Η κανονιστική σημειολογία του Συντάγματος και ο αντιθεσμικός μιθριδατισμός*

Στις πανεπιστημιακές μου παραδόσεις ενίοτε αναφέρομαι στην κανονιστική και σημειολογική πυκνότητα του όρου «Σύνταγμα», αλλά και στο συνταγματικό κείμενο ως μια, με λακανικούς όρους, άρθρωση σημαινόντων μεταξύ τους σε μια σημαίνουσα αλυσίδα. Οι κριτικές σκέψεις των φοιτητών μας εκμαιεύονται συνήθως ευχερέστερα μέσω στοχευμένων διερωτήσεων: Γιατί λ.χ. το «Σύνταγμα» της Γερμανίας μέχρι σήμερα ονομάζεται απλώς «Θεμελιώδης Νόμος», ενώ κατά τα λοιπά ο σχετικός όρος (Verfassung) χρησιμοποιείται ευρύτατα; Ποια είναι η σημαινόμενη διάσταση προσωρινότητας αλλά και ατελούς κυριαρχίας που ο Γερμανός συντακτικός νομοθέτης εξέφρασε με την αποφυγή χρήσης του όρου «Σύνταγμα»; Ή, στα συμφραζόμενα του ευρωπαϊκού συνταγματισμού, γιατί άραγε η αρχή της υπεροχής του ενωσιακού Δικαίου δεν περιλαμβάνεται expressis verbis ως θεμελιώδης αρχή στο ίδιο το προοίμιο του κατ΄ ουσίαν συνταγματικού κειμένου της Ένωσης, ήτοι στο προοίμιο της Συνθήκης της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΣΕΕ) αλλά, αντιθέτως, τυγχάνει μόνο μιας αφηγηματικής αναφοράς ως απόφανση της πάγιας νομολογίας του Δικαστηρίου της ΕΕ, την οποία ο ενωσιακός νομοθέτης φαίνεται να διστάζει να υιοθετήσει ρητά, αλλά «απλώς» μας την «υπενθυμίζει» και την εισάγει σε μια (ισόκυρη μεν, χωρικά «απομακρυσμένη» δε) προσαρτώμενη στη ΣΕΕ Δήλωση;

«Η Διάσκεψη υπενθυμίζει ότι, σύμφωνα με την πάγια νομολογία του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης, οι Συνθήκες και το δίκαιο που θεσπίζεται από την Ένωση βάσει των Συνθηκών υπερισχύουν του δικαίου των κρατών μελών, υπό τους όρους που ορίζονται στην εν λόγω νομολογία.»

Δεν υπήρχε άραγε «χώρος» να προστεθεί στο προοίμιο της ΣΕΕ μια ρητή κατοχύρωση της αρχής της υπεροχής του ενωσιακού δικαίου; Ή δεν υφίστατο άραγε άλλη εφικτή διατύπωση; Είθισται ο νομοθέτης στις κανονιστικές του παρεμβάσεις να ‘υπενθυμίζει’ κάτι; Εν προκειμένω μάλιστα κάτι που έτερο θεσμικό όργανο (το ΔΕΕ) έχει αναλάβει το «βάρος» να στοιχειοθετήσει και υποστηρίξει; Μήπως, συνεπώς, οι «υπενθυμίσεις» υποκαθιστούν εν τέλει την ελλείπουσα ομόφωνη πολιτική βούληση να δηλωθεί κάτι με σαφήνεια και, κυρίως, την ελλείπουσα ομόθυμη ουσιαστική ταύτιση του νομοθέτη με το περιεχόμενο της διακηρυσσόμενης αρχής; Μια έλλειψη ουσιαστικής ταύτισης που αντανακλά την ιστορικά αμφίθυμη στάση των κρατών μελών απέναντι στο ίδιο τους το ενωσιακό εγχείρημα; 

Το κείμενο του νόμου, πόσω μάλλον του Συντάγματος, δηλοί συνεπώς πολλά, συνιστά μια κειμενική αποτύπωση της κυρίαρχης βούλησης σε δεδομένο ιστορικό τόπο και χρόνο. Θα έλεγα ότι στο πλαίσιο της επικαιρότητας των ημερών θα μπορούσε σε αυτό το πνεύμα να διατυπωθεί η εξής διερώτηση: Με απόφαση της Oλομέλειας, κατ’ εφαρμογή του άρθρου 86 του Συντάγματος και του νόμου περί ευθύνης υπουργών (ν. 3126/2003), η Βουλή συγκρότησε ειδική κοινοβουλευτική επιτροπή για τη διενέργεια προκαταρκτικής εξέτασης της πρότασης άσκησης δίωξης κατά του πρώην υφυπουργού κ. Τριαντόπουλου. Αποστολή της επιτροπής είναι να εξετάσει αν συντρέχουν ενδείξεις ενοχής του κ. Τριαντόπουλου και να υποβάλει πόρισμα στην ολομέλεια, προκειμένου αυτή να αποφασίσει αν θα ασκηθεί δίωξη ή όχι. Αν ασκηθεί δίωξη, συγκροτείται δικαστικό Συμβούλιο του Ειδικού Δικαστηρίου που απαρτίζεται από τρεις αρεοπαγίτες και δύο συμβούλους της Επικρατείας. Το Συμβούλιο διεξάγει κύρια ανάκριση, η οποία διέπεται από την αρχή της μυστικότητας, προκειμένου να αποφασίσει αν θα παραπέμψει τον κατηγορούμενο στο ακροατήριο του Ειδικού Δικαστήριο.

Στερείται παντελώς σημειολογικής κανονιστικότητας αλλά και δικαιοπολιτικής ratio η παρ. 3 του άρθρου 86 του Συντάγματος, όταν ορίζει αδιάστικτα ότι  η Βουλή, με απόφασή της συγκροτεί «ειδική κοινοβουλευτική επιτροπή για τη διενέργεια προκαταρκτικής εξέτασης…Το πόρισμα της επιτροπής του προηγούμενου εδαφίου εισάγεται στην Ολομέλεια της Βουλής, η οποία αποφασίζει για την άσκηση ή μη δίωξης.»; Αν η απάντηση στο ερώτημα αυτό είναι αρνητική, πώς δύναται νομίμως αυτή η πολυπαραμετρική ratio να τεθεί εκποδών τη βουλήσει του εκάστοτε ελεγχομένου Υπουργού; Πόθεν συνάγεται ότι εν προκειμένω η προβλεπόμενη συνταγματική διαδικασία έχει τεθεί αποκλειστικά προς προάσπιση της εννόμου θέσης του Υπουργού, υπόκειται συνεπώς στη δική του απεριόριστη εξουσία διάθεσης, και δεν δρα κατ’ αποτέλεσμα ταυτοχρόνως και ως εγγύηση αποτελεσματικής εξάσκησης εκ μέρους της αντιπολίτευσης του θεσμικού της ρόλου ως ελέγχουσας την κυβέρνηση; Το σε κάθε περίπτωση μη νομικό «επιχείρημα» που διατυπώθηκε, ότι η αντιπολίτευση θα αξιοποιήσει την προκαταρκτική εξέταση για να κάνει «σόου», δεν φαντάζει ούτε καν πολιτικά πειστικό: γιατί τότε άραγε να μην την αφήσουμε να εκτεθεί; Η εκάστοτε Αντιπολίτευση οφείλει ούτως ή άλλως να γνωρίζει ότι απλώς με φωνασκίες και χωρίς ουσιαστική και αξιόπιστη κυβερνητική πρόταση, οι προοπτικές της δεν είναι ευοίωνες – ειδικώς σε χαλεπούς καιρούς ως αυτοί που βιώνουμε.

Ας μην κρυβόμαστε συνεπώς. Η στόχευση της εκ του ασφαλούς «γενναίας αυτοθυσίας» του ελεγχομένου Υπουργού είναι σαφής: Άσκηση τυπικής δίωξης μόνο για το πλημμέλημα της παράβασης καθήκοντος και αποφυγή του «κινδύνου επέκτασης» της ποινικής διερεύνησης σε άλλα βαρύτερα αδικήματα και, κυρίως, σε άλλα πολιτικά πρόσωπα. Το τελευταίο ειδικώς σημείο, ήτοι αυτό της άμβλυνσης αν όχι αναίρεσης της δυνατότητας υποκειμενικής επέκτασης της ασκηθησόμενης δίωξης και σε έτερα πολιτικά πρόσωπα, αν τελεσφορήσει αυτή η «γενναία απλούστευση» και «υπερπήδηση» της συνταγματικά προβλεπόμενης διαδικασίας της προκαταρκτικής εξέτασης, δεν έχω προσωπικά δει να αμφισβητείται σοβαρά από κανένα. Συνεπώς, το μείζον πολιτικό ζητούμενο για τους θιασώτες αυτής της προσέγγισης θα έχει επιτευχθεί, αλλά η συνταγματική νομιμότητα και θεσμική αποτελεσματικότητα θα έχει για μια ακόμη φορά πληγεί. Τούτο συν τοις άλλοις δια του «δια ταύτα» της σώρευσης εγκληματικών συμπεριφορών, πράξεων και παραλείψεων, που οδήγησαν στην τραγωδία των Τεμπών, για τις οποίες τελικώς και πάλι κανείς εκ του ιθύνοντος πολιτικού προσωπικού δεν θα ευθύνεται.

Που οδηγούν όμως όλα αυτά; Σε μια ενίσχυση της κρίσης του αντιπροσωπευτικού μας συστήματος, στον «αντισυστημισμό» που δήθεν οι «Ηρακλείς του στέμματος» διανοούμενοι συντροφιάς επιθυμούν να αντιπαλέψουν, αλλά και έναν ιδιότυπο μιθριδατισμό, ήτοι μια σταδιακή εξοικείωση με την επιλεκτική υπονόμευση της κανονιστικής εμβέλειας του Συντάγματος^[1] όταν οι ρυθμίσεις του δεν υποβοηθούν την πολιτική σκοπιμότητα.

Αντώνης Μεταξάς, Καθηγητής, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Δικηγόρος παρ’ Αρείω Πάγω

[*]  Συντετμημένη εκδοχή του παρόντος δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα το Βήμα στις 30 Μαρτίου 2025.