Τα τελευταία χρόνια είμαστε θεατές μιας ραγδαίας αύξησης των ποσοστών βίας κατά των γυναικών. Τόσο στην Ελλάδα, όσο και σε άλλες Ευρωπαϊκές[1] και μη χώρες, χιλιάδες γυναίκες πέφτουν θύματα κακοποίησης, η οποία ποικίλει σε μορφές και ένταση[2]. Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των εγκλημάτων αυτών είναι ότι στρέφονται συγκεκριμένα κατά των γυναικών ή κοριτσιών για λόγους που συνδέονται ευθέως με το φύλο (έμφυλη βία – gender specific)[3]. Το θύμα δηλαδή επιλέγεται από τον διώκτη του με βάση την ταυτότητα ή τα χαρακτηριστικά του φύλου του. Συναφώς, η κακοποίηση και η εκμετάλλευση αποτελεί επίσης συχνά έναν από τους κυριότερους λόγους αποχώρησης από τις χώρες καταγωγής προσφυγισσών και μεταναστριών[4]. Παρόλο που η έμφυλη βία έχει χαρακτηριστικά καθολικότητας και εντοπίζεται ανεξαιρέτως σε όλες τις χώρες του πλανήτη, τα διαφορετικά πολιτισμικά χαρακτηριστικά σε συνδυασμό συγκεκριμένα με τη θέση της γυναίκας στην εκάστοτε κοινωνία επηρεάζουν σε ένα βαθμό την ένταση και την έκταση του φαινομένου[5]. Ωστόσο, όπως αναφέρεται από τη Γενική Γραμματεία Ισότητας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων ο αριθμός των γυναικών στις οποίες χορηγήθηκε προσφυγικό καθεστώς από το ελληνικό κράτος για λόγους σχετιζόμενους με την έμφυλη βία είναι αρκετά μικρός σε σχέση με τον συνολικό αριθμό των γυναικών που αιτούνται την χορήγηση ασύλου. Ειδικότερα, το ποσοστό σύμφωνα με τους παρατιθέμενους πίνακες κυμαίνεται σταθερά κάτω από το 1% των συνολικών αιτήσεων ασύλου που έχουν υποβληθεί από γυναίκες το διάστημα 2018-2022 ενώ τονίζεται ότι η αύξηση του ποσοστού τα έτη 2020-2022 οφείλεται στη σημαντική μείωση των συνολικών αιτήσεων ασύλου το διάστημα αυτό σε σχέση με το 2020 και 2019[6]. Στα πλαίσια αυτά, το φαινόμενο της ενδοοικογενειακής βίας, που λαμβάνει ιδιαίτερα μεγάλες διαστάσεις και μονοπωλεί συχνά για διάφορους λόγους το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης εξετάστηκε από το Δικαστήριο της Ένωσης στη απόφαση του στην υπόθεση C-621/21[7]. Το ιστορικό της συγκεκριμένης υπόθεσης έχει ως εξής: Μια διαζευγμένη Τουρκάλα, κουρδικής καταγωγής και μουσουλμανικού θρησκεύματος, αιτήθηκε άσυλο στη Βουλγαρία προβάλλοντας τον ισχυρισμό ότι η οικογένειά της την είχε εξαναγκάσει στη σύναψη γάμου, καθώς και ότι ο σύζυγός της είχε βιαιοπραγήσει και εξαπολύσει απειλές εις βάρος της, φοβούμενη ότι, εάν αναγκαστεί να επιστρέψει στην Τουρκία, διατρέχει κίνδυνο η ζωή της. Το αρμόδιο βουλγάρικο Δικαστήριο, υπέβαλλε προδικαστικό ερώτημα στο δικαστήριο της Ένωσης αναφορικά με την Ευρωπαϊκή οδηγία που καθορίζει τις προϋποθέσεις, αφενός, για την αναγνώριση του καθεστώτος πρόσφυγα και αφετέρου, για τη χορήγηση του καθεστώτος επικουρικής προστασίας υπηκόων τρίτων χωρών[8]. Η αναγνώριση του καθεστώτος πρόσφυγα προβλέπεται για τις περιπτώσεις δίωξης υπηκόου τρίτης χώρας για πέντε (5) λόγους ειδικότερα: λόγω φυλής, θρησκείας, ιθαγένειας, πολιτικών πεποιθήσεων ή ιδιότητας μέλους ιδιαίτερης κοινωνικής ομάδας. Το Δικαστήριο διατύπωσε στη απόφαση του ότι οι γυναίκες, είτε διακρινόμενες από το λοιπό πληθυσμό ως σύνολο είτε μικρότερες ομάδες γυναικών, δύναται να έχουν την ιδιότητα μέλους «ιδιαίτερης κοινωνικής ομάδας» αποτελούσα «λόγο δίωξης» ικανό να οδηγήσει στην αναγνώριση του καθεστώτος πρόσφυγα σε αυτές. Ουσιαστικά δηλαδή αναγνωρίστηκε η δυνατότητα χορήγησης προσφυγικού καθεστώτος – εφόσον έτσι αποφασίσουν οι εθνικές αρχές – στις αιτούσες άσυλο θύματα έμφυλης βίας με όμοιο ιστορικό με τη αιτούσα.
Όπως προείπαμε η βία κατά των γυναικών αποτελεί ένα καθολικό φαινόμενο ωστόσο έχει ενδιαφέρον να εξετάσουμε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της υπό κρίση περίπτωσης και συγκεκριμένα την επικρατούσα κατάσταση στη Τουρκία. Η Τουρκία κατέχει μία από τις πρώτες θέσεις χωρών με τα υψηλότερα ποσοστά βίας[9]. Πρώτο χαρακτηριστικό της συγκεκριμένης υπόθεσης αποτελεί ότι η αιτούσα εξαναγκάστηκε από την οικογένεια της να τελέσει γάμο. Ο εξαναγκαστικός γάμος αποτελεί συνηθισμένο φαινόμενο σε διάφορες χώρες και αποτελεί ειδική μορφή βίας με έμφυλα χαρακτηριστικά ενώ συνοδεύεται από την άσκηση ψυχολογικής βίας -συχνά και φυσικής – στο θύμα του οποίου η βούληση κάμπτεται εξαιτίας π.χ. της νεαρής του ηλικίας και της εν γένει ευάλωτης θέσης του απέναντι στα πρόσωπα τα οποία το εξαναγκάζουν σε γάμο όπως η οικογένεια και το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον. Στη Τουρκία, το 14% των γυναικών ηλικίας 20-24 παντρεύτηκαν πριν τα 18 ενώ το 48% των κοριτσιών που έχουν παντρευτεί μέχρι την ηλικία των 18 ετών εκτίθενται σε σωματική βία, 4 από τις 10 γυναίκες εκτίθενται σε σωματική ή σεξουαλική βία και 3 στις 10 γυναίκες παντρεύονται πριν κλείσουν τα 18. Στο 1/3 των κοριτσιών δεν επιτρέπεται να πάνε σχολείο από τις οικογένειές τους. Το 11% των γυναικών στην Τουρκία εμποδίζονται να εργαστούν από τις οικογένειές τους. Τέλος, το 90% των θυμάτων εμπορίας ανθρώπων στην Τουρκία είναι γυναίκες[10]. Ενδεικτικά, σύμφωνα με στατιστικά στοιχεία, μόνο 1 στις 10 γυναίκες στην Τουρκία που εκτίθενται στη βία απευθύνεται σε ένα ίδρυμα για βοήθεια[11].
Ακολούθως, με βάση το ιστορικό της υπόθεσης αυτής είναι αναμενόμενο να αναρωτηθούμε πόσο άραγε εύκολο είναι να πάρει μια γυναίκα διαζύγιο στη Τουρκία και να προστατευτεί από την κακοποιητική γαμική σχέση από τις κρατικές αρχές. Το κριτήριο αυτό, δηλαδή το εάν οι κρατικές αρχές είναι ικανές ή όχι να παρέχουν τη απαραίτητη προστασία στο θύμα αποτελεί βασική προϋπόθεση χορήγησης προσφυγικού καθεστώτος. Στο ντοκιμαντέρ «Dying to divorce»[12] παρουσιάζεται η καθημερινότητα και ο αγώνας για δικαιοσύνη γυναικών θυμάτων ενδοοικογενειακής βίας. Ιδιαίτερα χαρακτηριστική είναι η περίπτωση ενός θύματος, της Arzu. Η Arzu παντρεύτηκε στα 14 εξαναγκαστικά έναν άντρα 10 χρόνια μεγαλύτερό της με τον οποίο απέκτησε παιδιά. Όταν η Arzu ζήτησε διαζύγιο, o πρώην σύζυγος της την πυροβόλησε επτά φορές από κοντινή απόσταση στα πόδια και τα χέρια της λέγοντας «δεν θα σε πυροβολήσω για να σε σκοτώσω, θα σε κάνω να σέρνεσαι» ενώ η ίδια μάλιστα τον παρακάλεσε να μην την πυροβολήσει στα χέρια για να μπορεί να προσέχει τα παιδιά τους. Εν τέλει, ο σύζυγος της καταδικάστηκε και είναι φυλακισμένος. Στο ντοκιμαντέρ, δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στη ουσιαστική ατιμωρησία των δραστών, παρά τη την ύπαρξη εθνικού πλαισίου για την δίωξη τους. Οι αποφάσεις του ΕΔΔΑ επιβεβαιώνουν την κρατική ολιγωρία στις περιπτώσεις αυτές και την αδυναμία παροχής αποτελεσματικής προστασίας στα θύματα[13]. Η αποχώρηση της Τουρκίας από την Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης το 2021[14] – η οποία είναι το μόνο κράτος που έχει αποχωρήσει από αυτή- ενισχύει την άποψη ότι η χώρα έχει κάνει βήματα πίσω αναφορικά με την προστασία των δικαιωμάτων των γυναικών[15], παρότι η Σύμβαση έχει επικριθεί ως έχουσα αποκλειστικά διακηρυκτικό χαρακτήρα. Άλλωστε, ας μην λησμονούμε το οξύμωρο ότι διάφορα νομοθετικά κείμενα έχουν αξιοποιηθεί για να εξυπηρετήσουν ως βάση όχι τη προστασία αλλά την επιδείνωση της θέσης της γυναίκας και την επιβολή πρόσθετων εμποδίων π.χ. στη προστασία της μητρότητας, εντός Ε.Ε. (βλ. την χαρακτηριστική απόφαση του ΔΕΕ η οποία έκρινε ως επιτρεπτή την απόλυση εγκύου στα πλαίσια των ομαδικών απολύσεων)[16].
Παρότι δεν πρέπει να υπάρχει η αυταπάτη ότι – η ισονομία ειδικά η τυπική- οδηγεί σε πραγματική ισοτιμία εφόσον η τελευταία δεν είναι καθολική όσο υπάρχει κοινωνική ανισότητα, πρέπει να αξιοποιείται κάθε τυπική και νομοθετική κατάκτηση για την υπεράσπισή της γυναίκας απέναντι σε αναχρονιστικές πρακτικές και τη πολύμορφη βία που της ασκείται. Άλλωστε, κάθε νομική καθιέρωση μέτρων προστασίας της γυναίκας ή αναγνώρισης της ισοτιμίας ανάμεσα στα δύο φύλα αποτυπώνει στον έναν ή άλλο βαθμό, την πρόοδο που έχει πραγματοποιηθεί στην ένταξη της γυναίκας στην κοινωνικά αναγνωρισμένη εργασία και είναι αποτέλεσμα πολύχρονων κοινωνικών αγώνων[17]. Για αυτό και η νομολογιακή αποτύπωση ευνοϊκών ερμηνειών του νόμου σε ευρωπαϊκό και σε εθνικό επίπεδο ως προς την αντιμετώπιση των θυμάτων ενδοοικογενειακής βίας είναι κάτι που πρέπει να ενθαρρύνεται χωρίς ωστόσο να λησμονείται και να μην αναδεικνύεται η πραγματική αιτία του φαινομένου, δηλαδή οι εκμεταλλευτικές σχέσεις παραγωγής πάνω στις οποίες οικοδομείται η κοινωνία και οι αντίστοιχες αντιλήψεις, της συνείδησης που αυτές δημιουργούν, των προτύπων που καλλιεργούν και αναπαράγουν. Επιπλέον, κάποιος θα μπορούσε να αντιπαραβάλλει ότι τα ανωτέρω έρχονται σε αντίθεση με το γεγονός ότι η Τουρκία αναγνωρίζεται ως ασφαλής χώρα για τους υπηκόους π.χ. της Συρίας, Σομαλίας και του Αφγανιστάν στα πλαίσια της κοινής δήλωσης μεταξύ Ε.Ε. και Τουρκίας με αποτέλεσμα οι αιτήσεις ασύλου τους στην Ελλάδα να κρίνονται -υπό την προϋπόθεση της μη απόδειξης του αντίθετου- απαράδεκτες και να κρίνεται επιτρεπτή η επιστροφή τους σε αυτή καθώς αποτέλεσε χώρα διόδου τους.
Δρούγκα Γ. Ελένη,
Νομικός ΔΣΘ, ΜΔΕ Αστικού Δικαίου, Εργατικού Δικαίου και Πολιτικής Δικονομίας ΑΠΘ, ΜΔΕ Διεθνών και Ευρωπαϊκών Νομικών Σπουδών
[1] 2.300 γυναίκες δολοφονούνται κάθε χρόνο στην Ευρώπη από συντρόφους ή πρώην συντρόφους τους δηλαδή 45 γυναίκες την εβδομάδα σκοτώνονται από εκείνους που υποτίθεται ότι τις αγαπούσαν. 1 στις 3 γυναίκες έχει υποστεί σωματική και/ή σεξουαλική βία και 1 στις 2 γυναίκες έχει υποστεί σεξουαλική παρενόχληση από την ηλικία των 15 ετών. Το 10% των γυναικών στην ΕΕ αναφέρουν ότι έχουν πέσει θύματα σεξουαλικής βίας, ενώ το 5% βιάστηκαν με τη χρήση βίας βλ. European Union Agency for Fundamental Rights (FRA), Violence against women: an EU-wide survey. Main results report, 2014. Από όλα τα περιστατικά βίαιων σεξουαλικών εγκλημάτων πάνω από το 90% των θυμάτων ήταν γυναίκες και το 99% των καταδικασθέντων ήταν άνδρες βλ. Violence against women in Europe, δημοσιευμένο στον ιστότοπο https://www.womenlobby.org/Violence-against-women-in Europe#:~:text=2.300%20women%20are%20killed%20every,since%20the%20age%20of%2015.
[2] Στο πλαίσιο της έννοιας της έμφυλης βίας συμπεριλαμβάνονται αρκετές μορφές κακοποιητικών πράξεων σωματικής σεξουαλικής, ψυχολογικής ή/και λεκτικής μορφής που στρέφονται κατά γυναικών και κοριτσιών σε ενδοοικογενειακό και μη περιβάλλον με αποκορύφωμα φυσικά τις γυναικοκτονίες δηλαδή τη δολοφονία γυναικών ως αποτέλεσμα άσκησης βίας από ερωτικό σύντροφο ή ως αποτέλεσμα μισογυνισμού ή ακόμη «για λόγους τιμής βλ. αναλυτικά για το έγκλημα της γυναικοκτονίας Α.Συκιώτου, Γυναικοκτονία – Μια ανθρωποκτονία με ρατσιστικά χαρακτηριστικά και άλλες (επίκαιρες) μορφές βίας κατά των γυναικών, ΠοινΔικ, 7/2022, σελ. 978.
[3] Βλ. Συκιώτου, ο.π. σελ. 978, όπου αναφέρει ότι η έμφυλη βία είναι πολύ πιο θανατηφόρα από τις περισσότερες σοβαρές ασθένειες της εποχής μας και ότι ο ΟΗΕ χαρακτήρισε τις γυναικοκτονίες και γενικά την έμφυλη βία κατά των γυναικών και των κοριτσιών πανδημία, η οποία μάλιστα επισκιάζει την πανδημία του COVID-19.
[4] Σημειώνεται ωστόσο στη Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης το άρθρ. 4 παρ. 3, που εμπεριέχει μεταξύ άλλων λόγων διάκρισης, την αρχή της απαγόρευσης των διακρίσεων λόγω ταυτότητας φύλου ή σεξουαλικού προσανατολισμού. Συνεπώς, υποστηρίζεται από την νομική θεωρία ότι έτσι διασφαλίζεται η προστασία και η υποστήριξη όλων των θυμάτων βίας, ανεξάρτητα από τα ταυτοτικά τους χαρακτηριστικά ή τις ερωτικές προτιμήσεις τους όπως π.χ. τα διεμφυλικά άτομα, οι λεσβίες και οι αμφιφυλόφιλες γυναίκες ενώ μπορεί να περιλαμβάνονται και οι ομοφυλόφιλοι άνδρες οι οποίοι αντιμετωπίζουν περιστατικά ενδοοικογενειακής βίας βλ. Κώνστα, Η αποχώρηση της Τουρκίας από τη Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης: ένα ακόμη πλήγμα στην προστασία των δικαιωμάτων των γυναικών 2021, δημοσιευμένο στον ιστότοπο του Σύνταγμα Watch, https://www.syntagmawatch.gr/trending-issues/h-apoxwrhsh-ths-tourkias-apo-th-symvash-ths-kwnstantinoupolis-ena-akomh-plhgma-sthn-prostasia-twn-dikaiwmatwn-twn-gynaikwn/
[5] Χαρακτηριστικό είναι ότι ειδικές μορφές γυναικοκτονίας εντοπίζονται σε διαφορετικές περιοχές του πλανήτη. Π.χ. στη γυναικοκτονία συμπεριλαμβάνονται η βρεφοκτονία και η εμβρυοκτονία που βασίζονται στην επιλογή φύλου (όπως στην Κίνα), οι στοχευμένες δολοφονίες γυναικών και κοριτσιών στο πλαίσιο ένοπλων συγκρούσεων (κυριολεκτικές γενοκτονίες στην Αφρική) και ακόμη περιπτώσεις οι οποίες συνδέονται με οργανωμένες εγκληματικές ομάδες σε σχέση κυρίως με την εμπορία γυναικών και κοριτσιών Βλ. Συκιώτου, ο.π. σελ. 978.
[6] Γενική Γραμματεία Ισότητας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, 4Η Ετήσια έκθεση για τη βία κατά των γυναικών σελ. 137-139.
[7] Βλ. ΔΕΕ, απόφαση της 16ης Ιανουαρίου 2024, WS κατά Intervyuirasht organ na Darzhavna agentsia za bezhantsite pri Ministerskia savet, ΤΠΝ Curia,διαθέσιμη στη ιστοσελίδα https://curia.europa.eu/juris/document/document.jsf;jsessionid=39DEE7145EBAE95EBFE195719FD19EF4?text=&docid=283402&pageIndex=0&doclang=EL&mode=req&dir=&occ=first&part=1&cid=825772
[8] Σημειώνεται ότι ο μηχανισμός της προδικαστικής παραπομπής παρέχει στα δικαστήρια των κρατών μελών της Ένωσης τη δυνατότητα, στο πλαίσιο της ένδικης διαφοράς της οποίας έχουν επιληφθεί, να υποβάλουν στο Δικαστήριο της Ένωσης προδικαστικό ερώτημα σχετικό με την ερμηνεία του δικαίου της Ένωσης ή με το κύρος πράξεως οργάνου της Ένωσης. Το Δικαστήριο δεν αποφαίνεται επί της διαφοράς που εκκρεμεί ενώπιον του εθνικού δικαστηρίου καθώς εναπόκειται στο εθνικό δικαστήριο να επιλύσει την διαφορά αυτή, λαμβάνοντας όμως υπόψη την απόφαση του ΔΕΕ. Η απόφαση αυτή δεσμεύει και τα άλλα εθνικά δικαστήρια ενώπιον των οποίων ανακύπτει παρόμοιο ζήτημα. Εδώ το ερώτημα τέθηκε αναφορικά με τα άρθρα αναφορικά με τα άρθρ.10 παρ. 1, στοιχ. Δ, 9 παρ. 3 και αρθρ. 15, στοιχ. α΄ και β΄, της οδηγίας 2011/95 2011/95/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 13ης Δεκεμβρίου 2011, σχετικά με τις απαιτήσεις για την αναγνώριση των υπηκόων τρίτων χωρών ή των απάτριδων ως δικαιούχων διεθνούς προστασίας, για ένα ενιαίο καθεστώς για τους πρόσφυγες ή για τα άτομα που δικαιούνται επικουρική προστασία και για το περιεχόμενο της παρεχόμενης προστασίας, στη ιστοσελίδα https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/?uri=CELEX:32011L0095
[9] Βλ. Συκιώτου, ο.π. σελ. 979× Ηuman Rights Watch, Interview: How Turkey’s Failure to Protect Women Can Cost Them Their Lives Authorities Need To Act To Prevent Femicides 2022, δημοσιευμένο σε https://www.hrw.org/news/2022/05/26/interview-how-turkeys-failure-protect-women-can-cost-them-their-lives.
[10] Τα στατιστικά στοιχεία αυτά προέρχονται από τον ιστότοπο του UN WOMEN, Europe and Central Asia, Ending violence against women and girls https://eca.unwomen.org/en/where-we-are/turkey/ending-violence-against-women.
[11] Ο.π.,UN WOMEN, Europe and Central Asia, Ending violence against women and girls.
[12] Το Dying to Divorce είναι ένα βρετανικό ντοκιμαντέρ του 2021 με σκηνοθέτη τη Chloe Fairweather.
[13] ΕΔΔΑ, απόφαση της 22ης Μαρτίου του 2016, M.G. κατά Τουρκίας, προσφυγή αριθ. 646/10× ΕΔΔΑ, απόφαση της 28ης Ιουνίου του 2016, Halime Kılıç κατά Τουρκίας, προσφυγή αριθ. 63034/11.
[14] Βλ. Κώνστα, ο.π.
[15] Πέρα από την Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης που κρίνεται ως η πιο εκτεταμένη διεθνής συνθήκη για την αντιμετώπιση της βίας κατά των γυναικών σε όλες τις μορφές της, έχει υιοθετηθεί από Επιτροπή των Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης την 28η Μαρτίου 2019 η Σύσταση για την πρόληψη και την καταπολέμηση του σεξισμού βλ. Κώνστα, ό.π.
[16] ΔΕΕ, απόφαση της 22ας Φεβρουαρίου 2018, C‑103/16, Jessica Porras Guisado κατά Bankia SA, Fondo Garantía Salarial κ.λπ, ΤΠΝ Curia,διαθέσιμη στη ιστοσελίδα https://curia.europa.eu/juris/document/document.jsf?text=&docid=199568&pageIndex=0&doclang=EL&mode=lst&dir=&occ=first&part=1&cid=6167527 .
[17] Ε.Μπέλλου, Η ταξική ρίζα της γυναικείας ανισοτιμίας. Η βία –και η ενδοοικογενειακή– ως έκφρασή της, ΚΟΜΕΠ, 1/2022, δημοσιευμένο και ηλεκτρονικά στον ιστότοπο https://www.komep.gr/m-article/I-taksiki-riza-tis-gynaikeias-anisotimias.-I-bia-kai-i-endooikogeneiaki-os-ekfrasi-tis/.
