I. Eισαγωγή
Την 15η Απριλίου 2021 συστάθηκε δυνάμει του ν. 4780/2021 η Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής και Τεχνοηθικής, η οποία υπάγεται στον Πρωθυπουργό. Πρόκειται για μετεξέλιξη της προγενέστερης Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής, που είχε συσταθεί με τον ν. 2667/1998 (Α’ 281). Η Επιτροπή αποτελεί συμβουλευτικό όργανο της Πολιτείας ως προς τους τομείς των επιστημών της ζωής και των νέων τεχνολογιών εν γένει. Έχει ως αποστολή τη διερεύνηση των ηθικών, κοινωνικών και νομικών διαστάσεων και συνεπειών στους τομείς, ιδίως, της βιολογίας, της βιοτεχνολογίας, της ιατρικής και της γενετικής, καθώς και των νέων τεχνολογιών, όπως της τεχνητής νοημοσύνης, των προηγμένων αλγορίθμων και της ρομποτικής. Ο λόγος της μετονομασίας της προγενέστερης Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής σε Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής και Τεχνοηθικής είναι η διεύρυνση του τομέα δράσεώς της στα ζητήματα που ανακύπτουν από τις νέες τεχνολογίες.
ΙΙ. Αρμοδιότητες της Επιτροπής και η συγκρότησή της
Η Επιτροπή έχει τις εξής, ιδίως, αρμοδιότητες:
α) Διατυπώνει προτάσεις συνολικής πολιτικής και συγκεκριμένων ενεργειών, καθώς και σχετικές κατευθυντήριες οδηγίες και γνωμοδοτεί για θέματα σχετικά με την αποστολή της,
β) εκπροσωπεί τη Χώρα σε διεθνείς οργανισμούς για θέματα σχετικά με την αποστολή της,
γ) αναπτύσσει πρωτοβουλίες για την ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης για θέματα σχετικά με την αποστολή της,
δ) συμμετέχει σε νομοπαρασκευαστικές Eπιτροπές για θέματα σχετικά με την αποστολή της ή διατυπώνει γνώμη για σχετικές διατάξεις, προ της κατάθεσής τους,
ε) εξετάζει την προσαρμογή της εθνικής έννομης τάξης προς το διεθνές και ενωσιακό δίκαιο και εισηγείται ρυθμίσεις για θέματα σχετικά με την αποστολή της,
στ) συντάσσει και υποβάλλει εκθέσεις σύμφωνα με το άρθρο 34,
ζ) συστήνει ομάδες εργασίας για θέματα σχετικά με την αποστολή της, οι οποίες αποτελούνται από εξειδικευμένο προσωπικό του δημόσιου τομέα ή ιδιώτες εμπειρογνώμονες, ορίζει τον τρόπο οργάνωσης και λειτουργίας τους και παρακολουθεί το έργο τους, και
η) διοργανώνει εκδηλώσεις για θέματα σχετικά με την αποστολή της.
Η Επιτροπή συγκροτείται από έντεκα μέλη εγνωσμένου κύρους με απόφαση του Πρωθυπουργού. Αυτοί είναι εκπρόσωποι της φιλοσοφίας, της νομικής, της πληροφορικής, της μηχανικής μαθήσεως και των νέων τεχνολογιών. Η στόχευση της διεπιστημονικότητας θα επιτυγχανόταν σε μεγαλύτερο βάθος μέσω εκπροσώπου και της θεολογίας, όπως γινόταν και στην προγενέστερη σύνθεση της Επιτροπής Βιοηθικής.
Η Επιτροπή έχει κατά κύριο λόγο γνωμοδοτική αρμοδιότητα στερούμενη κυρωτικών αρμοδιοτήτων. Κυρωτικές αρμοδιότητες διαθέτει, αντιθέτως, η συγγενής Εθνική Αρχή Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής, στην οποία μετέχει μέλος της Επιτροπής Βιοηθικής και εποπτεύει τις Μονάδες Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής.
ΙΙΙ. Η Σύσταση περί υποχρεωτικότητας του εμβολιασμού
Το όλο ζήτημα της υποχρεωτικότητας του εμβολιασμού στον χώρο εργασίας αποτέλεσε αντικείμενο προβληματισμού της νεοσυσταθείσας Επιτροπής Βιοηθικής και Τεχνοηθικής, η οποία εξέδωσε σύσταση για την υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού σε ορισμένες επαγγελματικές ομάδες στον χώρο της υγείας.[1] H Επιτροπή πρότεινε μια προσέγγιση «κλιμακούμενης πρωτοβουλίας» από την πλευρά της Πολιτείας, με τρία στάδια:
Το πρώτο στάδιο έγκειται σε προσαρμοσμένες σε κάθε επαγγελματική ομάδα (ιατροί, νοσηλευτές, εργαστηριακοί, προσωπικό μονάδων φροντίδας, κ.λπ.) εκστρατείες στοχευμένης ενημερώσεως και ευαισθητοποιήσεως για εκούσιο εμβολιασμό, οι οποίες βασίζονται σε επιστημονικά στοιχεία που επικαιροποιούνται συνεχώς, υπό την προϋπόθεση της προηγούμενης κατανοήσεως των φόβων και των γενικότερων αντιλήψεων.
Το δεύτερο στάδιο έγκειται σε υιοθέτηση μέτρων ενθαρρύνσεως/αποθαρρύνσεως που θα μπορούσαν να σχεδιαστούν από την Πολιτεία σε συνεργασία με τη διοίκηση των μονάδων υγείας, όπως π.χ. διευκόλυνση του ραντεβού για τον εμβολιασμό, ελαστικότητα στο ωράριο εργασίας τις ημέρες του εμβολιασμού, προτεραιότητα στην επιλογή αδειών, ή υποχρεωτική χρήση διπλής μάσκας και εξοπλισμού ατομικής προστασίας.
Το τρίτο στάδιο έγκειται στην πρόβλεψη υποχρεωτικότητας ως έσχατη λύση, η οποία πρέπει να έχει συγκεκριμένο χρονικό ορίζοντα και να εφαρμοσθεί μόνον εφόσον τα προηγούμενα μέτρα δεν αποφέρουν σημαντική αύξηση του ποσοστού εμβολιασμού. Η ακριβής εφαρμογή τέτοιου μέτρου αφενός πρέπει να ορίζεται με βάση το εργατικό ή το δημόσιο δίκαιο, αφετέρου απαιτεί να συνυπολογίζονται τυχόν συνέπειες στον καταμερισμό καθηκόντων και στελέχωση των δομών σε περίπτωση μη συμμόρφωσης, ώστε να αποφεύγεται η υπολειτουργία των τελευταίων ή η εργασιακή επιβάρυνση των άλλων εργαζομένων.
Η Επιτροπή επισημαίνει ότι η παραπάνω σύσταση αφορά μόνο στις συγκεκριμένες επαγγελματικές ομάδες του προσωπικού των μονάδων υγείας δημόσιου και ιδιωτικού τομέα, καθώς και στο προσωπικό μονάδων περιθάλψεως ευπαθών ομάδων. Τέλος η Επιτροπή τονίζει ότι, με το πέρασμα του χρόνου, η διστακτικότητα έναντι των εμβολίων κατά της COVID-19, τόσο για συγκεκριμένες επαγγελματικές ομάδες όσο και για τον γενικό πληθυσμό, παρουσιάζει δυναμική μειώσεως όπως υποδεικνύουν τα καθημερινά στοιχεία εμβολιασμού στην Ελλάδα, γεγονός που πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψιν στην εφαρμογή των παραπάνω επιλογών.
Από τη σύσταση διαφαίνεται ότι η Επιτροπή προτείνει την υποχρεωτικότητα μόνον στους εργαζομένους υγείας ως ύστατο καταφύγιο που μάλλον τείνει να αποφευχθεί λόγω της μειώσεως του αριθμού των αρνητών του εμβολιασμού. Θεωρεί ότι προ της θεσπίσεως της υποχρεωτικότητας πρέπει να εξαντληθούν άλλα ηπιότερα μέσα, όπως η ενημέρωση και η ενθάρρυνση. Σε κάθε περίπτωση, αν επιλεγεί η υποχρεωτικότητα, πρέπει αυτή να είναι στοχευμένη και χρονικά περιορισμένη. Και αυτό, διότι, κατά την Επιτροπή, ο εμβολιασμός συνιστά έντονη παρεμβατική πράξη στο σώμα του προσώπου, κάτι που δεν επιτρέπεται να παραβλεφθεί. Επίσης επισημαίνεται ότι η υποχρεωτικότητα επισείει τον κίνδυνο μειώσεως της εμπιστοσύνης στους φορείς δημόσιας υγείας ή και προκλήσεως αντιδράσεων που δύνανται να αναζωπυρώσουν το όποιο αντιεμβολιαστικό κίνημα.[2] Υπό αυτή την εκδοχή, θα ήταν προτιμότερο να προτείνεται κάτι έστω και μετ’ επιτάσεως, παρά να επιβάλλεται.
Οι ανωτέρω θέσεις είναι εξαιρετικά εύλογες, αφουγκράζονται τη σοβαρότητα του ζητήματος και καταλείπουν στη διακριτική ευχέρεια της κανονιστικώς δρώσας διοικήσεως να λάβει περαιτέρω μέτρα, σε περίπτωση που η θέσπιση της υποχρεωτικότητας κριθεί επιτακτική, όπως είναι η παρούσα φάση της πανδημίας. Λειτουργικότερη θα ήταν, ωστόσο, η αξιολόγηση της υποχρεωτικότητας και για άλλα επαγγέλματα και όχι μόνο για αυτά της υγείας. Σε αυτή την κατηγορία θα μπορούσαν να ανήκουν λ.χ. οι αστυνομικοί, πυροσβέστες, εκπαιδευτικοί, οι εργαζόμενοι στην εστίαση, τα θέατρα κ.ο.κ..
ΙV. Μερικές σκέψεις περί της υποχρεωτικότητας
Η συζήτηση περί υποχρεωτικότητας ήγγικεν η ώρα να αποενοχοποιηθεί. Ο υποχρεωτικός εμβολιασμός υπό προϋποθέσεις δεν παραβιάζει θεμελιώδη δικαιώματα κατοχυρωμένα στο Σύνταγμα και την ΕΣΔΑ. Αντιθέτως, υπό τις προϋποθέσεις τηρήσεως της αρχής της αναλογικότητας, αποτελεί έκφανση της υποχρεώσεως του κράτους του να προστατέψει τα συνταγματικά θεμελιώδη δικαιώματα στη ζωή και την υγεία, προβαίνοντας σε ιατρικές παρεμβάσεις που το ίδιο το Σύνταγμα τού επιτρέπει. [3] Στο πλαίσιο αυτό δεν θα πρέπει να παραγνωριστεί και η σημασία του εμβολιασμού για τη συνέχιση της οικονομικής, κοινωνικής και πολιτιστικής δραστηριότητας, αγαθά τα οποία και αυτά κατοχυρώνονται σε αντίστοιχες συνταγματικές διατάξεις. Υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού δεν σημαίνει ότι ο εμβολιασμός θα επιβάλλεται δια της βίας. Δεν μετουσιώνεται σε κάποιον που θα μας κυνηγάει με μια βελόνα για να μας εμβολιάσει είτε το θέλουμε είτε όχι. Ωστόσο, όσοι δεν εμβολιάζονται είναι λογικό ως μέλη μιας κοινωνικής ομάδα να υφίστανται κάποιες συνέπειες ή ορθότερα όσοι εμβολιάζονται είναι δίκαιο να ανακτούν γρηγορότερα το πρότερο καθεστώς ελευθερίας τους. Οι μη εμβολιασθέντες είναι αναλογικό να αναμένουν να κοπάσει η πανδημία, προκειμένου να ανακτήσουν την πρότερη ελευθερία τους.
Όσοι αρνούνται να εμβολιαστούν ή όσοι δεν θέλουν να αποκαλύψουν το ευαίσθητο προσωπικό δεδομένο του (μη) εμβολιασμού μπορούν να προβούν ελεύθερα σε αυτή την επιλογή.[4] Στο πλαίσιο, όμως, της οργανωμένης κοινωνικής συμβιώσεως, που δυστυχώς, όπως φαίνεται, θα εξακολουθήσει να μαστίζεται από επικίνδυνους μεταδοτικούς ιούς και πανδημίες υπό διάφορες μορφές και μεταλλάξεις, η άρνηση εμβολιασμού, τουτέστιν η άρνηση κοινωνικής αλληλεγγύης, είναι συνταγματικά ανεκτό να συνεπάγεται συγκεκριμένες έννομες συνέπειες.[5]
Φερενίκη Παναγοπούλου-Κουτνατζή
Επικ. Καθηγήτρια Παντείου Πανεπιστημίου
Δ.Ν. (Humboldt), Μ.Δ.Ε. (Ε.Κ.Π.Α.), Μ.P.H. (Harvard)
Υποσημειώσεις:
[1] Βλ. Επιτροπή Βιοηθικής και Τεχνοηθικής, Σύσταση για την υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού σε ορισμένες επαγγελματικές ομάδες στον χώρο της υγείας, διαθέσιμο σε: http://www.bioethics.gr/index.php/el/anakoinosis/3023-2021-06-18-10-11-05.
[2] Βλ. Επιτροπή Βιοηθικής και Τεχνοηθικής, Σύσταση για την υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού σε ορισμένες επαγγελματικές ομάδες στον χώρο της υγείας, διαθέσιμο σε: http://www.bioethics.gr/index.php/el/anakoinosis/3023-2021-06-18-10-11-05.
[3] Βλ. Χαράλαμπο Τσιλιώτη, Συνταγματικός ο υποχρεωτικός εμβολιασμός – Σχόλιο στην ΣτΕ (Δ΄ Τμήμα) 2387/2020, Syntagma Watch, 9.12.2020, διαθέσιμο σε: https://www.syntagmawatch.gr/trending-issues/syntagmatikos-o-ypochreotikos-emvoliasmos-scholio-stin-ste-d-tmima-2387-2020/.
[4] Bλ. Ξενοφώντα Κοντιάδη, Είναι συνταγματικά ανεκτός ο υποχρεωτικός εμβολιασμός;,
Syntagma Watch, 4.12.2020, διαθέσιμο σε: https://www.syntagmawatch.gr/trending-issues/einai-syntagmatika-anektos-o-ypoxreotikos-emvoliasmos/.
[5] Bλ. Ξενοφώντα Κοντιάδη, Είναι συνταγματικά ανεκτός ο υποχρεωτικός εμβολιασμός;,
Syntagma Watch, 4.12.2020, διαθέσιμο σε: https://www.syntagmawatch.gr/trending-issues/einai-syntagmatika-anektos-o-ypoxreotikos-emvoliasmos/.
