Όπως κάθε πέντε χρόνια, έτσι και φέτος, σε λιγότερο από ένα μήνα, οι Ευρωπαίοι πολίτες, από τη Φινλανδία έως την Κύπρο, καλούμεθα να προσέλθουμε στις κάλπες για να ψηφίσουμε για τις ευρωπαϊκές εκλογές, ήτοι για να επιλέξουμε ποιοι συμπολίτες μας θα μας εκπροσωπήσουν στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Παρακολουθώντας διαχρονικά το δημόσιο διάλογο σχετικά με τις ευρωεκλογές, διερωτάται κανείς ωστόσο εάν έχει καταστεί σαφές στους πολίτες ακριβώς γιατί και για “τι” ψηφίζουμε. Όπως ορθά επισήμαναν στο πρόσφατο podcast τους ο Ξενοφών Κοντιάδης και ο Κώστας Μποτόπουλος, σε μεγάλο βαθμό το προεκλογικό ενδιαφέρον αλλά και τα κριτήρια των ψηφοφόρων εστιάζονται σε σταθμίσεις σχετιζόμενες με την εσωτερική πολιτική και την ιδιοσυστασία της εσωτερικής κομματικής γεωγραφίας. Έχουμε ήδη διανύσει αρκετές δεκαετίες συμμετοχής στην πάλαι ποτέ ΕΟΚ και νυν ΕΕ και, παρόλα αυτά, εάν αποπειραθεί κανείς να ανιχνεύσει συγκροτημένες θέσεις των κοινοβουλευτικών κομμάτων ενόψει των προσεχών εκλογών της 9ης Ιουνίου 2024 εν σχέσει με το ενωσιακό εγχείρημα και την προοπτική του, μάλλον θα απογοητευθεί. Το αυτό ισχύει και για τις τοποθετήσεις τους αναφορικά με τις Ευρωεκλογές και την ειδική σημασία της εν λόγω εκλογικής διαδικασίας για την καθημερινότητα των Ευρωπαίων πολιτών.
Δύο είναι τα βασικά δεδομένα, τα οποία πρέπει να γνωρίζει κάθε Ευρωπαίος ψηφοφόρος οδεύοντας προς τις κάλπες:
(α) Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει πλέον αρμοδιότητα νομοθέτησης σε πλείστους τομείς, οι οποίοι επηρεάζουν άρδην τη ζωή και καθημερινότητα κάθε πολίτη.
(β) Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο είναι το κατεξοχήν θεσμικό όργανο της Ένωσης, δια της λειτουργίας του οποίου δύναται να ακουσθεί και να μετουσιωθεί σε νομοθετική, και ευρύτερα, θεσμική παρέμβαση η βούληση και άποψη κάθε ενωσιακού πολίτη.
(α) Οι εξουσίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης
Τα κράτη μέλη, τα οποία συναποτελούν την Ένωση, έχουν όλως εκουσίως εκχωρήσει στην Ένωση κυριαρχικές αρμοδιότητες σε σημαντικότατους τομείς. Όπως έχει χαρακτηριστικά αποφανθεί το Δικαστήριο της ΕΕ ήδη από το 1963 στην εμβληματική απόφαση Van Gend en Loos, η Ένωση «αποτελεί νέα έννομη τάξη διεθνούς δικαίου, υπέρ της οποίας τα κράτη περιόρισαν … τα κυριαρχικά τους δικαιώματα». Οι λόγοι για τους οποίους τα κράτη μέλη της ΕΕ αποφάσισαν να κάνουν αυτήν την παραχώρηση εξουσιών δεν ανάγονται σε κάποιον απροσδιόριστο αλτρουισμό, αλλά πηγάζουν από σειρά αναγκών και σταθμίσεων σχετιζομένων με την παγκόσμια οικονομία και γεωπολιτική στο πυκνό και εξόχως απαιτητικό παγκοσμιοποιημένο διεθνές περιβάλλον, οι οποίοι έχουν αναλυθεί εις βάθος από ιστορικούς, πολιτικούς επιστήμονες, οικονομολόγους και νομικούς.
Το άρθρο 5 της Συνθήκης για τη Λειτουργία της ΕΕ (ΣΛΕΕ) ορίζει ότι «η Ένωση ενεργεί μόνον εντός των ορίων των αρμοδιοτήτων που της απονέμουν τα κράτη μέλη με τις Συνθήκες» στο πλαίσιο της αρχής της «δοτής αρμοδιότητας», ενώ στα άρθρα 2, 3 και 4 ΣΛΕΕ ορίζεται σε ποιους ακριβώς τομείς έχει εξουσίες η ΕΕ και πώς υιοθετούνται νομικά δεσμευτικοί κανόνες εντός των εν λόγω τομέων πολιτικής δράσης. Με την προοδευτική εμβάθυνση της ευρωπαϊκής ενοποίησης, η υλοποίηση της ζωτικής για το κοινωνικό φαντασιακό σημειολογίας μιας πορείας προς μια «διαρκώς στενότερη Ένωση» σ’ ένα πλαίσιο συγκροτημένης δημοκρατικής πολιτειακής αλληλένθεσης[1] των ευρωπαϊκών εθνών και κρατών οδηγεί στην επαύξηση των ενωσιακών αρμοδιοτήτων. Έτσι πλέον, συγκεκριμένα στους τομείς της εσωτερικής αγοράς, γεωργίας και αλιείας, περιβάλλοντος, ενέργειας, κλιματικής αλλαγής, προστασίας των καταναλωτών, μεταφορών, ανταγωνισμού/κρατικών ενισχύσεων, τελωνειακής και νομισματικής πολιτικής (για τα μέλη της ευρωζώνης) καθώς και εξωτερικού εμπορίου, το μείζον μέρος της νομοθετικής ρύθμισης απόφασίζεται και υιοθετείται στο ενωσιακό/ευρωπαϊκό επίπεδο. Τα παραδείγματα είναι πολλά: ελεύθερη μετακίνηση, εγκατάσταση και κίνηση κεφαλαίων, αμοιβαία αναγνώριση επαγγελματικών προσόντων, προστασία βιοποικιλότητας, ανακύκλωση, ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, προστασία καταναλωτών, ίση μεταχείριση των εργαζομένων στον εργασιακό χώρο, είναι μόνο ορισμένα από αυτά.
(β) Η άσκηση νομοθετικής εξουσίας στην ΕΕ & το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο
Οι Συνθήκες έχουν θεσπίσει θεσμικά όργανα τα οποία είναι επιφορτισμένα με διακριτές αρμοδιότητες για τη διασφάλιση της εύρυθμης λειτουργίας της ΕΕ. Τα βασικότερα εξ αυτών στο πεδίο της νομοθετικής αρμοδιότητας είναι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο της ΕΕ. Ως επί το πλείστον, στους προαναφερθέντες τομείς στους οποίους τα κράτη μέλη έχουν εκχωρήσει τη σχετική αρμοδιότητα στην ΕΕ, η λήψη αποφάσεων ακολουθεί τη συνήθη νομοθετική διαδικασία του άρθρου 294 ΣΛΕΕ, σύμφωνα με το οποίο η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προτείνει νομοθετικές παρεμβάσεις και το Ευρωκοινοβούλιο και Συμβούλιο από κοινού νομοθετούν. Στη χώρα μας, η ιδέα δύο νομοθετικών σωμάτων, τα οποία από κοινού νομοθετούν, έχει πλέον εγκαταλειφθεί.[2] Σε πολλές άλλες όμως χώρες, είτε εντός είτε εκτός ΕΕ, υφίσταται ένα διφυές νομοθετικό σύστημα. Έτσι και στην ΕΕ, έχουμε, ως προλέχθη, δύο θεσμικά όργανα τα οποία ασκούν τη νομοθετική εξουσία: το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο. Tο Συμβούλιο αποτελείται από εκπροσώπους των εθνικών κυβερνήσεων των κρατών μελών. Αντιθέτως, τα μέλη του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου εκλέγονται άμεσα από τους πολίτες της ΕΕ.
Η σύνθεση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου
Ο αριθμός των μελών του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου δεν μπορεί να υπερβαίνει τα 751 (στις προσεχείς εκλογές του Ιουνίου 2024 θα εκλεγούν 721 μέλη). Για να εξασφαλίζεται η σωστή εκπροσώπηση των πολιτών, κάθε κράτος μέλος εκλέγει αριθμό Ευρωβουλευτών ανάλογο με τον πληθυσμό του. Φέτος η Γερμανία θα εκλέξει 96 μέλη, ενώ η Μάλτα, το Λουξεμβούργο και η Κύπρος από έξι. Η Ελλάδα, ως κράτος μεσαίου μεγέθους, εκλέγει 21 ευρωβουλευτές, όσους δηλαδή και η Σουηδία, η Πορτογαλία, η Ουγγαρία και η Τσεχία, και περισσότερους από την Αυστρία, τη Δανία, τη Φινλανδία, την Ιρλανδία κλπ. Οι Έλληνες Ευρωβουλευτές θα αποτελούν μέρος της κοινοβουλευτικής ομάδας της πολιτικής παράταξης μέσω της οποίας έχουν εκλεγεί και θα συνεργάζονται με τους συναδέλφους τους από τα υπόλοιπα 26 κράτη μέλη. Θα συμμετέχουν σε επιμέρους κοινοβουλευτικές επιτροπές, ενώ συχνά θα ορίζονται εισηγητές κάποιας νομοθετικής πρότασης, επί της οποίας θα προτείνουν τις τροπολογίες και θα εισηγούνται στο σώμα πώς πρέπει να ψηφίσει.
Ο ρόλος των Ευρωβουλευτών
Οι Ευρωβουλευτές είναι επιφορτισμένοι με καθήκοντα κομβικής σημασίας. Όπως όλοι οι νομοθέτες δημοκρατικών πολιτευμάτων, οφείλουν – όπως επεξηγεί ο Montesquieu στο «Πνεύμα των Νόμων» – να θεσπίζουν κανόνες για όλη την ευρωπαϊκή κοινωνία, έχοντας ως κατευθυντήριο γνώμονα τον αξιακό προσανατολισμό που αποκρυσταλλώνεται στο άρθρο 2 ΣΕΕ και το κοινό καλό των ευρωπαϊκών λαών. Στην πράξη, όταν η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προτείνει ένα ενωσιακό νομοθέτημα (κατά κανόνα πρόταση Οδηγίας ή Κανονισμού), τα επιμέρους άρθρα του αποτελούν αντικείμενο ουσιαστικής διαπραγμάτευσης μεταξύ των δυο συν-νομοθετών. Ο κάθε Ευρωβουλευτής ατομικά και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ως συλλογικό όργανο, έχουν επομένως τη δυνατότητα να συν-επιφέρουν και συν-διαμορφώσουν νομοθετικές μεταρρυθμίσεις, οι οποίες θα επηρεάσουν άμεσα την καθημερινότητα των Ευρωπαίων πολιτών. Επιπροσθέτως, κατά το άρθρο 14 της Συνθήκης για την ΕΕ (ΣΕΕ), το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ασκεί και δημοσιονομικά καθήκοντα εγκρίνοντας τον προϋπολογισμό της ΕΕ (ύψους περίπου €170 δισ. ετησίως), ενώ παράλληλα ασκεί κοινοβουλευτικό έλεγχο στη δράση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής.
Αντί επιλόγου
Το ενωσιακό εγχείρημα βασίζεται σ’ ένα αξιακό προσανατολισμό που κατατείνει σε μια ποιοτικά διαφορετική δόμηση των ανθρωπίνων σχέσεων στην ευρωπαϊκή Συμπολιτεία και κοινωνία στη βάση δημοκρατικής συμμετοχής και αλληλεγγύης. Ο ρόλος του Δικαίου, κι επομένως του νομοθέτη, σε αυτό το πλαίσιο είναι κομβικός. Το Δίκαιο καλείται να συγκροτήσει τις νομιμοποιητικές του προϋποθέσεις όχι ως μια παγιωμένη δομή και εικόνα, αλλά ως ένα δίκαιο ανοικτό, δυνάμενο να αναπλαισιώνεται από – και να αναπλαισιώνει – την ιστορικά δυναμική ενοποιητική πορεία. Η σύγκλιση, διαμέσου της κανονιστικής τους κατοχύρωσης, ήτοι δια του Δικαίου, σε κοινές αξιακές κατηγορίες συνιστά βασικό εργαλείο παραγωγής ταυτοτικών συζεύξεων[3], στην εμπέδωση των οποίων μπορεί να συμβάλει ουσιαστικά το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Η συμμετοχή συνεπώς κάθε Ευρωπαίου πολίτη στις ευρωεκλογές και η διατύπωση της εκλογικής βούλησής του συνιστά ένα σημαντικό πολιτικό χρέος. Όχι μόνο διότι τούτο αντιστοιχεί σε κάποιο αφηρημένο δημοκρατικό του καθήκον, αλλά ως συνδρομή στη συνδιαμόρφωση ενός κοινού μέλλοντος για τον ίδιο, την ευρωπαϊκή κοινωνία και τις νεότερες γενιές.
Αντώνης Μεταξάς
Αναπλ. Καθηγητής Ευρωπαϊκού Δικαίου στο ΕΚΠΑ και επισκ. Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου
Υποσημειώσεις:
[1] Για την εισαγωγή στη σχετική επιστημονική συζήτηση του όρου “αλληλένθεση” για την περιγραφή της σχέσης σύζευξης μεταξύ ενωσιακής και εθνικών εννόμων τάξεων βλ. Μεταξάς Α. (2020), Η Ποιοτική Ιδιαιτερότητα της Ενωσιακής Έννομης Τάξης: Αλληλένθεση, Κρίση, Εξαίρεση, Αθήνα: Εκδόσεις Σάκκουλα. Πρβλ. και Χρυσοχόου Δ. (2020), Πολιτειολογία των Ενώσεων, Αθήνα: Εκδόσεις Ι. Σιδέρη.
[2] Σημειώνεται ότι και στην Ελλάδα υπήρξε Γερουσία μεταξύ 1844 και 1863, καθώς και στη Δεύτερη Ελληνική Δημοκρατία (1927-1935).
[3] Πρβλ. Frowein J. / Schulhofer S. / Shapiro, M. (1986), “The Protection of Fundamental Human Rights as a Vehicle of Integration. Teil II”, εν: Cappelletti Μ. / Seccombe Μ. / Weiler J. (eds.), Book 3 Forces and Potential for a European Identity: Volume 1: Methods, Tools, and Institutions. Book 3: Forces and Potential for a European Identity, Berlin, New York: De Gruyter, 286-344, Häberle P. (1992), Verfassungsrechtliche Fragen im Prozeß der Europäischen Einigung, EuGRZ, 429 – 437.
