Η δομή της Μόριας στη Λέσβο, ο μεγαλύτερος προσφυγικός καταυλισμός στην Ευρώπη, έγινε διαβόητη σε όλο τον κόσμο λόγω των απάνθρωπων συνθηκών διαβίωσης και του υπερπληθυσμού. Χαρακτηριστικό της αβίωτης πραγματικότητας στη Μόρια, αποτελεί το γεγονός ότι από την αρχή της λειτουργίας του το 2015 έως την καταστροφή του το ΚΥΤ, με ελάχιστες εξαιρέσεις, φιλοξενούσε αριθμό μεγαλύτερο από τη μέγιστη χωρητικότητα του. Επί πέντε χρόνια η δομή λειτουργούσε στο κόκκινο. Η κατάσταση του υπερπληθυσμού διαμορφώθηκε και παγιώθηκε μετά τη σύναψη της Κοινής Δήλωσης ΕΕ-Τουρκίας τον Μάρτιο του 2016 και την επιβολή του μέτρου του γεωγραφικού περιορισμού.
Η πραγματικότητα αυτή, που όλοι γνώριζαν, ήταν αποκαλυπτική του τρόπου με τον οποίο οι εθνικές και οι ευρωπαϊκές αρχές διαχειρίζονταν τη μετανάστευση- η διαχείριση πραγματοποιούνταν με όρους αποτροπής, με όρους αποθηκευτικούς.[1] Σε αυτά τα δεδομένα από τον Μάρτιο του 2020 ήρθε να προστεθεί και ο περιορισμός της κυκλοφορίας που επιβλήθηκε στο γενικότερο πλαίσιο της πρόληψης εμφάνισης και διασποράς κρουσμάτων του COVID-19. Και τούτο χωρίς να ληφθεί κανένα επιπρόσθετο έστω μέτρο για τη στοιχειώδη προστασία των διαμενόντων στη δομή.
Ωστόσο, σε αντίθεση με ότι ίσχυσε για το γενικό πληθυσμό, το μέτρο του περιορισμού της κυκλοφορίας συνέχισε να επιβάλλεται στους διαμένοντες στη δομή. Σημειώνεται εδώ ότι δεν υπάρχει καμία ένδειξη ότι ο υγειονομικός αποκλεισμός δομών φιλοξενίας ή/και η εφαρμογή περιοριστικών μέτρων στην κυκλοφορία επιδρούν αποτελεσματικά στη μετάδοση του ιού στις δομές φιλοξενίας αιτούντων άσυλο και μεταναστών, ή παρέχουν πρόσθετα προστατευτικά αποτελέσματα για το γενικό πληθυσμό.[2] Αντιθέτως, ο συνωστισμός δεκάδων χιλιάδων ανθρώπων, παραβιάζοντας όλα τα υγειονομικά πρωτόκολλά αντιμετώπισης του ιού είναι απλώς προσάναμμα για την επέκτασή του. Αυτονόητο μάλλον… Κι όμως.
Η de facto αυτή κράτηση ενέτεινε την ήδη τεταμένη κατάσταση, η οποία επιδεινώθηκε με την επιβεβαίωση των πρώτων κρουσμάτων Covid-19 στη δομή, δημιουργώντας την αναπόδραστη κατάσταση που επακολούθησε. Η πυρκαγιά που ξέσπασε στις 9 Σεπτέμβρη 2020 κατέστρεψε ολοσχερώς τις δομές που λειτουργούσαν εκεί, δηλαδή το Κέντρο Υποδοχής και Ταυτοποίησης, το Προαναχωρησιακό Κέντρο Κράτησης και τον περιβάλλοντα χώρο. Περισσότεροι από 12.000 άνθρωποι βρέθηκαν σε κατάσταση πλήρους αστεγίας και το νησί κηρύχθηκε σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης για λόγους δημόσιας υγείας για τέσσερις μήνες.
Η φωτιά και η υποκίνηση εξελίξεων
Η φωτιά λειτούργησε ως καταλύτης και δρομολόγησε μία σειρά εξελίξεων. Στο πλαίσιο αυτό μπορούμε να κάνουμε κάποιες επισημάνσεις. Πρώτον, η διοικητική ακαμψία δεν είναι τελικά ανίκητη. Όπως είδαμε, μέσα σε μερικές μέρες μεταφέρθηκαν σε ασφαλείς δομές όλα τα ασυνόδευτα ανήλικα και άλλα ευάλωτα πρόσωπα που βρίσκονταν στη Μόρια. Δεύτερον, προωθήθηκε η συζήτηση περί ευρωπαϊκής αλληλεγγύης και της ανάγκης επανεξέτασης και επαναπροσδιορισμού του διαμοιρασμού της ευθύνης μεταξύ των κρατών μελών. Ευρωπαίοι ηγέτες τοποθετήθηκαν με δημόσιες δηλώσεις και δεσμεύτηκαν για λήψη άμεσων μέτρων ανακούφισης από τον υπερπληθυσμό και εξασφάλισης ανθρώπινων συνθηκών.
Τρίτον, η συζήτηση για την επόμενη ημέρα σχετικά με τη νέα δομή που θα αντικαταστήσει τη Μόρια, επανέφερε με μεγαλύτερη ένταση τη συζήτηση για τη δημιουργία δομών κλειστού τύπου. Σαν να μη σημειώθηκαν ποτέ τα γεγονότα του περασμένου Φεβρουαρίου, με τους κατοίκους στους δρόμους του νησιού να συγκρούονται τις αστυνομικές αρχές. Αλήθεια θυμόμαστε το αδιέξοδο στο οποίο βρισκόμασταν στα νησιά πριν την Καθαρά Δευτέρα με τα γεγονότα στον Έβρο και λίγο μετά η πανδημία; Η δημιουργία νέας δομής, χωρίς να λαμβάνει υπόψη τα αιτήματα του τοπικού πληθυσμού θα αποσταθεροποιήσει πλήρως την κοινωνική συνοχή του νησιού. Καμία διεθνής υποχρέωση της χώρας δεν προβλέπει – και δεν θα μπορούσε εξάλλου – ότι οι άνθρωποι πρέπει να παραμένουν στα νησιά.[3] Και η δημιουργία ενός κλειστού κέντρου σε ένα νησί με τη διαδρομή της Λέσβου στο προσφυγικό θα δημιουργήσει μια πολλαπλώς αρνητική συνθήκη.
Η καταστροφή του κέντρου έλαβε χώρα σε μία ιδιαίτερα σημαντική χρονική στιγμή, ενόψει της παρουσίασης του πολυαναμενόμενου νέου Συμφώνου για τη Μετανάστευση και το Άσυλο από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Το νέο Σύμφωνο παρουσιάζεται σήμερα, 23 Σεπτεμβρίου 2020, στο Ευρωκοινοβούλιο, νωρίτερα από την προβλεπόμενη ημερομηνία, και θα περιέχει τους βασικούς πυλώνες της ευρωπαϊκής πολιτικής για την υποδοχή, την ένταξη και την επιστροφή πολιτών τρίτων χωρών.
Η αποτυχία των ευρωπαϊκών πολιτικών και το θετικό δείγμα για το μέλλον
Η καταστροφή της Μόριας κατέδειξε με τον πιο έντονο τρόπο την αποτυχία των ευρωπαϊκών πολιτικών, ήτοι του hotspot approach και της Κοινής Δήλωσης ΕΕ-Τουρκίας, που είχαν ως βασικούς πυλώνες τον αποκλεισμό και τη μακρά παραμονή σε καθεστώς γεωγραφικού περιορισμού στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου. Η διατήρηση ενός αποδιοργανωμένου συστήματος υποδοχής και προστασίας ή ενός καλά δομημένου πλαισίου αποτροπής, αναλόγως με την επιλογή ανάγνωσης των πραγμάτων δεν αποδίδει. Ωστόσο, η λογική της αλλαγής σχεδίου δράσης λόγω αναποτελεσματικότητας δεν φαίνεται να αποτελεί χαρακτηριστικό της Ε.Ε. Αντίθετα, εδώ και χρόνια η κατάσταση στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου αποτελεί πολιτική επιλογή. Γεγονός όμως παραμένει ότι η συζήτηση για την ευρωπαϊκή στρατηγική της μετανάστευσης και του ασύλου παραμένει ανοιχτή. Και μπορεί το κλίμα να έχει διαμορφωθεί, ωστόσο τα γεγονότα μπορούν να αλλάξουν τους συσχετισμούς και όπως είδαμε μπορούν να διαμορφώσουν καταστάσεις.
Στην ομιλία της για την κατάσταση της Ένωσης, η πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ursula Von der Layen, δήλωσε ότι “Θα καταργήσουμε τον Κανονισμό του Δουβλίνου και θα τον αντικαταστήσουμε με ένα νέο σύστημα ευρωπαϊκής διακυβέρνησης της μετανάστευσης.”[4] Η αναθεώρηση του Κανονισμού του Δουβλίνου και η δίκαιη κατανομή των αιτούντων άσυλο στην επικράτεια της Ένωσης αποτελεί εδώ και χρόνια πάγιο αίτημα των κρατών μελών πρώτης υποδοχής και παράλληλα την μεγαλύτερη πηγή ασυμφωνίας και διχασμού των κρατών-μελών. Για προφανείς λόγους η δήλωση αυτή αποτελεί ένα θετικό δείγμα εν αναμονή της παρουσίασης του Συμφώνου, ωστόσο οι τάσεις που διαμορφώνονται σε ευρωπαϊκό επίπεδο δεν ευνοούν αισιόδοξες προβολές.[5] “Το μέλλον θα είναι όπως θα το διαμορφώσουμε και η Ευρώπη θα είναι αυτή που θέλουμε να είναι” είπε, τέλος, μεταξύ άλλων η Πρόεδρος της Κομισιόν και αυτό ίσως αποτελεί τη μόνη βεβαιότητα.
Υποσημειώσεις:
[1]Πολυάριθμες εκθέσεις εθνικών και διεθνών οργανισμών καθώς και θεσμικών φορέων κατέδειξαν τις απάνθρωπες συνθήκες που επικρατούσαν, την ακαταλληλότητα της δομής για μακρόχρονη παραμονή, καθώς και τους κινδύνους που ενείχε ο περιορισμός σε κατάσταση υπερπληθυσμού. Ενδεικτικά παρατίθεται ανακοίνωση της Εθνικής Επιτροπής για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (15-10-2018) βλ: http://www.nchr.gr/images/pdf/apofaseis/prosfuges_metanastes/EEDA%20Anakoinwsi%20Moria%202018.pdf
[2] Τεχνική έκθεση του Ευρωπαϊκού Κέντρου Πρόληψης και Ελέγχου Νόσων (Guidance on infection prevention and control of COVID-19 in migrant and refugee reception and detention centres in the EU/EEA and theUK), διαθέσιμη σε: https://www.ecdc.europa.eu/en/publications-data/covid-19-guidance-prevention-control-migrant-refugee-centres
[3] Δημήτρης Χριστόπουλος, Αν το προσφυγικό ήταν πρόβλημα θα είχε λύση, Εκδόσεις Πόλις
[4] https://www.euractiv.com/section/justice-home-affairs/news/mandatory-relocation-still-point-of-contention-in-new-eu-migration-pact/
[5]https://ec.europa.eu/info/law/better-regulation/have-your-say/initiatives/12544-New-Pact-on-Migration-and-Asylum/F540715
Γεωργία Σπυροπούλου
Δικηγόρος, Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του
Ανθρώπου
