Λίγα χρόνια αργότερα, οι πρώτες προσπάθειες δικαιικής αντιμετώπισης του προβλήματος αντιμετωπίστηκαν με έκπληξη, σκεπτικισμό και αμφισβήτηση. Παρόλα αυτά, 18 κράτη της Λατινικής Αμερικής και Καραϊβικής έχουν εντάξει πλέον την έννοια στο νομικό τους σύστημα, δημιουργώντας ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον νομικοπολιτικό πείραμα.

Σε άλλες περιοχές του κόσμου, όπως η Ευρώπη, η χρήση της έννοιας για χρόνια περιοριζόταν στη φεμινιστική ακαδημαϊκή έρευνα και τον ακτιβισμό. Τα τελευταία, όμως, χρόνια η συζήτηση αρχίζει να διευρύνεται όλο και περισσότερο στον δημόσιο λόγο και προτάσεις νομοθετικής αντιμετώπισης του φαινομένου διατυπώνονται σε αρκετές ευρωπαϊκές χώρες, όπως η Ισπανία, η Ιταλία, το Βέλγιο και η Γαλλία. Ο έντονος σχετικός διάλογος στη Γαλλία τον προηγούμενο χρόνο^[2], παρότι δεν οδήγησε στην ένταξη της έννοιας στον Ποινικό Κώδικα, εμπλούτισε, ωστόσο, τη νομική σκέψη με προβληματισμούς και επιχειρήματα.

Στην Ελλάδα, ο βιασμός και η δολοφονία της 21χρονης φοιτήτριας, Ελένης Τοπαλούδη, τον Νοέμβριο του 2018 στη Ρόδο αποτέλεσε μια υπόθεση που συνέβαλε καθοριστικά στο να εισαχθεί δυναμικά ο όρος στον δημόσιο λόγο και έκτοτε άρχισε να υιοθετείται, από επίσημους φορείς, όπως η Γενική Γραμματεία Ισότητας των Φύλων, από ΜΜΕ καθώς και οργανώσεις με πεδίο δράσης τα ανθρώπινα δικαιώματα, χωρίς, ωστόσο, να έχουν υπάρξει σημαντικά βήματα με σκοπό την πρόληψη, την προστασία και στήριξη των θυμάτων έμφυλης βίας.

Η δολοφονία της 28χρονης Κωνσταντίνας από τον εν διαστάσει σύζυγό της αποτελεί την 2η καταγεγραμμένη γυναικοκτονία το 2021. Το γεγονός πως στην υπόθεση της Κωνσταντίνας οι αρχές είχαν λάβει γνώση των περιστατικών ενδοοικογενειακής βίας, του κινδύνου που διέτρεχε η ζωή της ίδιας και του ανήλικου παιδιού της και παρόλα αυτά απέτυχαν να την προστατεύσουν, καθιστούν αναγκαία την ουσιαστική και σε βάθος επεξεργασία νομοθετικών αλλαγών.

Τα παραπάνω δεν μπορούν να μην ιδωθούν και υπό το φως των επικείμενων αλλαγών στο  οικογενειακό δίκαιο και ιδιαίτερα της προτεινόμενης τροποποίησης του άρθρου 1532 ΑΚ, σύμφωνα με το οποίο απαιτείται η αμετάκλητη καταδικαστική απόφαση για την αναγνώριση της κακής άσκησης της γονικής μέριμνας, σε πλήρη αντίθεση με διεθνή νομικά κείμενα, όπως η Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης, θέτοντας σε ακόμη μεγαλύτερο κίνδυνο τη ζωή χιλιάδων γυναικών και παιδιών θυμάτων ενδοοικογενειακής βίας.

Αναστασία Γκόνη – Καραμπότσου
LL.M. Συγκριτικών Νομικών Σπουδών ΕΚΠΑ
Δικηγόρος με ειδίκευση στα ζητήματα έμφυλης ισότητας
Μέλος της Ελληνικής επιτροπής του European Observatory on Femicide

Υποσημειώσεις:

[1] Οι 50.000 κατανέμονται στις ηπείρους ως εξής: 20.000 στην Ασία (0.9 ανά 100.000 γυναικών), 19.000 στην Αφρική (με το υψηλότερο όμως ποσοστό, 3.1 ανά 100.000), ακολουθεί η Αμερική με 8.000 (1.6 ανά 100.000), η Ευρώπη με 3.000 (0.7 ανά 100.000) και η Ωκεανία με 300 (1.3 ανά 100.000). Πηγή UNODOC, 2018 “Gender-related killing of women and girls”.

[2] Ενδεικτικά: http://www.syndicat-magistrature.org/Observations-du-Syndicat-de-la-magistrature-devant-l-Assemblee-nationale-sur-le.html ,  http://www.assemblee-nationale.fr/dyn/15/rapports/ega/l15b2695_rapport-information#_ftnref2.