Ο αποκεφαλισμός του Samuel Paty δεν χωράει σε θεωρητικές αμφισβητήσεις για την αρχή του κοσμικού Κράτους (εφεξής laïcité) ή σε απολογητικές εκλογικεύσεις και συμψηφισμούς με την αποικιοκρατία και τη γαλλική εξωτερική πολιτική ή τη μεταπολεμική καταπίεση του Maghreb. Είναι μια βάναυση και αποτρόπαια επίθεση στον σκληρό πυρήνα των γαλλικών (και δυτικών) αξιών, μια ανελέητη μάχη, σε γραμμική συνέχεια των σφαγών στο Bataclan και το Charlie Hebdo, που αναδεικνύει το γαλλικό έδαφος σε μείζον πεδίο ταυτοτικής και συμβολικής σύγκρουσης, με την πιο πολεμική έννοια του όρου. Ένα ακόμη συμβάν που ξεπηδά μέσα από τις πιο δυστοπικές αναπαραστάσεις μας και επαληθεύει τους δαίμονες της κοινής μας ευρωπαϊκής συμβίωσης. Με δύο λέξεις: ένα γεγονός δύσκολο να ειπωθεί.
Διόλου τυχαία, η πρώτη και πλέον συναισθηματική αντίδραση, η άμεση δηλαδή και αποφασιστική προάσπιση της ευρωπαϊκής φιλελεύθερης δημοκρατίας, τίθεται με όρους καταστολής -και ορθώς, καθώς το ασύμμετρο της επίθεσης ξεκόβει κάθε δυνατότητα συμβιβασμού και εξορίζεται, απλά, εκτός διαπραγμάτευσης. Από την άλλη, η κατανόησή μας δεν εξαντλείται στη συνθηματολογική επίκληση της ελευθερίας μας ή την αφηρημένη καταγγελία της ασυμβατότητας του ισλαμικού φονταμενταλισμού με τον δυτικό πολιτισμό. Τίποτα δεν είναι ανεξήγητο, όσο φρικτό κι αν είναι. Αντιθέτως, εν προκειμένω, προϋποθέτει την εμβάθυνση στα εξαιρετικά χαρακτηριστικά της γαλλικής Δημοκρατίας, διότι αυτά, ως φαίνεται, την έχουν καταστήσει τον πιο κοινό και ευάλωτο στόχο, αξιακά και πολιτισμικά.
Η République δεν είναι πολυπολιτισμική, ούτε, όμως, αυστηρά ουδέτερη σε επίπεδο αξιών. Κανένα νομικό κείμενο δεν προσδιορίζει εξαρχής το περιεχόμενο της laïcité και τα όρια που αναγνωρίζει το Κράτος στην ατομική ή συλλογική μας συνείδηση. Με μια πρόχειρη περιοδολόγηση, η αρχή γνωρίζει τρεις ιστορικές φάσεις: την πολεμική της κατοχύρωση και εμπέδωση, ενάντια στην Καθολική Εκκλησία, στα τέλη του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ού (laïcité -séparation), τη μετεξέλιξή της στην πιο ήπια μορφή της, σε όλη σχεδόν τη διάρκεια του 20ού αιώνα (laïcité-néutralité), και τέλος, στα χρόνια του millenium, την πιο ανοικτή εκδοχή της (laïcité plurielle). Από την τελευταία, που μία μερίδα της θεωρίας χαιρέτησε ως τη συνάντηση της γαλλικής εξαίρεσης με μοντέλα πιο πλουραλιστικά και κοινοτιστικά, όπως π.χ. το βρετανικό, φαίνεται να υποχωρεί, εδώ και καιρό, το γαλλικό Κράτος. Αυτό μαρτυρούν εμβληματικές, σημειολογικά, ρυθμίσεις, όπως η απαγόρευση των θρησκευτικών συμβόλων στο δημόσιο σχολείο και της απόκρυψης του προσώπου στο δημόσιο χώρο, στο όνομα των παραδοσιακών γαλλικών αξιών. Κοινώς, η République, ενόψει της δυναμικής ανάκαμψης των (θρησκευτικών) ταυτοτήτων, επιβεβαιώνει την προσήλωσή της στην ιδιότητα του πολίτη και στο κλασικό τρίπτυχο της Διακήρυξης του 1789. Είναι μία επιλογή ασφάλειας και (επίκαιρου) προστατευτισμού.
Έτσι, στις σχολικές αίθουσες δεν έχουν θέση η ισλαμική μαντίλα, το εβραϊκό κιπά και οι προκλητικά εμφανείς χριστιανικοί σταυροί. Στους δρόμους του Παρισιού δεν επιτρέπεται η μπούργκα και η κάλυψη του προσώπου, με την πρόδηλη π.χ. εξαίρεση των hoodies των νέων που συχνάζουν στα ανοικτά γήπεδα. Οι δημόσιοι λειτουργοί, οι καθηγητές της Δημοκρατίας, είναι ταυτισμένοι με το δημόσιο συμφέρον και το «service public». H κοινωνική ανοδικότητα, στις grandes écoles, είναι μία μακρά και επίπονη άσκηση αστικής αγωγής. Την ίδια στιγμή, η γαλλική ουδετερότητα μετριάζεται, εύλογα, από τις χριστιανικές καταβολές του Κράτους και της γαλλικής κοινωνίας: το εορτολόγιο και η χρηματοδότηση των καθολικών σχολείων προδίδουν τα όριά της. Στην Αλσατία και τη Λωρραίνη κάμπτεται η αρχή της laïcité και ο σαφής διαχωρισμός Κράτους-Εκκλησίας. Tο γαλλικό Κράτος δεν είναι, ούτε θα μπορούσε να είναι, τυφλό. Οι εξαιρέσεις, όμως, παραμένουν λίγες και άρρηκτα συνδεδεμένες με την κοινωνική πρακτική και την παράδοση, όχι με το θρησκευτικό δόγμα per se και τη μεταφυσική. Αυτό είναι το νεωτερικό υπόλοιπο της εκκοσμίκευσης του κόσμου μας, αυτό που μένει μετά την απομάγευση της δημόσιας σφαίρας.
Κοντολογίς, η γαλλική θρησκεία είναι άλλη και είναι μοναδική, ας μην το παραγνωρίζουμε, στην Ευρώπη: η καθαρή ιδιότητα του πολίτη, πέρα από προσωπικές προαντιλήψεις και ιδεολογικές ή θρησκευτικές εγγραφές, είναι η πιο απαιτητική ρύθμιση της παρουσίας του υποκειμένου στη γαλλική επικράτεια. Στα σχολεία, τις υπηρεσίες και τις λεωφόρους της République κυκλοφορούμε ελεύθεροι και αδέσμευτοι από τις ταυτοτικές μας εμμονές, γιατί η μόνη (επιτρεπτή) εμμονή μας είναι, τελικά, η ίδια η République. Σε αντίθεση, για παράδειγμα, με τη μάλλον ήσυχη Βρετανία, των απομονωμένων και περίκλειστα οργανωμένων μειονοτήτων, εκεί όπου οι πολιτισμικές διαφορές μένουν για τα καλά στους (τέσσερις) τοίχους της κοινότητας, η πολύπαθη Γαλλία θέτει σε όλους μας την πιο υψηλή δοκιμασία, όχι μόνο για την ενσωμάτωση στο έθνος και την ειρηνική μας συνύπαρξη, αλλά, πρωτίστως, για την προσωπική μας αυτονομία, μια συνθήκη που μας καλεί, θέλοντας και μη, να αισθανθούμε «ξένοι στον εαυτό μας». Εκεί ακριβώς, σε αυτή την πρόσκληση, που μετατρέπεται, για κάποιους με το πρόσφορο ψυχο-κοινωνικό υπόβαθρο, στην πιο ισχυρή και επιθετική πρόκληση, ριζώνει το απόλυτο μίσος. Η θέση και η πεποίθηση, όμως, της απόστασης είναι και ο μόνος τρόπος για να νιώσει κανείς Γάλλος, δηλαδή τελικά (ευρωπαίος) πολίτης, και αυτήν υπερασπιζόμαστε σήμερα, πριν από κάθε άλλο δικαίωμα και ελευθερία μας.
Γιώργος Καραβοκύρης
Επίκoυρος Καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου Νομικής ΑΠΘ
